Morgunblaðið - 27.09.1987, Blaðsíða 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. SEPTEMBER 1987
Hvað er vont
oghvaðergott
FRÁ RÁÐSTEFNU UM BÆKUR
TEXTI: KRISTÍN BJARNADÓTTIR
Hin árlega bóka- og bókasafnsráð-
stefna var haldin í Gautaborg dagana
20. til 23. ágúst síðastliðinn. Norræn-
ir útgefendur kynntu forlög sín og
nýútkomnar bækur meðan á ráð-
stefnunni stóð.
Það eru fyrirlestramir og umræð-
umar sem freista mín meira en
sýningarbásar útgefenda. Bækur
geta beðið, hugsa ég, en það geta
manneskjur ekki. Ekki heldur rithöf-
undar, sem margir hverjir hafa
ferðast langa vegu og ólíka, til að
komast undir eitt og sama þak þessa
dagana. Til að halda fyrirlestra um
bækur sínar og jafnvel annarra. Fyr-
ir okkur, þessa fjörutíu þúsund gesti
sem sækja ráðstefnuna og sýning-
una, er um margt að velja, margt sem
gerist og segist á sama tíma. —
Ætti ég að fara á blaðamannafund
með fmnsku skáldkonunni og bama-
bókahöfundinum Tove Janson, sem
er nýlega búin að senda frá sér smá-
sagnasafn undir titlinum Resa med
látt bagage, eða ætti ég að fara á
fund um fyndni þar sem m.a. franski
húmoristinn Clarie Bretecher og
„heimsins fljótasti skopmyndateikn-
ari“ Sergio Áragones frá USA standa
í rökræðum um fyndni? Valið stendur
líka á milli þess að hlusta á norska
spennusagnahöfundinn Jon Michelet,
sem er hvað þekktastur fyrir bók sína
Orions Bálte, og sænska blaðamann-
inn, rithöfundinn og sjónvarpstjörn-
una Jan Guillou, sem bjóða upp á
um*-æður um sakamálasögur og sam-
félagsgagnrýni, og svo Nínu Karin
Momsen, sem er heimspekingur og
talar um konur og völd. Hún hefur
áður vakið miklar umræður með bók
sinni Jomfru, mor eiler menneske.
Og á sama tíma er blaðamannafund-
ur með afríkanska skáldinu Wole
Soyinka, sem hlaut Nobelsverðlaunin
í bókmenntum 1986. „Eiginlega er
ég meiri leikhúsmaður en skáld-
sagnahöfundur," segir Wole Soyinka,
sem í heimalandi sínu, Nigeriu, er
hvað best þekktur fyrir leikrit sín,
gjama beitt ádeiluverk, „I leikhús-
verki kemur maður tilfinningum og
áhrifum miklu beinna til skila en á
blaðsíðum bókar, þess vegna hef ég
áhuga á að tjá mig í fleiri miðlum
en einmitt skáldsögunni." Hann er
spurður að því hvort nóbelsverðlaunin
hafí breytt lífí hans. „Vissulega er
lífíð svolítið öðruvísi en áður, en ég
er enn sama manneskjan. Það eru
gerðar meiri kröfur til mín, en lífsstíll
minn er nánast óbreyttur. Stærsti
hlutinn af tíma mínum fer enn sem
fyrr í að kenna.“ Hann er prófessor
í bókmenntasögu og kennir reglu-
bundið við háskóla víða um heim.
Hann er nánar tiltekið frá Abeokuta,
nígeríska bænum sem hann lýsir í
einni af sinni þekktustu bókum, Áké.
Ég ferðast milli fundarsala með
léttan farangur. Ég heyri Jon Miche-
let og Jan Guillou tala um vont og
gott. Vondar sakamálasögur og góð-
ar sakamálasögur. Jan Guillou er
nýbúinn að skrifa bók sem heitir Den
Demokratiske Terroristen. Hann hef-
ur skrifað fjórtán bækur en er þó
lang þekktastur fyrir rannsóknar-
blaðamennsku sína og sjónvarpsþætti
þar sem honum tekst æfínlega að
vekja heitar umræður með „uppljóstr-
unurn" um ólíka þætti samfélagsins.
