Morgunblaðið - 09.03.1985, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MARZ 1985
GUÐMUNDUR GISLASON HAGALIN
eiginleika hjá persónum sínum og
fann þá oftast, eitthvað gott jafn-
vel hjá verstu föntum, hetjuskáp
hjá smámennum, lífsspeki hjá ein-
feldningum.
Ein af sögum Hagalíns heitir
Blítt lætur veröldin. Eg er ekki frá
því að höfundur hafi haft sjálfan
sig að einhverju leyti í huga þegar
hann mótaði aðalpersónuna í
þeirri bók. Sagan segir frá vest-
firzkum dreng sem kemur til
sumardvalar á austfirzkum
sveitabæ. Allt virtist þar svo leið-
inlega ómerkilegt og sviplaust, all-
ir með ólund og varla viðmælandi.
En svo líður sumarið, og atburð-
irnir haga málum svo að drengn-
um er sýnt undir skelina á fólkinu,
og kemur þá í ljós að þessar
manneskjur eru ekki eins afleitar
og þær sýndust í fyrstu, hver pers-
óna hefur kosti gulli betri þó að
aðstæður leyfi þeim ekki að njóta
sin. Drengurinn kemur úr sumar-
dvöl sinni stórum fróðari um
mannlífið en hann hafði verið um
vorið og lesandanum finnst að
honum hafi verið sýnt talsvert af
heiminum á þessum bóndabæ.
Er ekki þessi saga hluti af
þroskasögu Guðmundar Hagalins
sjálfs?
Þó að Hagalín tæki mikinn þátt
í pólitík um skeið kemur það lítt
fram í sögum hans. Hitt sjáum við
að hann leitar í persónusköpun
sinni fremur til fátæklinga en
hinna efnuðu og reisir þá þessum
hreysisbúum sínum gjarnan býsna
veglega minnisvarða. Ég minni á
Kristrúnu hans í þessu sambandi
eða Gunnar á Mávabergi í einni af
snjöllustu smásögum sem ritaðar
hafa verið á íslenzku, Guð og lukk-
an. Og aðra smásögu vil ég nefna
þar sem líkt er uppi á teningnum.
Hún heitir Staddur á Lágeyri og
fjallar um snauðan mann sem
neitar að viðurkenna fátækt sína.
Um þá sögu viðhafði Hagalín
sjálfur þau orð að slíkir menn hafi
átt sinn mikla þátt í að viðhalda
kjarki þessarar þjóðar og mann-
dómsbrag með því að neita stað-
reyndum, afneita fátækt sinni og
kotungskjörum og hugsa og tala
eins og höfðingjar.
Eitt vil ég minna á sem mér
virðist einkennandi fyrir Hagalín
og lýsir ákveðnum viðhorfum
hans, það hve áhrif kvenna á ýms-
um aldri og unglinga eru áberandi
í skáldsögum hans. Og þetta eru
öðruvísi konur en algengast er að
sjá i bókmenntum. Þær sækja ekki
styrk sinn í að vera ástkonur, og
ástir til hins kynsins stjórna
sjaldnast gerðum þeirra, heldur
mynda þær sterkt andlegt afl sem
ræður oft atburðarás sagnanna,
þær eru andlega sterkari en karl-
mennirnir. Auðvitað minnumst
við Kristrúnar umfram allt í
þessu sambandi, en hins sama
gætir mjög víða. Þannig er Guðný
húsfreyja í rauninni sterka3ta afl-
ið i Márusi á Valshamri, samvizka
sögunnar sem stjórnar Márusi
þótt hann reyni að brjótast undan
þeirri stiórn. Og ekki má gleyma
Móður Islands, hinum skelegga
verjanda fslendingaeðlisins á tím-
um hernáms og ástands.
Og um áhrif unglinga vil ég
t.a.m. minna á litlu stúlkuna dótt-
ur Gunnlaugs í Hruna í Sturlu í
Vogum. Hún skilur ein allra hvað
amar að þegar Sturla hefur gefizt
upp og bjargar málunum með
kvenlegri skarpskyggni. Stálpaður
drengur er aðalpersónan í Blítt
lætur veröldin, eins og áður er
nefnt, og unglingsstúlka kemur
vitinu fyrir fólkið í Töfrum
draumsins — og fleira mætti
telja.
