Morgunblaðið - 29.08.1986, Page 12

Í2 6
.•i/.' J0>'OÍ7.
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. ÁGÚST 1986
/?OTtír á
lækningu
shtgiktar
Á undanförnum árum hafa
vísindamenn sýnt slitgikt,
sem er einn algengasti
sjúkdómur mannfólksins,
sivaxandi áhuga. Það hljóta
því að vera gleðitíðindi að
skilningur á þessum
dularfulla og flókna
sjúkdómi fer stöðugt
vaxandi og jafnframt verða
visindamenn bjartsýnni á
það að takast megi að fá á
honum verulega bót.
Vísindamenn hallast æ meir
að því að slitgikt sé
sjúkdómur sem hrjái því
sem næst hvert mannsbarn
og að langflestir misskilji
jafnfamt staðreyndir
málsins. John H. Bland er
prófessor við iæknaskólann
við Vermont-háskóla í
Bandaríkjunum og er virtur
sérfræðingur á þessu sviði.
Hann heldur því beinlínis
fram að slitgikt sé ekki
„bara eitthvað sem maður
fær af því að púla“ og
heldur ekki eitthvað sem
leggst á mann eftir því sem
árunum fjölgar. Hann
heldur því líka fram að hægt
sé að ráða bót á slitgikt.
Bland gerir hér grein fyrir
heiztu staðreyndum
varöandi slitgikt, en grein
hans birtist nýlega í
Executive Health Briefs.
Steingervingafræðingar
hafa grafið upp og rann-
sakað bein a.m.k. 13 risaeðla
og sex þeirra voru með slitgikt.
Hænsni fá slitgikt og sama er
að segja um fjölmargra aðra
fugla, froska, eðlur og spendýr.
Jafnvel hvalir fá slitgikt og það
enda þótt umhverfið sem þeir
lifa í létti undir með þeim þann-
ig að liðamót þeirra verða fyrir
furðu litlu álagi.
Enda þótt útbreiðsla slit-
giktar sé mikil í dýraríkinu
og svo virðist sem sjúkdómurinn
hagi sér svipað í einstaklingum
og hjá mismunandi tegundum,
þá slitna eðlilega sköpuð og
eðlilega starfandi liðamót i
spendýrum ekki upp til agna.
Álíka mikil spenna myndast milli
tveggja brjóskhúðaðra slitflata
inni í liðnum og milli tveggja
ísmola, enda hafa vísindalegar
tilraunir leitt í Ijós að ef smurn-
ingskerfið í þotuhreyfli virkaði
jafnvel og liðamót í svínslöpp
væri hreyfillinn fjórum sinnum
öflugri en hann er í raun og veru.
Þessi frábæra samvirkni smurn-
ingar og beinabyggingar hefur
það einfaldlega að segja aö nán-
ast ekkert núningsafl er að verki
milli þessara tveggja flata í heil-
brigðum lið. Slitflöturinn getur
ekki slitnað nema fyrir tilverknað
slíks afls og af því leiðir að álag
og núningur eiga sér hvorki stað
í heilbrigðum lið né heldur geta
þessir þættir orskað slitgikt. Og
í þessu er fólgin ein helzta trölla-
sagan sem jafnaq hefur fylgt
þessari ákomu. En hvað er það
þá sem orsakar slitgikt?
Ein er sú skepna sem slitgikt
hefur aldrei greinzt hjá og
það er hákarlinn, en svo sem
kunnugt er myndast beinagrind
hans úr brjóski og hann á sér
mun lengri þróunarsögu en teg-
undir þar sem grindin myndast
af beini. Um leið og hryggdýr
fóru að mynda grind úr beini
þróuðu þau með sér aðferð til
að græða bein og bregðast við
síbreytilegum kröfum og álagi á
beinum og brjóski, þannig að
beinin raunverulega ummynda
sig sjálf og aðlaga sig þannig
hinu breytilega álagi. Kerfi þetta
stjórnast af flóknu og algjörlega
samhæfðu lykkjukerfi sem
temprar sig sjálfkrafa og svarar
örvun af hálfu hinna ýmsu hvata,
svo sem lífefna, fruma og kerfis-
bundinnar virkni. Vísindamenn
telja að slitgikt fari að láta að
sér kveða þegar einhverjar af
þessum lykkjum hætta að gegna
hlutverki sínu sem skyldi. Þessu^
má líkja við aðlögunarkerfi í
jarðmyndunum sem hættir
að starfa rétt.
Trúlega ertu
æ með slitgikt
Aerlendum málum kallast
slitgikt „osteoarthritis"
sem myndað er úr þremur orð-
um en þau segja söguna af því
sem á sér stað. „Osteo“ merkir
bein, „arthr" lið og „itis“ bólgu.
Yfir fimmtíu önnur heiti hafa
verið notuð um þennan sjúkdóm
en ekkert þeirra er fullgott. Nú
um stundir er einna vinsælast
að nefna þetta hrörnunarsjúk-
dóm í liðum en þetta orðalag
gefur í skyn að hér sé um að
ræða sóun eða eyðni sem er
alrangt þar sem rót vandamáls-
ins er einmitt í því fólgin að
offramleiðsla á sér stað. Orðið
„arthritis" eða liðabólga er um
þessar mundir notað um meira
en hundrað mismunandi sjúk-
dóma sem allir leggjast á liðina
en eiga sér mismunandi orsakir
og hafa í för með sér mismun-
andi hegðun sjúkdómsins svo
og einkenni. Nefna má að þrisv-
ar sinnum fleiri konur en karlar
fá liðagikt. Yfirleitt leggst hún á
fjölþætta liði og orsakast af
röskun i ónæmiskerfinu, þannig
að líkaminn sjálfur byrjar að ráð-
ast gegn sínum eigin heilbrigða
vef, auk þess sem slitgiktin
breiðist stundum út og fer þá
t.d. í vöðva, lungu og jafnvel
augun, en þegar svo er komið
verða einkennin varla í samræmi
við þau sem dæmigerð eru fyrir
slitgikt.