„Það er hægt að skrifa og segja hvaO
sem er — fyrir því eru engin takmörk
— en auðvitað getur maður þurft að
sitja inni fyrir það.“ Og Guillou hefu-
setið inni fyrir orð sín. Árið 1974 var
hann ásamt starfsfélaga sínurn
dæmdur fyrir njósnir. Þeir höfðu
komið upp um deild sem starfaði á
laun innan herþjónustunnar. „Opin-
bera“ deild sem almenningur visf.i
ekki að væri til. Þeir fengu þó aðeir.s
eins árs dóm á þeim forsendum að
þeir væru ekki alvörunjósnarar, held-
ur höfðu þeir aðeins komið upp um
hemaðarleyndarmál og gert þau að-
gengileg almenningi í rituðu máli.
Guillou minnist þessa tímabils með
trega. Það var þá sem hann varð
frægur í Svíþóð. „Með fangelsisdómi
fyrir slíkt brot verður maður fórnar-
lamb og hetja í senn. Svo það er alveg
þess virði og vel það. Ég myndi ekki
hika við að endurtaka slíkt í dag ef
mér gæfíst kostur á því,“ segir þessi
orðsins bardagamaður, með upp-
brettar ermar.
Það sem heldur mér innan dyra
þessa fáu sólardaga, sem allt í einu
eru orðnir að veruleika eftir óvenju
rigningarsamt sumar hér í Svíaríki,
það er löngunin til að heyra eitthvað
sem ég veit ég þarf að heyra án þess
að vita hvað það er. Kannski bara
eina einfalda setningu, sem getur
opnað fyrir mér nýja sýn. Og svo
gerist það. Ég heyri Tove Janson
segja: Ekkert er öruggt og það er
það sem gefur mér hugarró. Og um
þetta öryggi óvissunnar fjalla nýjustu
smásögumar hennar í Resa med látt
bagage. Um fólk sem ferðast eða
slær sér niður á nýjum stað. Um hinn
andlega farangur að heiman, sem oft
verður að svo litlu í nýju umhverfí.
Um nýjar hliðar manneskjunnar, sem
koma fram þegar hún stendur frammi
fyrir því óvenjulega og ókunnuga.
Ér það þá sem hennar sanna sjálf
kemur fram? Tove lætur lesandanna
sjálfan leita svara. Hún dæmir ekk’.
Geta bækur beðið?
„Bókamarkaðurinn drukknar í
bókum,“ er haft eftir einum útgáfu-
stjóranum sem kynnir forlagið sitt á
sýningunni. Sá hefur áhyggjur af
söluaukningu bókaklúbbanna (sem
draga um leið úr sölu bókabúðanna).
Sem dæmi um bókaútgáfu í Svíþjóð
má taka Norstedts, 165 ára gamalt
útgáfufyrirtæki. Þar eru gefnarút um
350 bækur á ári og hver bók prentuð
að meðaltali í fímm þúsund eintökum.
„Venjuleg" bók er þó aðeins gert ráð
fyrir að seljist í tvö þúsund eintökum,
þannig að það eru metsölubækurnar
sem halda útgáfunni uppi. Upphæðin
sem rúllar á einu ári er áætluð um
125 milljónir sænskra króna. Og
Norstedt er ekki stærsta útgáfufyrir-
tækið, Bra Böcker er stærra og
Bonniers er stærra (um 700 bækur
á ári). Stóru útgefendurnir gefa
gjama út bækur ungra og lítt þekktra
höfunda af þeirri einföldu ástæðu að:
„Við verðum líka að hafa metsöluhöf-
unda eftir tíu ár.“ — Líklega má því
segja að sumar bækur geti beðið og
aðrar ekki. Það eru talin um 150
útgáfufyrirtæki starfandi í þessu
landi og reyndar ef með eru taldir
allir þeir sem annað veifíð gefa út
bók breytist talan í 800. Sagt er að
25% þjóðarinnar opni aldrei bók. En
það er líka sagt að fólk lesi meira
og meira, bóksala og bókaútlán fer
vaxandi. Það er sterkur þefur af við-
skiptum og markaðssamkeppni á
þingi sem þessu. Hveijir skyldu hafa
krækt í bestu höfundana á ár? Þ.e.a.