An efa er þetta hvort tveggja —
andlegur styrkur og skarpskyggni
kvenna og unglinga — byggt á
reynslu Hagalíns og athugun á
mannlegu lífi. Og svo eru áhrif
unglinganna að ég held tengd
bjartsýnni trú hans á framtíðina
— framvindu mannlífsins. Ungl-
ingarnir eru þarna fulltrúar fram-
tíðarinnar.
Hagalín var eins og kunnugt er
manna sjallastur við að draga upp
skýrt mótaðar persónur í sögum
sínum og ævisögum og hafði í því
þá sérstöðu hversu mjög hann not-
aði málið í því sambandi þannig
að lesandinn sá einkenni persón-
unnar af málfari hennar. Það er
t.a.m. ekki lítið af persónulýsing-
unni á Kristrúnu í Hamravík fólg-
ið í talsmáta gömlu konunnar. Og
sama er að segja um flestar af
sögum Hagalíns, lengri og styttri,
þær sem hann ritaði eftir 1930.
Sömuleiðis er kímnin, sem Haga-
lín átti í ríkum mæli og nýtur sín
vel í flestum sagnanna, mjög oft
fólgin í málfarinu. Þetta gerir það
að verkum að fæstar sagna hans
eru þýðanlegar á önnur mál. Mér
er kunnugt um ýmsa sem tilraunir
hafa gert til að þýða þessar sögur
en orðið frá að hverfa. Þó mun
Kristrún í Hamravík einu sinni
hafa verið þýdd í heild, en höfund-
ur kom í veg fyrir að hún yrði
gefin út, og skilja sjálfsagt flestir
Islendingar hvers vegna. Sú
gamla, góða kona naut sín ekki á
erlendu máli.
Mér er ekki kunnugt um að nein
af lengri sögum Hagalíns hafi
komið út á erlendu máli nema
Þáttur af Neshólabræðrum sem
kom út á hollenzku um miðjan
fjórða áratuginn, og svo eitthvað
af smásögum hans.
Svo íslenzkur var hann að aðrar
þjóðir gátu ekki notið hans.
Og nú er Hagalín allur. Þeim
fækkar óðum sem fremstir stóðu,
stendur einhvers staðar. Ég ætlaði
mér ekki að fara að gera neina
úttekt á ritstörfum hans í stuttri
minningargrein. Slíkt væri álíka
og ætla sér að velta bjargi með
bandprjón fyrir vogarstöng. Þau
atriði sem ég hef hér minnzt á eru
einungis nefnd af því að mér virð-
ist að lýsing á manninum Guð-
mundi Hagalín sé í þeim fólgin.
Ég vann mikið með honum síðustu
áratugina bæði við útgáfu hans
eigin verka og fleira og skal ég
fúslega játa að hann var einhver
þægilegasti og jákvæðasti sam-
starfsmaður sem ég hef kynnzt.
Bókmenntum unni hann umfram
allt og var einstaklega víðlesinn í
þeim, jafnt íslenzkum sem erlend-
um. Og þegar hann kannaði
eitthvert bókmenntaverk leitaði
hann ávallt fyrst kostanna, vildi
horfa meira til þeirra en gallanna,
og kom þar fram nákvæmlega
sama viðhorf og hann hafði til
mannfólksins. Að dæma ritverk
eftir höfundi eða stjórnmálaskoð-
un var honum fjarstæða, og stóð
hann að því leyti eigi lítið framar
þeim mönnum sem mest skömm-
uðu verk hans hér á árum áður út
af því hvaða boðskap þeir töldu
þau flytja.
Guðmundur Hagalín var farinn
að heilsu síðustu árin. Ég hitti
hann síðast í haust er leið ásamt
nokkrum af samstarfsfólki mínu
hjá Almenna bókafélaginu á
heimili þeirra Unnar að Mýrum í
Reykholtsdal. Skáldið var þá í
hjólastól og kunni því ekki vel,
fannst illa komið fyrir sér að geta
hvorki gengið né skrifað. En hann
bar sig vel að öðru leyti og minnið
og kímnin virtist hvort tveggja
óskert. Hann skemmti með sögum
þessa síðustu stund sem við áttum
með honum, eins og hann hafði
verið vanur, og gerði okkur hana
ógleymaniega — eins og þessi
mikli sagnamaður er sjálfur
ógleymanlegur Islendingum.
