Morgunblaðið - 27.09.1987, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. SEPTEMBER 1987
C 3
ÚR FRÆÐUIMUM
stig af stigi í meðförum þeirra
bræðra. Sumar þessar breytingar
telur Ellis augljóslega gerðar í þeim
tilgangi að breyta heimi sagnanna.
Um slíkt er t.d. að ræða þegar
móðir Hans og Grétu verður stjúp-
móðir þeirra í síðustu gerðum. í
fleiri sögum eru dæmi um að hin
vonda móðir breytist í hina vondu
stjúpmóður. Þá eru einnig dæmi
um að kynlífslýsingar og blóð-
skömm hafi verið hreinsað úr
einstökum sögum.
í bókarlok birtir Ellis nokkrar
textagerðir til að sýna dæmi um
þær breytingar sem einstakar sögur
hafa orðið fyrir. Eitt dæmið er sag-
an af Þyrnirósu. Þar er um tals-
verða breytingu að ræða frá
handriti og til fyrstu útgáfu. I ann-
arri útgáfu er einnig um talsverða
breytingu að ræða en síðan verður
ekki marktæk breyting fyrr en í
sjöttu útgáfu. í þeirri útgáfu hnígur
Þymirósa niður á rúm sem allt í
einu er komið í turninn hjá gömlu
spunakonunni. í fyrri útgafum hafði
hún aðeins hnigið niður.
Rétt er að geta þess, að ekki er
fyrir hendi samanburðarefni um öll
ævintýri Grimms-bræðra, en stund-
um virðist mér Ellis hætta til að
alhæfa fullmikið í ályktunum.
Grimms-ævintýri komu heldur
seint fyrir augu íslenskra lesenda.
Mjallhvít var fyrst þýdd á íslensku.
Það gerði Magnús Grímsson þjóð-
sagnasafnari og kom sagan út í
kveri árið 1852, sama ár og fyrsta
íslenska þjóðsagnasafnið sem þeir
Magnús og Jón Árnason gáfu út
saman. Og svo vinsæl var Mjallhvít
í þýðingu Magnúsar Grímssonar að
kverið kom út í áttundu útgáfu
árið 1937. Síðar tóku aðrir við að
þýða og á þessari öld hefur Mjallhvít
komið út í þýðingum Theódórs
Árnasonar og Freysteins Gunnars-
sonar, en ártals er á hvorugri þeirri
útgáfu getið. Næsta saga úr
Grimms-ævintýrum sem birt var á
íslensku var Þymirósa, sem birtist
árið 1865. Kom hún þá út í einni
af eldri gerðunum áður en rúmið
var flutt upp í turninn.
Það var hins vegar ekki fyrr en
um og upp úr 1920 að skriður komst
á útgáfu Grimms-ævintýra á
íslensku. Er þar um að ræða þýð-
ingu Theódórs Ámasonar, sem
síðan hefur verið endurútgefin
nokkmm sinnum. Þeim útgáfum
hafa hins vegar ekki fylgt skýring-
ar svo neinu nemi.
Á síðasta ári urðu tímamót í út-
gáfu Grimms-ævintýra á íslensku
er fimmtíu og tvö ævintýri komu út
í tveimur bindum í þýðingu Þor-
steins Thorarensens og með skýr-
ingum hans. Með hvom bindi fylgdi
spóla þar sem lesin vom inn nokkur
ævintýri. Las Þorsteinn ævintýrin
sjálfur á spólurnar.
í þýðingum sínum hefur Þor-
steinn lagt sig sérstaklega fram um
að ná fram frumlegum og uppruna-
legum blæ á ævintýrin. Þá hefur
hann í stöku ævintýri reynt að líkja
eftir mállýskum fmmmálsins eins
og þegar hann þýðir Pommara-
mállýsku yfír á sambland af norð-
lensku, austfirsku og sunnlensku.
