Morgunblaðið - 14.09.1986, Síða 10

óatfMÍ
r r 10 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 1986
VSIGURÐUR NORDAL ALDARMINNING
Tvö alþýðuskáld
Brot úr erindi fyrir Dagsbrúnarmenn
..Tvö
alþýðuskáld"
nefnist
fyrirlestur sem
Sigurður Nordal
flutti um skáldin
Sigurð Breiðfjörð
og Bólu-Hjálmar
fyrir félaga
Verkamannafé-
la^sins
Dagsbrunar,
líklega um 1942.
Hér er birtur
siðari hluti hans,
en fyrirlesturinn
hefur aldrei birst
áður. Hann mun
prentast í heilu
lagi í fyrsta hluta
heildarútgáfu á
verkum Sigurðar
Nordals.sem
kemurútí dagá
vegum Almenna
bókafélagsins.
Morgunblaðið
þakkar
aðstandendum
útgáfunnar
goðfúslegt
leyfitil
birtingarinnar.
Svo er sagt, að sumarið 1841 hafi
þeir hitzt í Reykjavík, Bjarni amtmað-
ur Thorarensen, sem sat þar á
nefndarfundi, og Jónas Hallgrímsson,
sem var að leggja upp í eitt af ferða:
lögum sínum til náttúrurannsókna. í
því ferðalagi var það, sem Jónas týndi
lestinni hjá Skjaldbreið og orti hið
fræga kvæði sitt um íjallið og mynd-
un Þingvalla. Þeim Bjarna og Jónasi
var vel til vina, og að skilnaði klapp-
aði Bjarni á öxl Jónasar og sagði:
„Þegar eg dey, verður þú eina þjóð-
skáldið okkar, Jónas minn.“ Bjami
dó seinna um sumarið; Jónas frétti
lát hans í ferðinni og orti þá hið fræga
erfikvæði sitt, sem byijar svo:
Skjótt hefur sól brugðið sumri,
því séð hef eg fljúga
fannhvíta svaninn úr sveitum
til sóllanda fegri, o.s.frv.
Hvorugan þessara snillinga óraði
fyrir, að tvö önnur þjóðskáld væru í
landinu, sem að vísu náðu ekki sama
þroska sem þeir Bjarni og Jónas, en
voru jafnokar þeirra að gáfum og
hafa síðan orðið jafnkunnir hveijum
Islendingi, bæði fyrir skáldskap sinn
og stórbrotna harmsögu miskunnar-
lausra ævikjara.
Svo einkennilega vildi til, að þeir
Sigurður og Hjálmar voru uppi á því
tímabili, sem hefur verið erfíðast fyr-
ir íslenzk alþýðuskáld, og á eg þar
ekki við fátæktina eina, heldur að-
stöðu í bókmenntunum. Fyrir þeirra
daga er furðu mjótt á munum milli
þeirrar skáldmenntunar, sem lærðir
menn og ólærðir nutu. Um 1600 er
kotbóndinn Bjami Jónsson í Húsa-
fellsöxl í Borgarfirði tvímælalaust
bezta skáld á íslandi. Hallgrímur
Pétursson yrkir framhald rímnanna
af Flórens og Leó, sem Bjami dó frá
ófullgerðum. Ámi Böðvarsson á 18.
öld stendur ekki að baki Eggert Ól-
afssyni að meðferð máls og braga,
nema síður sé. Og ef við rennum
augunum yfír það, sem gerzt hefur
í íslenzkum bókmenntum eftir dauða
Bólu-Hjálmars, þá orkar ekki tvímæl-
is, að þeir menn, sem sjálfír hafa
aflað sér menntunar, án nokkurrar
verulegrar skólagöngu eða með mjög
stuttri skólagöngu, verið nógu ötulir
í þessari sjálfmenntun og vandlátir
við sjálfa sig, hafa stórauðgað bók-
menntirnar og sumir staðið skóla-
gengnu skáldunum fyllilega jafnfætis
að fáguðum smekk. Eg skal fyrst
nefna Stephan G. Stephansson, Þin-
geyingana Þorgils gjallanda og
Guðmund Friðjónsson, Jón Trausta,
sem að vísu allir hafa sætt nokkmm
aðfinnslum fyrir búning kvæða sinna
og rita. En tökum síðan næstu kyn-
slóðirnar á eftir þeim, t.d. Stefán frá
Hvítadal, ()m Árnarson, Guðmund
B(iðvarss('n á Kirkjubóli. Enginn get-
ur séð, að þá skorti neitt á næga
menntun til þess að yrkja vel.