Ég votta Unni, börnunum og
barnabörnunum samúð mína og
minna.
Eiríkur Hreinn Finnbogason
Guðmundur G. Hagalín var
tvímælalaust einn af merkustu
rithöfundum íslendinga á þessari
öld. Beztu verk hans munu lifa og
verða lesin meðan islenzk tunga er
töluð. Sérstaða hans meðal mikilla
íslenzkra rithöfunda er fólgin í
því, að hann veitti okkur hvort
tveggja, skilning á íslenzkri al-
þýðu og íslenzkum athafna-
mönnum, skilning, sem við hefð-
um ekki öðlazt, nema hann hefði
haft þá hæfileika og þau áhuga-
mál, sem hann hafði. Hann hefur
stuðlað að því, að við skiljum bæði
sögu okkar á örlagaríkum árum og
samtíð okkar betur en ella. Og
hann kynnti okkur persónur, sem
við getum ekki gleymt af því að
þær hafa orðið okkur til hvors
tveggja, aukins skilnings á sam-
ferðafólkinu og þjóðfélaginu og
góðrar skemmtunar.
Fyrirrennari minn í mennta-
málaráðuneytinu, Bjarni Bene-
diktsson, hafði ári áður en ég tók
við störfum þar skipað Guðmund
G. Hagalín bókafulltrúa ríkisins á
grundvelli nýrra laga um bóka-
söfn, sem Guðmundur var aðal-
höfundur að og var hin merkasta
lagasetning. Það var árið 1955.
Áður en samstarf okkur hófst í
ráðuneytinu hafði ég lengi verið
kunnugur Guðmundi vegna náins
vinskapar hans við tengdaforeldra
mína, Kristínu og Vilmund Jóns-
son landlækni.
Ég mun ávallt minnast þess
með mikilli ánægju, er ég sem
ungur maður kynntist einstakri
frásagnarsnilld þessa sérstæða
manns og þá ekki sízt hnyttni
hans, hæfni hans til að líkja eftir
öðrum og græskulausri fyndni.
Störf Guðmundar G. Hagalín í
menntamálaráðuneytinu voru
með miklum ágætum og dáðist ég
raunar að því, með hversu mikilli
vinnusemi og samvizkusemi Guð-
mundur gekk að starfi sínu sem
bókafulltrúi ríkisins. Almenn-
ingsbókasöfn gegna stórmerku
hlutverki í íslenzku menningarlífi,
ekki sízt eftir þá nýskipan þeirra
mála, sem Guðmundur G. Hagalín
hafði forgöngu um. Mun starfs
hans á því sviði lengi verða
minnzt.
En þrátt fyrir óvenju um-
fangsmikil rithöfundarstörf og
opinber trúnaðarstörf, bæði með-
an hann bjó á ísafirði og eftir að
hann flutti suður, fórnaði hann
miklum tíma og sterkum kröftum
í þágu þeirra stjórnmálahugsjón-
ar, sem hann helgaði sig ungur,
jafnaðarstefnunni. Guðmundur
var ekki einn þeirra manna, sem
fræðikenningar eða söguskoðun
gerðu að jafnaðarmanni. Hann
varð jafnaðarmaður vegna samúð-
ar með þeim, sem hann taldi bera
skarðan hlut frá borði í baráttu
lífsins, hann varð jafnaðarmaður
vegna trúar á réttlæti og ástar á
frelsi. Honum var gjarnan mikið
niðri fyrir þegar hann talaði um
þjóðfélagsmál. Réttlætisást hans
var heit. Og hann brann í skinninu
þegar hann þrumaði um gildi
frelsis og varaði við ófrelsi og kúg-
un. Hann var mikill mælskumað-
ur.
Áheyrendur fundu alltaf, að
hvert orð, sem hann sagði, kom
frá hjartanu. Og þegar hann beitti
penna sínum í ritdeilum um þjóð-
félagsmál, leyndi sér ekki, að þar
var snjall rithöfundur á ferð.
Ýmsar greinar og ritgerðir Guð-
mundar G. Hagalín eru meðal
þess bezta, sem ritað hefur verið
Skógurinn fellir laufið á hausti.