s. þá sem seljast best. Og hvað er
það sem selst best eirmitt núna? i
Margir veðja á spennusögur af ólíkum
toga. Nýjasta bókin hennar P.D. Ja-
mes er komin út í sænskri þýðingu
og er örugglega meðal þeirra bóka
sem ekki geta beðið (frá útgáfulegu
sjónarmiði). A taste for death, nefnir
hún bók sína.
Okkar morðingjar
eru heimilislegri
Þegar P.D. James er spurð að því
hvers vegna hún skrifí sakamálasög-
ur, segist hún hafa hugsað sem svo
að ef hún yrði viðurkennd sem saka-
Frá bókasýningu.
málahöfundur þá væri henni borgið
á markaðnum. Hins vegar langaði sig
til að vera alvarlegur skáldsagnahöf-
undur. Hún er líka spurð þeirrar
nýklassísku spumingar, hvort hún
haldi að konur skrifuðu öðruvísi saka-
málasögur en karlmenn. Og það
stendur ekki á svari hjá P.D. James.
„Örugglega. Okkar morðingjar eru
miklu heimilislegri. Og svo höfum við
meiri áhuga á því sem liggur á bak
við morð, eins og sálarlífí morðingj-
ans, heldur en því hvernig vopnin eru
útlits." En hvers vegna skipa saka-
málasögur svo öruggan sess í
bókmenntaheiminum?
„Við lifum í hættulegum heimi,"
svarar P.D. James. „I sakamálasög-
unni verður dauðinn óraunverulegur.
Við erum ekki líkið. Við erum ekki
hinn seki. Og í sakamálasögunni
kemst allt í röð og reglu aftur. Því
er ekki að heilsa í raunveruleikanum.
Sagan gefur möguleika á röð og reglu
meðan raunveruleikinn veður sífellt
flóknari. Góð sakamálasaga segir
okkur sitthvað um menn og um kon-
ur pg um þann heim sem við lifum
í.“ Áður hét hún Phyllis Wite og vann
í innanríkisráðuneytinu í London. Vel
á minnst í þeirri deild sem fjallaði
um sakamál. Árið 1980 lét hún af
þeim störfum til að helga sig skriftum
eingöngu. Fyrsta bókin hennar kom
út 1962, Cover her face. Hún segist
varla nokkum tíma les? sakamála-
sögur. Roald Dahl er annar breskur
spennusagnahöfundur sem heldur
fyrirlestur á ráðstefnunni. Hann cr
af norskum ættum, fæddur í Wales
árið 1916 og byijaði að skrifa smá-
siigur í seinni heimsstyijöldinni.
Fyrsta bókin hans hét Over to you.
Fyrir hryllingssagnalist sína er hann
þekktur víða um heim og Tales of
the unexpected og More tales of the
unexpected eru smásögur sem hafa
verið kvikmyndaðar. Hann fullyrðir
að hann hafí unnið sjö daga vikunnar
að skriftum í sextán ár ogútkoman
haf verið þijár smásögur á ári. Hann
hefur líka skrifað fyrir böm. i fyrir-
lestii sínum lýsir hann því yfír að
smásagnaritun sé mjög góð æfíng
fyrír þann sem ætlar sér að skrifa
fyrir börn. Að smásagan sé það kre-
flandi að hafí höfundur náð valdi
yfír þeirri hæfni sem hún krefst, þá
eigi hann ef til vill möguleika á að
geta skrifað fyrir börn. Eins og marg-
ir spennusagnahöfundar hefur Roald
Dahl frekar grófkomaðan húmor.
