Morgunblaðið - 27.09.1987, Blaðsíða 2
2 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. SEPTEMBER 1987
JON HNEFILL
AÐALSTEINSSON:
Grimms-bræður
milli tannanm
á fræðimönnum
rimms-ævintýri hafa hátt í tvær
aldir verið snar þáttur í menningu
Vesturlanda. Allt frá því að þau
komu fyrst út á árunum 1812—15
hafa þau verið aufúsugestir ungum
og öldnum víða um lönd. Og þau
hafa verið endurútgefin oftar og
víðar en tölu verði á komið í fljót-
heitum. Og enn þann dag í dag eru
þessi fornu ævintýri tilefni til
ferskra og nýstárlegra umræðna
sem varpa ljósi á sumt sem áður
var hulið. Hér á eftir verður sérstak-
lega vikið að nýlegu vísindariti um
Grimms-bræður og vinnubrögð
þeirra, er kom út í Bandaríkjunum
fýrir fáum árum, en einnig verður
farið nokkrum orðum um nýja út-
gáfu Grimms-ævintýra á íslensku í
þýðingu Þorsteins Thorarensens
með ítarlegum skýringum og at-
hugagreinum eftir hann.
Grimms-bræður, Jacob og Wil-
helm, voru miklir tímamótamenn á
sviði þjóðsagnasöfnunar og þjóð-
fræða. Þeir höfðu aflað sér mennt-
unar í málvísindum, textafræði og
sögu, en meginstarf þeirra varð
söfnun og útgáfa þjóðsagna. Þeir
lögðu sérstaka áherslu á að þeir
söfnuðu einkum sögum frá ólæsu
almúgafólki og tilgangur þeirra
með þessu var sá að draga þannig
fram í dagsljósið leifar fornra evr-
ópskra goðsagna í því skyni að
varpa ljósi á fomgermönsk trúar-
brögð og frumdreifingu evrópskra
þjóðflokka. Kjarna goðsagnanna
töldu þeir að væri helst að finna
hjá því fólki sem ekki hefði hlotið
neina skólagöngu. Hjá slíku fólki
væri hin upprunalega, frumlega
þjóðsagnahefð ómenguð af utanað-
komandi lærdómi.
Það var ofangreint viðhorf til
þjóðsagnanna sem leiddi til þess að
Grimms-bræður nálguðust þjóð-
sagnaefni sitt sem vísindaleg gögn
og beittu sagnfræðilegum, texta-
fræðilegum og málvísindalegum
aðferðum við söfnun og úrvinnslu.
Hin strangvísindalega afstaða til
viðfangsefnisins birtist í ávarpi sem
Jacob Grimm ritaði 22. janúar 1811
til allra unnenda þýskrar „sögu og
skáldskapar" eins og hann komst
að orði. í ávarpinu er sett það
markmið að safna sögum úr munn-
legri geymd frá öllum héruðum
Þýskalands, einnig styttri sögum
er greindu frá atvikum úr lífi al-
múgafólks, sorgarsögum og
gamansögum, dæmisögum og
skrýtlum frá öllum tímum og hvort
sem þær komi fyrir í bundnu máli
eða óbundnu. Sérstaklega skuli sóst
eftir ömmusögum og öðrum sögum
sem sagðar séu til afþreyingar.
Allt efni skuli rita niður bókstaflega
eins og það sé talað, með öllum
endileysum svonefndum. Ahersla
skuli á það lögð að rita niður tals-
hætti og orðalag sögumanna og
láta sig þá engu skipta hvort þeir
tali rétt mál eða rangt að lærðra
manna mati.
Það viðhorf til munnlegs frá-
sagnarefnis sem birtist í þessu
ávarpi Jacobs Grimm var á sínum
tíma gagnger nýjung og olli
straumhvörfum í afstöðu til þjóð-
sagnasöfnunar. Þær vísindalegu
línur sem Jakob Grimm lagði með
þessu ávarpi voru svo langt á undan
sinni samtíð að litlu sem engu þarf
við að bæta þegar þjóðfræðingar
eru gerðir út með segulbandið til
efnisöflunar á okkar dögum.