Það er hvorki atburður né jar-
teikn, það er náttúrulögmál.
Þegar Góði hirðirinn í sam-
nefndri sögu Guðmundar G.
Hagalíns, Hörður á Hömrum,
gekk á fund herra síns reis hann
skyndilega upp í rúminu, studdi
niður hnúum og sneri sér fram.
Ándlitið ljómaði af fögnuði, augun
glömpuðu. Hann sagði við konu
sína eins og hann væri að búa sig
undir enn eina ferð á heiðina:
„Elskan mín, nú verð ég að biðja
þig að vera fljóta að ná í sexbrodd-
uðu járnin mín og stafinn. Hann
ætlar nú ekki nema að lofa mér aö
skreppa með sér upp í Himinfjöll-
in.“
Þannig finnst mér endilega að
dauðinn hafi einnig klappað að
dyrum hjá Guðmundi G. Hagalín.
Sjálfur dró hann að sér mikil veð-
ur, stundum válynd pólitísk veður
eins og slíkir gerningar geta verst-
ir orðið á þessum landskekli
okkar. En nú þegar þessi góði
hirðir er kominn í himinfjöllin sín
og persóna hans er ekki lengur til
að draga athyglina frá verkum
hans og umsvifum er kyrrt í
kringum minninguna. Það er
lögmál dauðans.
Við upplifum logn veðurs í lífi
Guðmundar G. Hagalíns og þá er
margs að minnast og margt að
þakka.
Sá góði gripur, hjarta Guð-
mundar G. Hagalíns, er hætt að
slá, svo að vitnað sé í orð hans
sjálfs í Góða hirðinum. En enginn
þarf að ganga að því gruflandi
hver verða örlög beztu skáldverka
hans. Ég hygg þau verði end-
ingarbetri en flest það sem skrifað
hefur verið á íslenzka tungu um
okkar daga. Og á meðan við heyr-
um hjartslátt þeirrar þjóðar sem
hann unni og ætlaði ver'k sín verð-
ur hann nálægari og nákomnari
en flestir sem fylgja henni með
sexbrodduð járnin sín. En það sem
meira er: þessi hjartsláttur er í
öllu því bezta sem hann skráði á
bækur. íslenzkari höfundur í þeim
skilningi að skrifa samtíð sina og
samfylgdarmenn inní verk sin og
sögupærsónur er ekki til. Þar lifir
þetta fólk í tungutaki sem það átti
sjálft og var því eiginlegt.
Sagt er að móðurbræðrum séu
menn líkastir en föðursystrum
fljóð. Guðmundur G. Hagalín
sagðist vera líkastur Oddi Guð-
mundssyni, móðurbróður sínum,
og hann væri fyrirmynd aðalper-
sónunnar í Góða hirðinum. Hörð-
ur á Hömrum var kunnur af
hörkudugnaði og fágætu kappi,
segir í sögunni. Það voru þau ein-
kenni Guðmundar G. Hagalíns
sjálfs sem þjóðin þekkti hvað bezt.
Góði hirðirinn, Hörður á Hömr-
um, sem mátti ekki til þess hugsa
að vera fjarri þegar hann gat orð-
ið mönnum og skepnum að liði er
einn athyglisverðasti tákngerv-
ingur skáldsins sjálfs í sögum
hans. Þannig tók Hagalín unga
rithöfunda upp á arma sina, agaði
þá og hvatti til dáða. Þótt hann
væri harður í sókn og vörn fyrir
þann málstað sem hann trúði á,
kafaði klofófærð og sporaði
mannbroddum svell og klaka fyrir
hugsjónir sínar um frelsi á válegri
ójafnaðaröld, voru honum hlýja og
mannúð í blóð borin. Og hjarta
hans sannarlega valinn gripur í
meira en einni merkingu; glaður
og glettinn eins og Hörður á
Hömrum, sérlegur í orði og minn-
ugur á margt bæði lifað og lesið —
allt á þetta við um Hagalín sjálf-
an. Það er engin tilviljun þegar
skáldið tekur það fram i undirtitli
ævisögu sinnar að þar sé bæði
sagt frá því sem var séð og heyrt,
lifað og lesið. Og það er ekki held-
ur tilviljun þegar Guðmundur G.
