Morgunblaðið - 16.06.1985, Page 2

Morgunblaðið - 16.06.1985, Page 2
2 C MQRGUNBLADIÐ, SUNNUDAGUR 16. JÚNl 1985 LEIKHÚS FÁRÁNLEIKANS HEIMLJR ABSÚRDLSTANS Og þarna stöldrum við í bili. í fyrstalagi hefur orðið „fáránleiki" nokkuð einhliða (neikvæða) merkingu — þ.e. leggur áherslu á merkingarleysi. Með öðrum orð- um einn áróðurinn enn. Ég ætla því að leiða það hjá mér í þessari umræðu og notast fremur við orðið absúrd-leikhús (og leikritun), hvort sem málfræðingum líkar betur eða ver — og nú er ég sem'-' ur staddur í vafasömum orðaleik. N.u.iræð- ingar segja nefnilega að leikhús þýði leikhús og hafi enga huglæga (abstrakt) merkingu svosem leiklist: höfundarvinna, leikstjórn og leikur — jafnvel rekstur. Þetta er auðvitað gert hér til að þurfa ekki að þrástagast á orðinu „teater“ í öðrulagi: þegar orð hafa litla merkingu þarf að beita brögðum til þess að þau fái merkingu. Þessi loddaraskapur felst öðru- fremur í því að segja sannleikann og sjá hlutina í réttu ljósi. Gallinn (eða „kostur- inn“) er bara sá að þá trúir manni venju- lega enginn (sbr. Biederman og brennu- vargana). „Fólk er fávísir andskotans apar,“ segir Estragon (Beðið eftir Godot) fyrir munn meistara Becketts. Treystir einhver sér til að hrekja þetta í fullri alvöru? Hitt er annað mál aö enginn stjórnmálamaður myndi láta þetta útúr sér, hann segir „fólk er dásamlegar vitsmunaverur, sem allt á að þjóna — meira að segja listin." Það kostulega er að hann er líka að segja satt — en lýgur þó, því hann er að „hafa vit fyrir“ meðbræðrum sínum eða kannski ölluheldur að smjaðra fyrir þeim. Honum ætti þó að vera kunnugt um að fólk upp og ofan hefur ekki hundsvit á listum og er því ekki fært að njóta þeirra — eða hvað segja menn (sem vita betur) um öll lesendabréf dagbiaðanna um „sin- fóníugargið" í útvarpinu? Eða skrifin um flutning sjónvarpsins á verkum Bergmans og Fassbinders — svo ekki sé minnst á Dallas og Dynasty? Stjórnmálamaðurinn hefur því í frammi ósvikinn áróður, þegar hann er að skjalla kjósandann, ómeðvitað- an eða í besta falli meðvitaðan. (Sagði ekki einhver að Reykjavík væri fegursta borg í heimi?) Slagorð eins og „leikhúsið er fyrir fólkið" hefur enga merkingu — og ef það hefði merkingu þýddi það nánast að fólkið eigi að ráða leikritavali (sem gæti t.d. þýtt að við ættum að sýna til skiptis Mann og konu og Pilt og stúlku eða Píur og gæja og Gæja og píur), því það er nánast það sem átt er við með slíkum framslætti — ef átt er þá við eitthvað. Auglýsendur segja „þið hafið alveg æðislegan smekk“ — og meina að við séum „fávísir andskotans apar“. Að minnstakosti finnst manni það ósjaldan þegar boðskapur þeirra er með- tekinn. Og nóg um það í bili. f leikritinu Beðið eftir Godot segir Vladimir: Maður þorir jafnvel ekki að hlæja lengur. Estragon: Voðalegt umkomuleysi. Vladimir: Rétt að brosa. Það mun mála sannast að maður þorir ekki einusinni að hugsa, því það er of mikil áhætta. Maður þorir ekki að hafa skoðun — nema þá sem fjöldinn (eða tiltekinn fjöldi) hefur (og þarmeð er hún orðin frasi), því það er of mikil áhætta. Maður þorir ekki að hafa vit fyrir sér sjálfur, því það er of mikil áhætta. (Sumir þora jafn- vel ekki að fara í leikhús, því það er of mikil áhætta — ekki síst ef leikritið heyrir undir „bókmenntir"). — Og það skringi- lega í þessu öllu er að þetta gildir einna- helst um þá sem alltaf eru að hafa vit fyrir öðrum og hlaupa í blöðin í tíma og ótíma, og þó einkum í ótíma. Hvaða skynsamur maður treystir sér til að rökræða við þá sem sjá ekkert nema sora í Bergman og Fassbinder? Eða leggja að jöfnu kvikmyndina Hjartarbanann („The Dear Hunter") og klæmnar og vibbalegar ofbeldismyndir? Menn meðtaka sem heilagan sannleik að ekki megi mann deyða. Menn eru jafnvel drepnir fyrir slíkan giæp. Afturámóti verða menn „samvisku sinnar vegna" að taka þátt í tröliauknum fjöldamorðum og meiðingum sem kallast stríð, og sumir dubbaðir upp í hetjur. Þeir sem reyna að koma sér hjá þessu — af því það stríðir gegn siðferðisvitund þeirra eða kannski Jx)la þeir bara ekki að marséra — eru stimplaðir aumingjar og landráðamenn og refsað eftir því. Tákn hins siðferðilega gjaldþrots mannsins frá upphafi og bein afleiðing af ósamkvæmni hans er Sprengj- an — eða ölluheldur kjarnavopnabúrið, sem gæti tortímt lífi á jörðu umþaðbil hundrað sinnum (hef því miður ekki ná- kvæmari tölur við hendina) meðan minni- hluti mannkyns hefur einn aðgang að mat- arbúrinu (og gæti þessvegna drepið sig 100 sinnum af ofáti. Og samt telur hann sér trú um að allt þetta snúist um „siðferði". 