Hitt er síðan annað mál, að nokk-
uð mun hafa skort á að Grimms-
bræður væru sjálfum sér fýllilega
samkvæmir í boðskap og breytni.
Þessi gætti þegar í öndverðu að
þeir viku frá þeim vísindakröfum
sem þeir höfðu sjálfír sett þegar
að því kom að gefa sögumar út.
Hér áttu þeir bræður þó ekki jafnan
hlut að, því að Wilhelm gekk sýnu
lengra í því að snyrta sögumar til
þannig að þær yrðu vel úr garði
gerðar fagurfræðilega. Þá mun
þess einnig hafa gætt nokkuð að
skyldum sögum úr tveimur hémð-
um væri slengt saman og þannig
mynduð heild sem ekki hafði verið
fyrir hendi. 011 þessi frávik frá eig-
in kröfum hafa fræðimönnum löngu
verið ljós og m.a. kemur þetta
greinilega fram í hinu ítarlega skýr-
ingarriti sem Johannes Bolte og
Jiri Polivka tóku saman nálægt
1930 í fímm þykkum bindum.
Fræðimenn hafa þó lengst af farið
sér hægt í því að áfellast Grimms-
bræður fyrir að hafa vikið frá eigin
boðskap í breytninni og talið öllu
mikilvægara að með boðskap sínum
gáfu þeir sígilt fordæmi og lögðu
þannig grundvöll að vísindalegri
þjóðfræði.
Fyrir skömmu kom út bók þar
sem brugðist er við þessu efni frá
nýjum sjónarhóli og harðri gagnrýni
beint að Grimms-bræðrum og
starfsaðferðum þeirra. Höfundur
bókarinnar er John M. Ellis prófess-
or í þýskum bókmenntum við Santa
Cruz-háskólann í Kaliforníu. Bókin
heitir: „Þjóðsögu ofaukið" (One
Fairy Story too Many). Þjóðsagan
sem John M. Ellis telur ofaukið er
hin hefðbundna saga um það hvem-
ig þeir Grimms-bræður söfnuðu
ævintýrum sínum. Sem kunnugt er
hefur lengstaf verið talið að þeir
hafi safnað sögum sínum af vörum
þýsks almúgafólks. En Ellis heldur
því á hinn bóginn fram, að þeir sem
sögðu þeim bræðmm flestar sög-
umar hafi ekki verið almúgamenn
og sumir í hópi helstu sagnamann-
anna hafi ekki einu sinni verið
þýskir.
Dorothea Viehmann hét kona
sem þeir Grimms-bræður sóttu mik-
ið sagnaefni til. Þeir gera grein
fyrir henni sem afburða sögukonu
m.a. á þessa leið:
„Farsæl tilviljun leiddi ti| kynna
okkar við bóndakonu í þorpinu
Zwehm nálægt Cassel... Kona
þessi hét Viehmann og var í fullu
fjöri, liðlega fimmtug og bauð af
sér góðan þokka, augur. snör og
hún hafði að því er virtist verið
fögur á yngri ámm. Hún rekur
Þettn sunmr
verðurmér ógleymanlegt
Það má eiginlega segja að
myndin sé tvíþætt. Annarsvegar
er það leit þessa pilts að bróður
sínum og sjálfum sér. Síðan er
þetta örlagasaga tatara— eða
sígaunaflokks, sem báðir bræð-
urnir hafa komist í samband við
í skógunum á Skáni í Suður—
Svíþjóð. Lífsviðhorf, og má segja
heimspeki tataranna hefur mikil
áhrif á piltana. Þetta verður að
ástarsögu og líf alls þessa fólks
snýst upp í mikinn harmleik."
Hvert er svo þitt hlutverk í
myndinni?
„Ég leik Horats, höfðingja tat-
aranna. Myndin er byggð á
sönnum atburðum. Á þessu tíma-
bili, um aldamótin 1600 hafði
Kristján IV. dæmt alla tatara í
konungsríkinu útlæga og rétt-
dræpa. Það fellur í hlut minn, sem
leiðtoga hópsins, að reyna að
koma þeim á ömggan stað, undir
vemdarvæng sænsks aðals-
manns, en forlögin verða ekki
umflúin og þessi sami aðalsmaður
lætur taka þau öll af lífi á hrotta-
legan hátt.