Hagalín lýsir Herði á Hömrum,
eða Oddi Guðmundssyni móður-
bróður sínum, með þessum orðum:
fylgdist óvenjuvel með öllu sem
gerðist með þjóðinni og í umheim-
inum, en auk þess var hann af-
brigða greiðamaður og var að
sumu leyti fær um að leysa úr
fyrir nágrönnum sínum, þar sem
mikið lá við og aðrir gátu ekkert
að gert.
Með þessi orð í minni hugsa
margir rithöfundar nú til Haga-
líns. Sæti hans verður ekki skipað.
Hann var öðrum mönnum bók-
skyggnari og aldrei stærri en svo
að hann teldi eftir sér að víkja að
okkur hinum hlýju orði en sagði
þó aldrei annað en það sem hann
meinti.
Hagalín minnir á Ketil bysk-
upsson Pálsson fremur en Loft
bróður hans. Sturla Þórðarson
hefur eftir Þorvaldi Gizurarsyni
að sonum byskups væri ólíkt farið
— kvað Ketil vilja mönnum hvat-
vetna gott, en Loft kvað hann
mæla til manna hvatvetna gott. Á
þessu er meira en brekkumunur.
Ég hef skrifað ýmislegt um
Guðmund G. Hagalín og verk
hans. Honum þótti sérlega vænt
um áhuga minn á skáldskap hans,
ekki sízt Kristrúnu I Hamravík, og
var þakklátur fyrir að ég skyldi
bjóðast til að gefa hana út á veg-
um Ríkisútgáfu námsbóka þegar
Jón Emil vildi, svo hún yrði skóla-
æskunni nærtæk og auðveld lesn-
ing. Þá valdi ég einnig úr Krist-
rúnu í afmælisrit Skuggsjár, ís-
lendingur sögufróði, sem var gefið
út þegar Hagalín varð sjötugur,
10. október 1968, en þar er úrval úr
verkum skáldsins valið af að-
dáendum hans og vinum. Þetta úr-
val er ekki sízt skemmtilegt vegna
þess það lýsir þeim sem efni völdu
ekki síður en Hagalín og verkum
hans. Sjálfur valdi hann kafla úr
Gróðri og sandfoki — og lýsir það
honum betur en mörg orð að leið-
arlokum.
Ég þykist vita að það hefði verið
Guðmundi G. Hagalin að skapi að
ég vitna í formála minn fyrir
skólaútgáfunni af Kristrúnu, svo
miklar mætur sem hann hafði
sjálfur á þessu sérstæða lista-
verki. Eins og Flaubert sagði:
Madame Bovary, það er ég, þannig
gat Hagalín einnig sagt með
sanni: Kristrún í Hamravík, það
er ég — og lét stundum að því
liggja.
„Kristrún í Hamravík, sú góða
gamla kona, hefur litlar áhyggjur
af syndinni, sem var sr. Hallgrími
í senn innblástur og örlagaþraut,
og a.m.k. minni áhyggjur af freist-
ingunni en guðsmennirnir, enda
hefur hún vafalaust ónáðað þá
meira. Trú hennar var sízt af öllu
byggð á ótta, hvorki vegna sjálfrar
sín né annarra. Orðið sálarháski
var t.a.m. ekki í orðasafni hennar,
heldur frí og frívilji. Hún gerir
upp við guð sinn, sættist við hann
með þessum orðum í sögulok: „Og
þar sem þú lézt mig nú, fría og
óhindraða, greiða þessa flækjuna
eftir beztu getu, og hefur kveikt
nýtt líf í þessu baðstofukorni, þá
mundi geta svo heitið, að við vær-
um nú loksins fyrir alvöru klár og
kvitt. Minnsta kosti mun hún ég
ekki setja I mig neinn hofmóð,
þegar hlutaskiptin eiga fram að
fara. Og þó ... Yrðir þú með
eitthvert rex eða vesen út af mínu
áralagi, þá er hætt við, að ég legði
kollhúfur ..." Hún frelsaðist ekki
vegna iðrunar, þrælsótta, ofstækis
né hræsni, heldur vegna eigin
gerða og þess hjartalags, sem var
aðal hennar og óðal.“
Matthías Johannessen