Morgunblaðið - 22.11.1986, Qupperneq 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARÐAGUR 22. NÓVEMBER 1986
Olögleg ávana- og fíkniefni
staða, þróun og aðgerðir
Mynd 1: "
HLUTFALL (%) UNGLINGA í OSLÓ SEM NEYTT
HAFA ÓLÖGLEGRA ÁVANA- OG FÍKNIEFNA
25
% 20 MARI HÚAN/ \l HA SS
15
10 A MF ETAM N o.fl. lík efr i
5 > % u / ;d
0 s 1 — \
19 68 ' '7 0 ' '7 2 ' '7 — 4 '7 Inn 6 7 taka m 8 ' '8 eð sp 0 '8 rautu 2 ' '8 4 ' '8 6
Mynd 2: 1 “
HLUTFALL (%) UNGLINGA í OSLÓ SEM BOÐIÐ
HEFUR VERIÐ ÓLÖGLEG ÁVANA- OG FÍKNIEFNI
eftir Ómar Krist-
mundsson
GREINII.
Hefur neysla ólöglegra
fíkniefna í nágrann-
aríkjunum aukist?
Til að svara þessari spurningu
er nærtækast að skoða fyrst niður-
stöður spumingalistakannana.
Fyrirmyndir slíkra ísl. kannana
hafa verið sóttar að nokkru leyti
til Noregs og Svíþjóðar. Kannanir
SIFA (Statens Institut for Alkohol-
forskning) hafa verið gerðar árlega
frá 1968 á aldurshópnum 15-21 árs
í Osló. Á mynd 1 (2) kemur fram
þróun á útbreiðslu ólöglegra ávana-
og fíkniefna skv. þessum könnun-
um.
Hér kemur fram að á tímabilinu
um 1969-72 fjölgar þeim sem ein-
hvem tímann hafa reynt kannabis
úr um 5% upp í um 20%. Frá þess-
um tíma allt til ársins 1985 virðist
talan haldast á bilinu 17-23%. M.ö.
o. þeim sem einhvem tímann hafa
reynt kannabis hefur ekki flölgað
frá 1972, fjöldinn hefur haldist svip-
aður. Útbreiðsla annarra eftia, eins
og LSD og amfetamíns, jókst á
tfmabilinu 1971-74 en eftir það
hefur heldur dregið úr henni. Skv.
mynd 2 (2) hefur mjög dregið úr
framboði þessara efha, miðað við
fyrrgreindan aldurshóp, sérstak-
lega hinna sterkari.
í Svíþjóð eru árlega gerðar svo-
kallaðar ANT-kannanir á vegum
„Skolöverstyrelsen", SÖ, þar sem
meginviðfangsefnið er ávana- og
fíkniefnaneysla. Á mynd 3 (3) kem-
ur í ljós að í níunda bekk (15 ára
unglingar) hefur þeim fækkað sem
reynt hafa einhver ólögleg ffkniefni
úr 15% 1971 í 5% 1984 (mynd
4 (3)).
I könnunum sem gerðar hafa
verið á um 50.000 18 ára karlmönn-
um, sem innritast í sænska herinn
(svokallaðar FOA-rannsóknir),
kemur svipuð niðurstaða fram að
öðru leyti en því að nokkuð seinna
dregur úr útbreiðslu, 1980-81 úr
um 15% í um 7%. Einnig fækkar
þeim sem neytt höfðu fíkniefna á
síðasta mánuði frá því könnunin var
. gerð.
Skortur er á nothæfum upplýs-
ingum um útbreiðslu ólöglegra
fíkniefna í Finnlandi en talið er þó
að ólögleg fíkniefni séu ekki út-
breidd og vímuefnavandamál Finna
felist að mestu í misnotkun áfeng-
is. Því til áréttingar má benda á
að það magn ólöglegra fíkniefna
er hlutfallslega lítið sem toll- og
löggæsla leggur hald á miðað við
íbúafjölda. Eins og í Finnlandi eru
litlar upplýsingar, í formi spum-
ingaiistakannana, um útbreiðslu
ólöglegra fíkniefna í Danmörku.