1 slíkum heimi verður til „leikhús fárán- leikans", absúrd-leikhúsið. Það fékk reyndar byr undir báða vængi upp úr seinni heimstyrjöldinni. Menn eru þráttfyrir allt „fávísir and- skotans apar“. En kannski hefur absúrd- leikhúsið líka glatað merkingu sinni (og þarmeð tilveru) á síðustu tímum, þegar jafnvel seinni heimsstyrjöldin er orðin „úrelt fyrirbrigði". f leiðinni getum við minnst þess að raf- IHvaöa skynsamur maður treystir sér til að rökræða við þá sem sjá ekkert nema sora í Bergman og Fassbinder? Eða leggja að jöfnu kvikmyndina Hjart- arbanann (The Deer Hunter) og klæmnar og vibbalegar ofbeld- ismyndir? eindaheila, sem mataður var á forsendum fyrri heimsstyrjaldarinnar, þótti hún svo fjarri lagi að hann sló því föstu að hún hefði aldrei gerst! Hitt er svo afturámóti jafn satt að manneskjan er undursamleg, með ein- dæmum grimm (eina dýrategundin sem vitað er um að ráðist gegn sjálfri sér) — en líka dásamlegum hæfileikum gædd, jafn- vel góðleika og hæfileikanum að elska. En hún hefur komið sjálfri sér í svo hrika- legar mótsagnir, að vilji menn freista þess að skoða hana í samhengi við heiminn verður staða hennar — eða öllu heldur ástand — fáránlegt, absúrd. Sumir höf- undar reyna að færa umræðuna „niður á jörðina" með því að fylkja sér undir trú- arhugtök um bræðralag, kristindóm eða kommúnisma, t.d. Og auðvitað verður maðurinn merkilegt og verðugt „viðfangs- efni“, þegar hringurinn er þrengdur og umfjöllunin snýst um hann sjálfan — og óendanlegar tilraunir hans að vera sáttur við sjálfan sig og umheiminn, vitandi ekki hvílíkum hæfileikum hann er gæddur og hverju hann býr yfir og byrgir inni í sér: vont og gott, sem fær ekki útrás, m.a. vegna viðtekinna siðalögmála og kenninga sem þróast hafa gegnum kynslóðirnar og aldirnar. Sagði Marat ekki eitthvað á þá leið, að maður verði að rífa sjálfan sig upp á hár- inu og snúa sér við, þ.e. röngunni út. Með þessum orðum hef ég verið að reyna að gera einhverja grein fyrir þeim for- sendum — öðrum en þeim sem nefna mætti „listræna skemmtun" — er kalla (eða kallaði) á absúrdleikhús, og sleppti ég þó einum þættinum ekki ómerkum, sjálfri guðstrúnni. Eftir styrjaldirnar tvær misstu margir þá trú, eða höfðu aldrei haft (þóttist Nietsche ekki hafa gengið af honum dauðum?) — og gáfu trúarþörf sinni lausan tauminn í „hjáguðadýrkun" eða voru sem í lausu lofti. Til þeirra síðar- nefndu mætti flokka „absúrdistana". Að gera grein fyrir „abstraktinu" bak við „absúrdið" er afturámóti mjög erfitt (sbr. fílabrandarann"). Þessvegna er væn- legast að gera „absúrdið" eins „konkret" (hlutlægt) og mögulegt er — og þó dæmt til að mistakast, nema í áþreifanlegri sýn- ingu sem þó er ekki ætlast til að þreifað sé á, aðeins nema gegnum augu og eyru. Ein leiðin er að iíta á hið absúrda sem real- isma — raunsæi, sem eitthvað „áþreifan- legt“ — sjálfsagt (reyndar forsenda fyrir því hvernig á að nálgast slíkt leikhús — og þá á ég ekki síður við leikstjórn og leik, þ.e. framsetningu samsetningsins). Sjálft „efnið" má líta á sem surrealisma, það „raunsæi” sem er handan ( eða undir) því raunsæi sem við viðurkennum, svona hvunndags. Það má líka líta á þetta með barnsaugum, „nýju fötin keisarans". Enda veit ég ekki betur en þessi leikritun sé öðrufremur — og með hjálp Nietsche og tveggja heimsstyrjalda — sprottin upp úr „dada-ismanum“, en sá „ismi" skýrir sig sjálfur samkvæmt orðanna hljóðan — beinist þó líklega að því „frumstæða" og upprunalega. Bókmenntír Jóhann Hjálmarsson Yitur er ég ekki THREE MODERN ICELANDIC POETS. Selected Poems of Steinn Steinarr, Jón úr Vör and Matthías Johannessen. Translated and Introduced by Marshall Brement, Iceland Review 1985. Marshall Brement hefur með Three Modern Icelandic Poets gert virðingarverða tilraun til að kynna enskumælandi fólki ís- lenskan samtímaskáldskap. Það er vel til fundið að hafa saman í bók ljóð eftir Stein Steinarr, Jón úr Vör og Matthías Johannessen.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.