Hann gefur sér góðan tíma til að
lýsa öðrum höfundum með ófögrum
orðum. Um Thomas Mann, sem hann
kveðst eitt sinn hafa hitt, segir hann:
„Þurr og leiðinlegur eins og mjúk
pulsa.“ Og bætir svo við. „Hann var
snillingur.“ Og þannig heldur hann
áfram að lýsa höfundum heims-
bókmenntanna og gefur þau ráð til
fólks að forðast rithöfunda! — En ég
skal viðurkenna að sögurnar hans
fínnst mér andstyggilega spennandi
til dæmis í bókinni Kiss kiss.
Allt í einu rennur það upp fyrir
mér hvað illska manneskjunnar er
vinsælt viðfangsefni. Það er auðvitað
ekkert nýtt. En samt sláandi. Illskan
og vonskan og grimmdin er líka rann-
sóknarefni franska heimspekingsins
og skáldsagnahöfundarins Bernhard
Henry Levys. Hann á nýútkomna bók
á markaðnum sem á sænsku nefnist
Ángel och demon, eða Engill og djöf-
ull.
Verkfæri þekk-
ingarinnar
Ákafí Berhard Henry-Levys er svo
smitandi að þegar ég sit og hlusta á
fyrirlestur hans er eins og allar
heimsins sorgir komi og hlammi sér
á herðar mér. Bernhard er einn af
talsmönnum þeirrar stefnu sem nefnd
hefur verið Nýja heimspekin. Hann
hefur vakið mikla athygli í heimal-
andi sínu, Frakklandi, síðast með
bókinni Eloige de Intellectuels. Hann
gerir grein fyrir sjálfum sér og helstu
viðfangsefnum sínum sem eru ekki
lengur marxisminn og „nýja heim-
spekin" heldur andspyrnuhreyfingin
í Afghanistan, hungursnéyðin í Etiop-
iu og kynþáttafordómar, svo eitthvað
sé nefnt. „Nýja heimspekin heyri sög-
unni til. . . það sem við sögðum fyrir
tíu árum er almennt viðurkennt í
dag. En ég fæst enn við sömu spurn-
ingarnar og held áfram að leita að
svörum. — Skáldsagan er mér verk-
færi til að lýsa hvernig og hvers
vegna frelsisþrá fólks endar svo oft
í blóðbaði og fasisma. Og skáldsaga
verður að vera verkfæri þekkingar-
innar, annars er hún einskis virði.
Sem heimspekingur horfi ég á vanda-
málið utanfrá. Skáldsagan gerir mér
hins vegar kleift að lýsa vandamáli
eins og illskunni innanfrá. Þegar ég
lendi á blindgötum heimspekinnar og
kemst í þrot þá hef ég möguleika á
að gera upp í skáldsögunni og finna
þannig leiðina."
Undir lok fyrirlestursins má heyra
rödd úr áheyrendahópi sem ber fram
þá spumingu hvort takmark bók-
mennta gæti hugsanlega verið að
fínna rök fyrir því að manneskjan
rækti hið góða, hið jákvæða, „rétt
eins og þú hefur skrifað um hið illa“?
Hvort Bemhard skilur spurning-
una almennilega veit ég ekki en svar
Kristín Bjarnadóttir
hans er blákalt nei.
Ekkert er öruggt, hugsa ég, og
það gefur mér hugarró.
Enn er um margt að veija. Listinn
er langur af norrænum höfundum.
Þó er hér enginn íslenskur höfundur
að kynna eigin verk í ár. En Zhang
Jie er kominn frá Kína og Iris
Murdoch er á staðnum. Líka John
Updike o.fl. o.fl. Margar amer-
ískar skáldkonur virðast njóta vin-
sælda um þessar mundir. Ein þeirra
er Jane Anne Phillips, sem talin er
með áhugaverðustu ungra höfunda í
USA á þessum áratug. Hún sló í
gegn með smásagnasafninu Black
Tickets sem kom fyrst út í lok síðasta
áratugs. Að þeirri bók segist hún
hafa unnið að í sex ár. Síðastliðið vor
kom svo þriðja bókin hennar út und-
ir nafninu Fast Lanes. Jane Anne er
frá West Virginina, litlum bæ á
námasvæðinu. Um hana er sagt að
hún gefí þeim orðlausu orð.