Lögð hefur verið meiri áhersla á
annars konar rannsóknaraðferðir
til að meta neyslu ólöglegra fíkni-
efna og vandamál þeim samfara.
Samanborið við Noreg og Svíþjóð
virðist ísland ekki skera sig úr m.t.
t. útbreiðslu. Hafa verður þó í huga
að erfitt er að bera saman erlendar
j kannanir og innlendar þar sem oft
eru um að ræða ólíkar aðferðir,
ólíka aldurshópa og búsetu.
Þessar niðurstöður segja auðvit-
að ekki nema hálfa söguna. Eins
og komið hefur fram ná spuminga-
listakannanir nær eingöngu til
tilrauna- og félagslegra neytenda.
Raunveruleg skaðsemi fíkniefna-
neyslu mælist að litlu eða engu með
þessum aðferðum. Áður hafa verið
ræddar þær leiðir sem famar em
til að nálgast hana. Mjög erfítt er
að bera saman fjölda ávana- og
fíkniefnasjúklinga innbyrðis á
Norðurlöndum þar sem skráning
hjá stofnunum er ólík. Auðveldara
er að bera saman dauðsföll af völd-
um fíkniefnaneyslu. Árið 1983 urðu
dauðsföll af völdum neyslu ólög-
legra fíkniefnaneyslu í Danmörku
um 130 sem er um 0,2% allra dauðs-
falla það árið (4). Til samanburðar
má nefna að alls létust þetta ár
tæplega 700 manns í umferðarslys-
um og um 550 úr skorpulifur (5).
Eins og sést á næstu mynd fjölgaði
skráðum dauðsföllum fíkniefna-
neytenda frá 1969 (um 15) í 160
1979 en hefur síðustu ár heldur
fækkað (mynd 5).
Út frá svokölluðum „case-fínd-
ing“ aðferðum er áætiað að um
6.000—10.000 neytendur sterkra
fíkniefna séu í Danmörku (6) og
með hliðsjón af þeirri tölu er tíðni
dauðsfalla í þessum hóp um 1,4%
eða 10-15 sinnum hærra en eðlilegt
er miðað við aldur. í Svíþjóð kemur
í Ijós nokkuð svipuð þróun. Árið
1984 létust 67 af völdum ólöglegra
fíkniefna og er það um 0,07% af
öllum dauðsföllum það árið (7). Til
samanburðar má nefna að í um-
ferðarslysum 1982 létust um 800
manns og af skorpulifur rúmlega
700 manns. Áætlað er að §öldi
neytenda sterkra fíkniefna sé á bil-
inu 10—14.000 (8). Af þessum
fjölda eru um 7.500—10.000
sprautunotendur og 1.500—2.000
daglegir sprautunotendur. Vegna
tilkomu eyðni og alnæmis má gera
ráð fyrir að mjög dragi úr sprautu-
notkun á næstu árum. í Noregi er
ijöldi neytenda sterkra fíkniefna
taiinn vera á bilinu 3.000—4.500.
Skaðsemi ólöglegra
fíkniefna og áfengis (9)
Sú hugmynd, er mjög áberandi
í umræðu um ávana- og fíkniefna-
mál, að til séu „góð“ og „slæm“
vímuefni. Áfengi sé dæmi um
„gott“ vímuefni en kannabis t.d. sé
„slæmt" vímuefni út frá einhveijum
ímynduðum skaðsemisskala. Þess
vegna sé áfengisneysla leyfíleg en
kannabisneysia ekki. Þetta felst
m.a. í hugtökum sem notuð eru í
daglegri umræðu. Talað er um
„áfengi og fíkniefni", ekki „áfengi
og önnur fíkniefni". Því miður, fyr-
ir suma, er málið ekki svona einfalt.
Að sjálfsögðu fellur áfengi í flokk
hinna svokölluðu ávana- og fíkni-
efna, sem skilgreind eru læknis- og
lyfjafræðilega og er síst hættu-
minna en sum þeirra ólöglegu eins
og tafla 1 (10) og yfírlit bera með
KANNABLSREYKINGAR - SKAÐ-
SEMI FYRIR LÍKAMANN *)
1. Getur skaðað öndunarfæri og
valdið lungnakrabbameini, þar sem
meiri tjara er i kannabisreyk en
venjulegum tóbaksreyk.