Hann tekur þá það sem miður þyk-
ir fara í máli manna í þessum
landshlutum að bestu manna yfír-
sýn. Einhverjurn kann að fínnast
þetta tilbúin tilgerð, en ég segi fyr-
ir mig að ég hef gaman af að lesa
söguna í þessum búningi.
Um þýðingar á fleiri ævintýmm
getur að sjálfsögðu sitt sýnst hverj-
um og seint mun finnast sú aðferð
sem allir væm á einu máli um, en
tilraunir Þorsteins em fjölbreyttar
og fmmlegar og því góðra gjalda
verðar.
Það sem mest er um vert í sam-
bandi við þýðingu og útgáfu
Þorsteins Thorarerisens á Grimms-
ævintýmm em riinar ítarlegu
skýringar hans við einstök ævin-
týri. Hvað þetta áhrærir gerir hann
okkur þjóðsagnafræðingunum og
mörgum öðmm skömm til, því að
hér er um að ræða ítarlegustu
greinargerð sem gerð hefur verið í
sambandi við þjóðsagnaútgáfur
sem þýddar hafa verið úr öðmm
málum. Þessi útgáfa Þorsteins veld-
ur því einnig að nú er unnt að
ræða um Grimms-bræður og verk
þeirra á íslensku, því að hver sá sem
vill kynnast nánar vinnubrögðum
þeirra og því umhverfí sem þeir
störfuðu í getur nú byrjað á því að
lesa ævintýrin í útgáfu Þorsteins
og skýringar hans og fróðleiks-
greinar.
Því fer víðs fjarri að síðasta orð-
ið hafi verið sagt um Grimms-
ævintýri eða starf þeirra
Grimms-bræðra. Á þingi þjóð-
sagnafræðinga frá öllum löndum
er haldið var í Bergen fyrir þremur
ámm hélt bandarískur prófessor
fyrirlestur þar sem hann tók mjög
undir gagnrýni Ellis á vinnubrögð-
um þeirra bræðra. Er hann hafði
lokið máli sínu risu evrópskir fræði-
menn upp hver um annan þveran
og tóku upp hanskann fyrir þá
bræður og mátti fyrirlesari hafa sig
allan við að svara og fundarstjóri
átti um skeið í erfiðleikum við að
fá hljóð í salnum. Svo áhugaverð
em Grimms-ævintýri og þau eiga
eftir að taka hugi manna enn um
jangan aldur.
Gunnar Eyjólfsson
Kvikmynda- fl
tökumaðurini*
Jörgen Pers
SOIl
h°fundi SÖgua^V^ÍuÍ2Íerían Hans Alfredso n vin ^a,">er Bo,rn
y vinstri) ásamt
„Vinnan er sú sama hvar sem
er í heiminum. Hinsvegar er svo
margt í kringum þetta sem getur
verið breytilegt og þar ræður
eflaust fjárhagur fyrirtækisins
miklu. Állur aðbúnaður, allt
skipulag var til fyrirmyndar of
mér virtist sem gagnkvæmrar
virðingar gætti hjá öllum fyrir
störfum hvers og eins.
Þarna gætti líka mikillar um-
hyggja gagnvart leikumnum í
myndinni. Það leyndi sér ekki.
Ég get nefnt sem dæmi að um
mitt sumar þurfti ég að skreppa
heim í nokkra daga vegna þess
að önnur dóttir mín var að gifta
sig. Þegar ég kom út aftur ætlaði
ég bara að taka bílaleigubíl frá
flugvellinum til tökustaðarins. En
mér var bannað það og sendur
eftir mér bíll með einkabílstjóra.
Eins og þeir sögðu, þá vora þeir
búnir að fjárfesta of mikið í mér
til að þeir gætu sjálfir farið að
taka þá áhættu að eitthvað kæmi
fyrir mig. Það var passað upp á
að við yrðum ekki of þreytt, til
dæmis við útitökur og passað að
okkur skorti aldrei neitt og við
fengjum nægilega langa hvíld.
Skipulagið var ótrúlega gott.
Enda lauk tökum á styttri tíma
en áætlað var í upphafí."