Ríki hugmyndaf lugsins
Joyce Carol Oates er önnur
amerísk skáldkona sem nýtur umtals-
verðra vinsælda. Hún er tæpiega
fimmtug og kennir við Princeton
University í USA. Frá hennar borði
hafa komið um tveir tugir skáld-
sagna, átta, ljóðabækur, fímm
greinasöfn, allmargar smásögur og
tvö leikrit. Einstaka gagnrýnendur
hafa litið á afköst hennar sem
„vandamál". Því svarar hún sjálf með
því áð minna á að Henry James skrif-
aði um hundrað bækur, Trollope um
hundrað og þijátíu og Normann Mail-
er ansi margar. „En þegar kona
skrifar margar bækur er álitið að
eitthvað hljóti að vera að.“
Joyce Carol ólst upp í Millesport í
New York ásamt systkinum sínum í
gömlu hrörlegu húsi. Faðir hennar
vann á verkstæði hjá General Mot-
ors. Hún er þekkt fyrir að lýsa ofbeldi
og fátækt. Hún er þekkt fyrir bæði
raunsæi og merkilegt hugmyndaflug
í bókum sínum. Bernskan virðist
henni ótæmandi brunnur. Um það
segir hún sjálf: Bemskan er ríki hug-
myndaflugsins. Ég sökkvi mér í það
og reyni að endurskapa það sem var
eða eins og það gæti hafa verið. Eins
og ég vildi — eða vildi ekki — að það
yrði.
Ein af hennar fyrstu bókum, Gard-
en of Earthly Delights, fjallaði um
verkafólk í lausamennsku, daglegt líf
þess í stöðugri dulúð og ógn. Seinna
hafa bækur hennar fjallað um sjúkra-
húslífið (Wonderland), lögmannslífið
(Do with me what you will), stjórn-
málalífið (The Assasians) og trúarlíf-
ið (Son of the Morning). Hún leitar
sífellt nýrra leiða og sögulegar skáld-
sögur og einskonar ættarannálar eru
einnig meðal viðfangsefna hennar.
Ein af nýjustu bókunum hennar er
Marya — A Life. Ef til vill kemst sú
bók hvað næst því að vera sjálfsævi-
saga, eða eins og hún segir sjálf: Ég
var að skrifa um stúlku sem ég hefði
getað verið. En aðstæður aðalpersón-
unnar eru aðrar en mínar voru og
Marya er miklu töffaðri og skemmti-
legri en ég var ... Og hún er foreldra-
laus, það var ég ekki... í haust
kemur út enn ein bók eftir Joyce
Carol Oates, sem hún nefnir You
must remember this.
Margir þykjast finna skyldleika
með Joyce og Dickens. Og Joyce og
Dostojevski. Hún þykir bæði djöfulsk,
ljóðræn og fyndin. Svo eru til þeir
sem gagnrýna hana fyrir að nota tíu
orð þegar eitt myndi nægja:
Falling asleep, falling sick. Falling.
Falling in love: falling
(Úr bókinni Solstice, þar sem Joce
dregur upp mynd af tveim konum sem
báðar eru læstar í stormasömum
samböndum.)
Hún er umdeild, en vinsæl. Sjálf
álítur hún að enginn alvarlegur höf-
undur gerir ráð fyrir vinsældum. í
fyrirlestri sínum talar hún um það
hvemig bækur verða til, hafa orðið
til. Hvers vegna höfundar heims-
bókmenntanna hafa skrifað einmitt
þær bækur sem þeir hafa skrifað.
„Við vitum hvenær bók fæðist — það
er á útgáfudeginum. En hvemig og
hvenær fer fijóvgunin fram?“ Sú
spuming ber uppi ræðu hennar með-
an hún talar um höfunda eins og
James Joyce, D.H. Lawrence og Virg-
inia Woolf. Og um það hvemig hún
vinnur sjálf. En svarið við spurning-
unni heldur áfram að vera leyndar-
mál, jafnvel fyrir höfundinum
sjálfum.