Í hveiju voru þær breytingar fólgn-
ar, sem valdið hafa þessum aðstöðu-
mun á ýmsum tímum? Því má svara
á þá leið, svo að megvriatriðið komi
fram, að fyrir 1800 voru bæði lærðir
og ólærðir Islendingar nauðaókunn-
ugir beztu seinni tíma og samtíðar-
Ixikmenntum Norðurálfunnar. Hvorir
tveggja stóðu á sama þriingva grund-
velli fornrar og nýrrar innlendrar
skáldmenntar. Eftir 1880—1890 eiga
sjálfmenntaðir íslendingar kost á að
nema erlend mál og afla sér bóka til
lestrar, svo að þeir kynnast að miklu
leyti sams konar heimi smekks og
hugsana og skólagengnu skáldin. En
á tímabili þeirra Sigurðar og Hjálm-
ars höfðu lærðu skáldin tekið stökk,
sem alþýðumenn voru ekki við búnir
að leika eftir. Bjarni og Jónas voru
kunnugir úrvalsbókmenntum ann-
arra þjóða og lærðu stórkostlega af
þeim, stældu þær stundum, þótt þeir
væru eigi að síður frumleg og
rammíslenzk skáld. Með ljóðum
þeirra var sett nýtt met og mark,
nýjar kröfur, sem hvorki alþýðan né
skáld hennar kunnu að virða eða við-
urkenna fyrst í stað. Þegar Bjami
horfði t.il Shakespeares, Goethes,
Schillers, Oehlenschlágers og Tegn-
érs, Jónas auk þess til Heine, hafði
Bólu-Hjálmar enga nasasjón af slíku,
hvorki fyrr né síðar á ævinni, mat
rímnaskáldin sér til fyrirmyndar eða
Stefán Ólafsson, Bjarna Gissurarson,
Jón á Bægisá. Hjálmar var stórfróður
maður á gamla vísu, mun hafa getið
lesið dönsku, en átti engan kost að
kynnast skáldritum, sem gætu auðg-
að anda hans og smekk. Sigurður
kunni auðvitað vel dönsku, hafði les-
ið talsvert af norrænum samtíðar-
kveðskap og lært nokkuð á því. En
hann var samt framar öllu íslenzkt
rímnaskáld, og þó að hann yrði betra
rímnaskáld en fyrirrennarar hans og
vihli bæta um þá kveðskapargrein,
urðu formvenjur hennar þeim ásetn-
ingi yfirsterkari, einkum þegar hann
varð að flaustra rímum sínum af.
()g þá orti hann með ixirtum leir-
burð, sem stakk alveg í stúf við
hæfíleika hans og viðleitni.
Það er einkennileg raunasaga, að
þeim Bjarna og Hjálmari, Jónasi og
Sigurði lenti beinlínis saman, þeim
tveim og tveim þessara manna, sem
voru sérstaklega skyldir að gáfnafari
og skáldskaparanda.
Um viðskipti þeirra Bjama og
Iljálmars er reyndar nokkuð á huldu,
einkum hvort þeir hafí hitzt og átt
orðaskipti. Víst er, að Hjálmari var
meinilla við Bjarna, eins og Amt-
mannsvísur hans sýna. Og mjög cr
sennilegt, að það hafi verið vegna
þjófnaðarmálsins, sem áður er nefnt.
Bjami var strangt yfirvald, og hafí
Hjálmar leitað ásjár hans að fá málið
ómerkt, var engrar vægðar von af
amtmanns hálfu. Sagan segir, að
Hjálmar hafí farið norður að Möðm-
völlum og skáldin leitt þar saman
hesta sína með öllum þeim þykkju-
þunga, stóryrðum og snilliyrðum,
sem báðum var lagið, er þeim tókst
upp. Vera má, að það sé þjóðsaga.
En eitt tel eg rétt að taka fram
Bjama til afsökunar. Um 1838 hefur
hann engin deili vitað á kveðskap
Hjálmars nema að hann væri níðskár,
hagorður skammakjaftur, enda átti
Hjálmar þá enn ókveðin öll sín beztu
ljóð. Hjálmar hefur ef til vill ætlazt
til af skáldinu á amtmannsstóli, að
hann tæki eitthvert tillit til þess, að
þeir vom bræður í Braga þrátt fyrir
aðstiiðumun í þjóðfélaginu. Bjami
hafði engin skilyrði að vita, hvað í
Hjálmari bjó. Þó að Bjarni væri mik-
ill valdsmaður og stórbrotinn, var
hann enginn bnxldborgari. Hann
hefði orðið Hjálmari haukur í horni,
ef hann hefði kynnzt honum betur.
Og Hjálmar hefði ef til vill lært meira
af kvæðum Bjama, cf honum hefði
ekki verið |x;rsónulega illa við hann.