Hvenær fáum við svo að sjá
myndina?
„Hún verður fmmsýnd í jan-
úar. Fyrst í Stokkhólmi, síðan í
Reykjavík og Kaupmannahöfn. í
því sambandi er gaman að geta
þess að ég er í stjórn „Gmndar-
sjóðs“ sem er sjóður til að styrkja
listamenn sem em komnir á efti-
raun. Þeim er veittur utanfarar-
styrkur, eiga að geta komist á
honum fram og til baka til borga
eins og London, París, Rómar, en
þeir verða að vera komnir á eftir-
laun. Það hefur engin fjáröflun
veritð í þennan sjóð frá stofnfram-
laginu. Ég fór fram á það við
forráðamenn Svensk film að ágóð-
inn af frumsýninguni hér rynni í
sjóðinn og þeir tóku þeirri mála-
leitan mjög vel.“
Hvert er svo næsta verkefni
þitt?
„Fmmsýningu á Rómúlusi er
nýlokið í Þjóðleikhúsinu, en þar
leik ég hlutverk Seno, keisara í
Konstantínópel. Svo er það tal-
skólinn minn. Hann er að fara í
gang núna um mánaðarmótin og
það er vaxandi aðsókn í hann.“
Hvað er fullorðið fólk að vilja
í talskóla?
„Fólk er orðið svo fjölmiðlameð-
vitað. Fólk er alltaf að þurfa að
koma fram starfs síns vegna og
gerir sér grein fyrir því að það
er að selja þekkingu sína. Það
þarf góða rödd og framsögn til
að koma þekkingu sinni til skila.
Sumir koma líka vegna feimni.
Þeir em farnir að gera sér grein
fyrir því að það er alveg ónauðsyn-
legt að grafa sig í feimninni.
Hana má laga.“
Viðtal:
SÚSANNA SVAVARSDÓTTIR
Jón Hnefill Aðalsteinsson
gömlu sögurnar eftir óskeikulu
minni en það er gáfa sem hún seg-
ir að sé ekki öllum gefin og margir
geta engar sögur sagt. Frásögn
hennar er vel íhuguð, ömgg og lif-
andi og hún hefur ánægju af að
segja frá. Hún segir fijálslega frá,
en sé þess óskað þá hægir hún á
frásögninni svo að með nokkurri
þjálfun er unnt að skrá orð hennar
nákvæmlega. Þannig hefur mikið
verið skráð orðrétt eftir henni og á
það verða ekki brigður bornar. Ef
einhver skyldi trúa því að arfsagnir
brenglist auðveldlega og geti því
ekki lifað lengi, þá ætti sá hinn
sami að heyra hve nákvæmlega eins
hún segir sömu sögurnar og hve
hún er fljót að leiðrétta ef hún mis-
mælir sig. Hún breytir aldrei neinu
í endurtekningu."
Þetta var lausleg þýðing á um-
sögr. Grimms-bræðra um frú
Viehmann í formála þeirra að fyrsta
bindinu af Grimms-ævintýmm.
John M. Ellis heldur því hins vegar
fram og leiðir að því sterk rök, að
Dorothea Viehmann hafi hvorki
verið ómenntuð né þýsk. Hún hafí
tilheyrt vel stæðri Húgonotta-fjöl-
skyldu frá Frakklandi sem sest
hafí að nærri Cassel og sjálf hafi
hún verið vel menntuð og frönsku-
mælandi. Hér skiptir það ekki
minnstu máli að hún hafi verið
frönskumælandi, því að þá má telja
trúlegt að hún hafi lesið þjóðsögur
Perraults sem komu út á frönsku
löngu fyrir daga Grimms-bræðra.
Ellis sýnir ennfremur fram á það
með dæmum, að Grimms-bræður
hafi umbreytt efni sínu og bætt við
það. Svo vill til að sumt af elstu
handritunum er enn til og þannig
er unnt að gera sér grein fyrir því
hvemig einstakar sögur hafa breyst