2. Eykur álag á hjarta og æðar.
3. Getur valdið framtaksleysi, deyfð
og sljóleika.
4. Nýminni bilar stórlega í kanna-
bisvímu.
5. Langavarandi kannabisneysla
getur flett ofan af dulinni geðveiki.
6. Getur valdið rangskynjunum,
hræðslu og óttakennd í vímu.
*) Flest þau atriði sem hér eru nefnd
miðast við miklar reykingar
kannabisefna. Þessi listi (11) er að
sjálfsögðu ekki tæmandi en á hon-
um eru þó flest þau atriði sem nefnd
eru þegar rætt er um skaðsemi
kannabis. Hafa ber í huga að sum-
ar þessar staðhæfingar byggja á
umdeilanlegum rannsóknum. Stað-
reyndin er sú að fáar langtímarann-
sóknir sem standast vísindalegar
kröfur eru til um áhrif kannabis
(12).
AFENGISNEYSLA - SKAÐSEMI
FYRIR LÍKAMANN *)
1. Neysla áfengis getur valdið heila-
rýmun.
2. Langvarandi neysla getur valdið
truflun í starfsemi tauga í úttauga-
kerfí, einkum í útlimum.
3. Langvarandi neysla getur valdið
vöðvarýmun.
4. Áfengi dregur úr starfsemi hjart-
ans og eykur líkur á hjartsláttar-
tmflunum.
5. Krabbamein í munni, tungu,
munnholi og vélinda er langtum
algengara hjá þeim, sem bæði
reykja tóbak og drekka áfengi á
ávanastigi.
6. Getur valdið magabólgum.
7. Virðist auka líkur á krabbameini
í ristli.
8. Getur vaidið lifrarskemmdum.
9. Getur valdið auknu næmi fyrir
sýkingum.
10. Dregur úr kyngetu.
11. Alkóhól er í fyrstu röð fóstur-
skemmandi efna.
*) Hér er stuðst við kafla um áfengi
í „Lyfjafræði miðtaugakerfísins"
(sjá tilvísanaskrá aftast). Yfírlitið
hér að ofan er í engu tæmandi,
auðveldlega væri hægt að bæta við
öðmm 11. Eins og varðandi
Taf|a 1;
SAMANBURÐUR Á ÁHRIFUM HINNAÝMSU FLOKKA ÁVANA- OG FÍKNIEFNA
Bráð eitrun Þol- myndun Líkamleg fíkn Fráhvarfseinkenni Langvarandi geöveiki v/eitrunar
líkamleg andleg
Ópiöt ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ O O
Örvandi lyf ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ (★) O ★ ★ ★ ★
Kannabis O ★ ★ ★ ★ O ★ ★
Ofskynjunarefni O ★ ★ ★ ★ O O ★
Róandi lyf ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ (★)
Alkohól ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★
Sígarettur 0 ★ ★ ★ ★ ★ ★ 0 O
Metin áhrif eru flokkuð og hór táknuð með einni til fjórum stjörnum. Mestu áhrifin eru fjórar stjórnur.
kannabisreykingar em þessir skað-
semisþættir í réttu hlutfalli við
neyslu. Ólíkt kannabis er til mikið
af haldgóðum rannsóknum um
skaðsemi áfengis.
Með hliðsjón af þessu er áfengi
með skaðlegustu ávana- og fíkni-
efnunum. Þetta virðist æði oft
„gleymast" í umræðu um vímuefna-
mál enda óþægilegar staðreyndir
fyrir allan þann þorra fólks sem er
háður áfengi og þó ekki á þann
hátt að um fíkn sé að ræða, heldur
þannig að vegna hefða og siða er
áfengi talið ómissandi. í stað þess
hefur verið gert of mikið úr skað-
semi kannabis, sérstaklega þeim
þætti hennar að koma mönnum
„upp á bragð“ sterkari efna, eins
og heróíns. í nýlegri skýrálu nor-
ræns sérfræðingahóps (sjá heimild
ll.B - bls. 138 - lauslega þýtt)
segir;
Ekki em þekktar neinar lyija-
fræðilegar sannanir fyrir því að
kannabis leiði til notkunar sterkari
efna. Kannabisneysla getur hins
vegar verið mikilvægt skref í þróun
neyslu, úr löglegum í ólögleg efni.