Algengasti
sjúkdómur
mannsms
enda þótt greinileg og sterk ein-
kenni um slitgikt komi fram við
röntgen-rannsókn sem jafnvel
leiðir í Ijós miklar skemmdir á
brjóski, þá verður sjúklingurinn
hans ekki var. Enginn sársauki
og engin fötlun. Slík „þögul" til-
felli eru einmitt einhver dular-
fyllstu vandamál sem giktar-
fræðingar eru að kljást við. Þau
eru óeðlilega mörg meðal þeirra
sem eru með slitgikt og þau eru
iðulega ógreind. Það er erfitt að
rannsaka ástand sjúklinga sem
leita ekki læknis, en mikilvægt
er að fá meiri vitneskju um þessi
þöglu tilfelli sem einhvern tíma
kunna að hafa valdið sársauka
eða a.m.k. verulegum óþægind-
um og halda áfram en þá þannig
að þau hætta að valda sárs-
auka, en þannig á sjúkdómurinn
það til að haga sér, einnig hjá
fólki sem á að baki miklar þján-
ingar og jafnvel bæklun. Með
tilliti til þeirrar miklu vitneskju
sem fram hefur komið síðustu
tuttugu ár varðandi beinabygg-
ingu, lífefni og efnaskipti sem
einkenna heilbrigða liði og liði
sem hafa tekið slitgikt, er óhætt
að gera ráð fyrir því að bráðlega
verði læknar færir um að halda
þessum sjúkdómi í skefjum eða
beinlínis snúa þróuninni við í
þeim tilfellum þar sem sjúk-
dómurinn segir til sín. Á þessu
sviði eru framfarir örar og senn
líður að því að þessi vitneskja
liggi fyrir. Þar sem við virðumst
flest vera með slitgikt eru líkurn-
ar miklar.
Slitgikt er sá sjúkdómur sem
algengastur er hjá mann-
kyninu. Með röntgen má greina
hana hjá 10% táninga og ungs
fólks. 35% þeirra sem verða
þrítugir sýna merki um slitgikt í
hnjám og a.m.k. 85% þeirra sem
komnir eru yfir sjötugt hafa
gi jinanlega slitgikt í einhverjum
lið. í Bandaríkjunum er talið að
180 þúsund einstaklingar séu
rúmliggjandi eða fjötraðir við
hjólastól af völdum slitgiktar,
auk þess sem sjúkdómurinn á
sök á fleiri fjarvistum úr vinnu
en nokkur annar sjúkdómur í lið-
um. Árið 1973 reyndist slitgikt
næstalgengasta orsök varan-
legrar fötlunar fólks sem komið
var yfir fimmtugt, en æðasjúk-
dómar höfðu þá vinninginn.
Heildarkostnaður vegna slitgikt-
arsjúklinga jafnast á við það sem
lagt er til baráttunnar gegn
krabbameini.
Þessar tölur, þótt óná-
kvæmar séu, segja sína
sögu um sjúkdóm sem er nokk-
urn veginn jafnalgengur um
allan heim, en einkum þó meðal
þeirra sem komnir eru til ára
sinna. Sem betur fer er þessi
sjúkdómur harla oft „þögull",
eins og kallað er, þannig að
Einstakur vefur
Sá sem öðlast vill skilning á
slitgikt byrjar á því að at-
huga brjóskið í liðunum, sem
kallast hyalin-brjósk. í því eru
engar taugar og ekkert blóð.
Einungis 5% af umfangi þessa
vefs eru gerð af frumum, sem
nefnast chondrocytes. Þær
framleiða og umlykja sig einu
helzta eggjahvítuefni sem fram-
leitt er af frumum i ríki náttú-
runnar. Risastórar sameindirnar
mynda trefjar sem vefjast sam-
an og mynda þá millifrumefni
sem aftur hjúpast vatnskenndu
hlaupi. í sameiningu veita trefjar
og hlaup brjóskinu, líkt og öðr-
um efnum sem samsett eru á
líkan hátt, t.d. trefjagleri, gífur-
legan viðnámskraft.
Um 75% þyngdarbrjósks
mælist vera vatn. Vefurinn
líkist svampi sem þrunginn er
vatni að öðru leyti en því að
gífurlegt aft þarf til að kreista
vökvann úr brjóskinu. Aflið er
undir því komið hversu athafna-
samur einstaklingurinn er þann
daginn. Sá sem leggur það á
sig að ganga þar sem álagið er
m.a. í því fólgið að bera líka-
mann uppi, en það hefur m.a. í
för með sér að þannig leysist
úr læðingi margra tonna afl og
vökvinn þrengir sér út úr brjósk-
inu og fer út í liðinn, inn á milli
liðamótanna. Ein afleiðing þess-
arar starfsemi er sú að maður
er um það bil tveimur sentimetr-
um styttri á kvöldin, en á
morgnana. Þegar lagzt er til .
hvíldar dregur brjóskið aftur í
sig vökvann sem safnazt hefur
á milli liða.
Þetta ferðalag vökvans út
úr brjóskinu og inn i það á
ný er sú starfsemi, þar sem
sameindirnar búa til varnarveggi
sem nauðsynlegir eru til þess
að brjóskmyndunin skili sér í
chondrocytes (frumurnar sem
áður er getiö). Þá flytur blóðið
næringarefni frá vefjum sem
umlykja liðamótin og síðan sýg-
ur brjóskið þau í sig. Á sama
hátt þrýstast aukaefni sem til
r t