Morgunblaðið - 14.12.1985, Blaðsíða 10

10 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR14. DESEMBER1985

CRYMOGÆA
ARNGRÍMUR JÓNSSON LÆRÐI (1568-1648)
Frummyndin mun vera gerð þegar Arngrímur var 24 ára en þessi
er eftirmynd hennar og hefur verið stungin í kopar 1602 eða síðar.
fræðum, þeir Ole Worm (1588—1654) og
St.J. Stephanius (1599—1650). Báðir höfðu
þeir fyrstu kynni sín af íslenskum efnum
úr Crymogæu. Áhugi Worms á fornum
fræðum beindist í fyrstu framar öllu að
rúnum, og því var eðlilegt að kafli Arn-
gríms um íslenska tungu vekti athygli
hans, ekki síst sú staðhæfing Arngríms
að íslenskan væri enn sama tungumál sem
gengið hefði um öll Norðurlönd. Worm
bjóst því við að Arngrímur gæti orðið sér
hjálplegur við að túlka danskar rúnaristur,
ef tungumál þeirra væri hið sama og ís-
lenska, en skortur á kunnáttu í hinni fornu
tungu var honum fjötur um fót. Worm
hafði verið einkakennari Þorláks Skúla-
sonar á háskólaárum hans 1616—19, en
Íað var upphafið að kynnum Worms og
slendinga sem síðar urðu mikil og marg-
vísleg. 1 fyrsta bréfi sínu til Þorláks (1623)
spyr Worm einmitt um ýmis atriði varð-
andi ummæli Arngríms um íslenska tungu
og rúnir, en það bendir til þess að hann
hafi þá fyrst nýlega lesið Crymogæu. Litlu
síðar komst Worm, fyrir tilstilli Þorláks,
í bréfasamband við Arngrím og þau bréfa-
skipti héldust óslitið meðan Árngrímur
lifði. Worm varð hinsvegar fyrir nokkrum
vonbrigðum um aðstoð Arngríms og ann-
arra íslendinga í rúnafræðum, þar sem
tungumálin reyndust ekki eins lík og hann
hugði, en samskipti þeirra leiddu aftur á
móti til þess að Worm fékk í hendur margs
konar fróðleik annan um íslensk efni, sem
hann hagnýtti sér í ritum sínum. Worm
var einkakennari 19 íslenskra stúdenta
meðan hann var prófessor og skrifaðist á
við marga þeirra eftir að þeir sneru heim;
ýmsir þeirra aðstoðuðu hann á námsárun-
um við rannsóknir hans á íslenskum fræð-
um, því að íslensku lærði Worm aldrei til
neinnar hlítar. Auk þessara stúdenta skrif-
aðist hann á við aðra fslendinga, framar
öllu séra Magnús Ólafsson í Laufási og
Brynjólf biskup Sveinsson.
Stephanius hefur sýnilega kynnst Cry-
mogæu á námsárum sínum erlendis, því
að 1629 gaf hann út í Hollandi safnrit um
Danmerkursögu og tók þar upp fyrstu bók
Crymogæu. Hann sneri aftur til Dan-
merkur árið eftir og varð prófessor í Sórey.
Hann tók þá til við undirbúning útgáfu
sinnar á Saxo og skýringar við hana og
gerði sér fljótt grein fyrir því hvert gagn
hann gæti haft af íslenskum heimildum.
Hann var vinur Worms og sótti látlaust
til hans íslensk rit og aðra vitneskju sem
Worm hafði fengið frá íslendingum; auk
þess fékk hann sams konar efni beint frá
Arngrími og Brynjólfi Sveinssyni. Af þessu
öilu er mikil saga sem hér verður ekki
rakin, en ekki fer á milli mála að upptak-
anna er að leita í Crymogæu, enda draga
þessir erlendu lærdómsmenn enga dul á
að þeir standi í þakkarskuld við Arngrím
og vitna óspart til Crymogæu í ritum sín-
um. Ekki er að efa að þessar tilvitnanir
hafa aflað Crymogæu álits meðal fræði-
manna miklu víðar en á Norðurlöndum,
enda sjást þess merki að lærdómsmenn í
ýmsum löndum kannast við hana. Cry-
mogæa gat þannig opnað augu lesenda
víðar en á Norðurlöndum fyrir því að ís-
lendingar áttu sér fornar bókmenntir og
sérstæða menningu og að þangað gæti
verið ástæða til að leita fróðleiks um ýmsa
þá hluti sem mönnum lék forvitni á.