Kannabisnotkun er nær eingöngu
bundin við þá sem áður hafa neytt
áfengis eða tóbaks. Þeir kannabis-
neytendur sem neyta áfengis og
tóbaks í miklum mæli fara frekar
yfír í neyslu annarra ólöglegra
fíkniefna. Það hefur komið í ljós
að áhrif vina og kunningja vega
þungt á metunum varðandi það
hvort viðkomandi muni neyta
kannabisefna eða ekki. Uppeldis-
fræðilegir þættir, hins vegar,
virðast skipta sérstaklega miklu
máli við breytingar á neyslu
kannabis í sterkari efni.
Mikilvægt er að hafa í huga ofan-
greinda niðurstöðu sérfræðinga-
hópsins. Mikil neysla ýmissa
vímuefna, áfengis og lyfja, er ein-
kennandi fyrir þá sem neytt hafa
reglulega ólöglegra fíkniefna. Þess
vegna verður vandamál þessa hóps
ekki eingöngu leyst með því að
draga úr framboði ólöglegra fíkni-
efna. Niðurstaðan af framan-
greindu er ekki sú að hin ólöglegu
ávana- og fíkniefni séu skaðlítil,
fyrst skaðsemi sumra þeirra er sam-
bærileg áfengi, heldur að sá grein-
armunur sem gerður er á „góðurn"
og „slæmum" vímuefnum er rang-
ur. Þegar á heildina er litið, er tjón
af völdum áfengis gífurlegt, bæði
fyrir heilsu einstaklingsins og af-
komu þjóðfélagsins. Segja má með
sanni að önnur vímugjafavandamál
falli algjörlega í skugga áfengis-
vandamála (13). Neysla vímuefna
hefst með neyslu áfengis. Þeir sem
ekki hafa neytt áfengis munu í
nærri 100% tilfella ekki neyta ólög-
legra fíkniefna. Þeir sem vilja draga
úr eftirspum eftir ólöglegum fíkni-
efnum ættu því að leggja meginá-
herslu á áfengi. Neysla ólöglegra
fíkniefna er hins vegar viðbót við
þennan mikla skaða sem áfengi
veldur og auk þess hafa þessi efni
ekki þá neysluhefð sem áfengi hef-
ur, og á þeirri forsendu ber að draga
úr framboði og eftirspum ólöglegra
ávana- og fíkniefna.
Niðurlag
Hér hefur verið bent á að rann-
sóknir á neyslu ólöglegra fíkniefna
séu af skomum skammti, þótt gerð
hafí verið bragarbót á því síðustu
tvö árin. Þau gögn sem nothæf em
til mats á stöðunni benda til að
neysluhópur þessara efna skiptist í
megindráttum í tvennt; Annars veg-
ar er um að ræða stóran hóp sem
örfáum sinnum hefur reynt þessi
efni, og þá fyrst og fremst kanna-
bis. Þessi hópur sker sig í engu frá
umhverfí sínu og er ekki mæli-
kvarði á „stærð vandans". Þessar
tölur segja fyrst og fremst til um
hve auðvelt er að nálgast efnin.
Flestir verða þeim strax fráhverfir,
reyna þau eingöngu örfáum sinn-
um. Hins vegar er um að ræða hóp
sem neytir í miklum mæli ýmiss
konar ávana- og fíknieftia þ.e.
kannabisefna, amfetamíns, áfengis
og ávana- og fíknilyfja. Ýmis gögn
frá heilbrigðiskerfínu gefa vísbend-
ingu um stærð þessa hóps.
Aðrar niðurstöður sem fram
hafa komið eru þessar:
- Kannabisneysla og líklega neysla
annarra ólöglegra ávana- og fíkni-