Höfundur sögunnar, danski rit-
höfundurinn og mannfræðingur-
inn Vagn Lundbye, byggir hana
á sögulegum heimildum og hefur
fundið ákveðna samlíkinguy í
lífsmynstri tatara, indíána og esk-
imóa, það er fólks sem á sér engan
fastan samastað, en flytur búsetu
sína, ýmist vegna þess að þeir
vilja ferðast, eða vegna þess að
þetta fólk er hrakið á vergang,
neytt af yfirvöldum.
Það má segja að þessi saga sé
orð í tíma töluð, vegna þess að
við gemm okkur kannski ekki
grein fynr því að það em milljón-
ir manna sem eiga sér ekkert
föðurland í dag. Það em milljónir
landflótta víða um heiminn og
eiga allt sitt undir velvilja stjóm-
valda í hinum ýmsu löndum, en
verða því miður oft fyrir aðkasti
og ofsóknum þar sem síst skyldi.
1 myndinni er þetta spuming
um kynþáttahatur og þaö er stað-
reynd að í dag er í heiminum
mikið af því. Hömndslitur og trú-
mál eiga stóran þátt í því. Ég
held að sú staðreynd að kynþátta-
hatur er svo mikið í heiminum í
dag, hafi orðið til þess að leikar-
inn, leikritahöfundurinn og
mannvinurinn Hans Alfredson
hefur með þessu verki viljað vekja
athygli á högum þessa fólks og
vekja jafnframt fólk til umhugs-
unar um hættuna sem sífellt vofir
yfir; að menn geta orðið að fórn-
arlömbum fasisma, nasisma og
rasisma hvenær sem er. Hans
Alfredson skrifaði sjálfur kvik-
myndahandritið eftir sögu Vagns
Lund'oye og bókin mun koma út
í Svíþjóð um leið og myndin verð-
ur frumsýnd."
En hvað kom til að Hans
Alfredson sótti leikara til ís-.
lands í þetta hlutverk?
„Ég hitti Hans Alfredson þegar
hann kom hingað í vor með „En
liten ö i havet". Við fórum saman
í útreiðartúr og honum fannst ég
allt í einu svo óleikaralegur og
tataralegur að hann hringdi dag-
inn eftir og bauð mér hlutverk í
myndinni, sem ég þáði.“
Ertu ánægður með vinnuna í
sumar?
■ „Þettasumarverðurmérógley-
manlegt. Þama fékk ég að vinna
með mönnum eins og Jörgen Per-
son, kvikmyndatökumanni, sem
er álitinn einn sá besti í heimi í
dag, Bjöm Gunnarson, hljóð-
manni og snillingum á borð við
Horst Stadlinger, sem sá um förð-
un, en hún var mikið verk í þessari
mynd. Að ég tali ekki um Hans
Alfredson, sem mér fínnst ómet-
anlegt að hafa fengið tækifæri til
að kynnast.
Leikararnir voru ekki heldur
af Iakara taginu. Þarna voru til
dæmis Gösta Ekman, Stig Olin
og sú sem lék dóttur mína, Me-
Horats (Gunnar Eyjólfsson)
ásamt dóttur sinni Isis (Melindu
Kinneman) og vonbiðili hennar
Arild (Benny Haag).
hópurinn sem Horats
(Gunnar Eyjólfsson) leiðir í gegn-
um skóga. í þessu atriði er
Horats að taka við höfðingjaemb-
ættinu af gamla höfðingjanum
sem á að jarða lifandi.
linda Kinnaman, en hún hefur
vakið mikla athygli fyrir Ieik sinn
í myndinni „Mit liv som hund" sem
nú er sýnd um alln heim. í „Varg-
ens tid“ eru líka söngkonan
vinsæla Lynn Lindfors og leikar-
inn Per Mattsson, svo einhveijir
séu nefndir, og Benny Haag sem
leikur tvíburana, en hann er að
ljúka námi frá Ríkisleiklistarskól-
anum í Stokkhólmi."
Var vinnann frábrugðin því
sem þú átt að venjast hér
heima?