Samt er ekki hægt að efast um, að
þær framfarir, sem Hjálmar var að
taka í kveðskap sínum alveg fram á
síðustu elliár — og em einsdæmi um
nokkurt íslenzkt skáld á þeim aldri
— em að einhveiju leyti að þakka
áhrifum Bjama og Jónasar. Þó að
Hjálmar hefði mætur á Sigurði og
tæki svari hans, fann hann, hversu
óskyldir þeir vom að eðlisfari, talar
um „gjálífan Breiðfjörðs anda“ í einu
kvæði. Alvörugefni, karlmennska,
djúpsæi og hið ríka líkingamá! Bjama
var honum í raun réttri miklu nær
skapi.
Um viðureign þeirra Jónasar
Hallgrímssonar og Sigurðar Breið-
fjiirðs, sem frægust er vegna rit-
dómsins um Tístrans rímur í Fjölni
1837, er allt kunnara, enda er hún
miklu merkilegri, því að þar lenti
ekki aðeins tveimur mönnum saman,
heldur tveimur öldum og tveimur
skáldskaparstefnum. Jónas varð stór-
um óvinsæll á íslandi fyrir þessa
heiftarlegu árás á rímumar og bezta
fulltrúa þeirra, eftirlætisskáldskap og
eftirlætisskáld alþýðu. Og menn hafa
dæmt misjafnlega um þetta síðan.
Ef á að gera það af sanngimi, er
margs að gæta. Þegar Tístrans rímur
og aðfínnslur Jónasar að þeim em
athugaðar, verður því ekki neitað,
að Jónas hcfur alveg rétt fyrir sér.
Allt, sem hann finnur að, er að-
finnsluvert. Hér dæmir maður með
ömggan og heilbrigðan smekk um
kveðskap, sem er á villugötum. Rit-
dómurinn er sá langmerkasti, sem
nokkurn tíma hefur verið ritaður á
íslenzku, því að hann var uppreisn
nýs og betri skáldskapar gegn óþol-
andi sleifarlagi, og áhrif hans urðu
geysimikil.
Hins vegar er ekki alls réttlætis
gætt í þessum dómi. Jónas veit t.d.
ekki eða vill ekkj sjá, hvílíkt gildi
rímnakveðskapur íslendinga í 400 ár
hafði haft fyrir viðhald tungu og þjóð-
menningar. Hann er ekki að skrifa
bókmennta- né menningarsögu, held-
ur innlegg í dcilumál samtíðarinnar.
Segja má, að hart hafí verið, að þessi
stóridómur skyldi einmitt ganga yfír
Sigurð, sem var bezt rímnaskáld
sinna daga, en það má afsaka með
því, að Jónas hafi ekki viljað ráðast
á garðinn nema þar sem hann var
hæstur. Hitt er verra, að þegar þessi
dómur var prentaður, hafði Sigurður
m.a. auk Tístrans rírnna látið prenta
bæði Núma rímur 1835 og Ljóðasmá-
muni sína 1836, þar sem mikið af
því allra bezta í skáldskap hans er
saman komið, og er Jónasi illa sæm-
andi, að hann skuli í árás sinni ekki
geta þess að neinu. Sannleikurinn var
sá, að Jónasi og þeim Fjölnismönnum
var meinilla við Sigurð fyrir ýmsar
væringar, sem eg hef ekki tíma til
að segja nánar frá. Auk þess hafði
Sunnanpósturinn, keppinautur Fjöln-
is, farið heldur lofsamlegum orðum
um Tístrans rímur, svo að Jónas löðr-
ungaði í ritdómnum tvo óvini með
sama högginu. Af öllu þessu ber
nokkum skugga á árás Jónasar. En
hann afplánar það með hinni heilögu
vandlætingu sinni og lotningu fyrir
vegleik skáldlistarinnar. Og hvað er
ekki hægt að fyrirgefa Jónasi Hell-
grímssyni?
Hitt er annað mál, að Sigurður
reiddist og fyrirgaf ekki, og það get-
ur enginn láð honum. Því fór fjarri,
að hann lærði nokkuð af ritdómnum.
Kveðskap hans fór heldur hnignandi
eftir þetta. Og hann hefði Iíklega les-
ið hinn undurfagra skáldskap Jónasar
sér að meira gagni, ef óvildin hefði
ekki dulið honum kosti hans. En þó
olli mestu um, að ævikjör hans fóru
síversnandi, svo að hann varð kæru-
lausari um listina en hann vildi vera.
En lærði Jónas ekkert af Sigurði?
Mörgum kann að þykja þessi spurn-
ing Qarstæð, enda hefur hún aldrei
verið borin upp fyrr. En þegar þess
er gætt, hvílíkur snillingur Sigurður
var á ferskeytlur, þegar bezt lét,
væri ekki undarlcgt, að vísur eins og
Vorið góða, grænt og hlýtt og Enginn
grætur íslending eigi skáldskap Sig-
urðar eitthvað að þakka. Og áþreifan-
legri dæmi má nefna. Margir kannast
enn við kvæðið Fjöllin á Fróni, sem
Sigurður þýddi eða stældi eftir
norsku kvæði eftir Simon Olaus