Enda þótt Crymogæa sé framar öllu
samin handa útlendingum og beinna áhrifa
hennar verði fyrst vart erlendis, þá er ekki
fjarri lagi að ætla að áhrif hennar hafi
orðið drjúgust á íslandi. Að vísu gátu ekki
aðrir en latínulærðir íslendingar lesið bók-
ina, en meðal þeirra voru flestir þeir menn
sem höfðu uppi einhverja tilburði í þá átt
að hér skyldi „ekki allt niður í barbarísku
detta“, eins og Brynjólfur biskup komst
að orði. Enda þótt ýmsir þessara manna
hafi þekkt eitthvað til fornbókmennta ís-
lendinga, fer ekki hjá því að Crymogæa
hefur sýnt þeim fornöldina og afrek hennar
í nýju ljósi. í samþjöppuðu yfirliti hafði
Arngrímur ekki aðeins dregið fram forsögu
íslendinga heldur og lýst þjóðveldisöld sem
glæsilegu hetjutímabili, sett íslenska höfð-
ingja jafnfætis erlendum tignarmönnum
og skipað sögu fslendinga á bekk með
sagnaritum frægra þjóða. Á því getur
naumast leikið vafi að íslenskum lesendum
Crymogæu hefur verið allt að því opin-
berun að hægt væri að skrifa sögu íslend-
inga á þennan hátt. Öllu þjóðlífi fór hnign-
andi framan af 17. öld, konungsvald færð-
ist í aukana, verslunaráþján harðnaði,
innlend auðlegð fór þverrandi. En þá birt-
ist Crymogæa með viðhorf, sem oft hafa
raunar verið uppi höfð síðan, höfundur
hennar sér fornöldina í ljóma fjarlægðar
og fornra afreksverka og reynir með því
að telja kjark í samtíð sína. Vel má kalla
þessa söguskoðun Arngríms rómantíska,
en hún hafði mikil og langvinn áhrif á
söguskilning og þjóðernisvitund fslend-
inga. Islendingasögur og önnur fornrit
öðluðust nýja merkingu, nýtt gildi, þau
tengdust nýrri heildarskoðun á sögu þjóð-
arinnar.
Þessi skoðun hefur smám saman breiðst
út til fleiri en þeirra sem latínulærðir voru.
Það er engin tilviljun að uppskriftir á
fornum bókum íslenskum færast stórlega
í vöxt þegar kemur fram á fjórða og fimmta
tug 17. aldar. Þar eru einna fyrstir að verki
lærisveinar Arngríms, séra Magnús Ólafs-
son í Laufási og Þorlákur biskup Skúlason,
ásamt nokkrum lærisveinum Worms; síðar
bætist Brynjólfur biskup í hópinn. Áhugi
erlendra fræðimanna á íslenskum ritum
ýtti undir þessar uppskriftir að vissu
marki, en báðir biskuparnir létu skrifa upp
fjölda handrita sem ekki voru ætluð út-
lendingum. Og skrifararnir voru ekki að-
Guðlaun
hr. Rosewater
eftir Kurt Vonnegut
Þýðandi Sveinbjörn I. Baldvinsson.
Sprenghlægileg en jafnframt átakanlcg saga
eftir hinn óviðjafnanlega bandaríska
rithöfund Kurt Vonnegut.
Sagan ef Eliot Rosewater, drykkfellda
sjálfboðaslökkviliðsmanninum, sem haldinn
er ofurást á meðbræðrum sínum, ekki síst
smælingjunum. Hvað á slíkur maður að
gera? Bókin kafar djúpt í bandarískt
samfélag og nútímann yfirleitt með hjálp
sinna skemmtilegu og fjölskrúðugu persóna.
AUÐVITAÐ
ALMENNA BÖKAFÉLAGIÐ. AUSTURS1RÆT1 IK. SlMI 25544.
<
j