Morgunblaðið - 30.01.1988, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JANÚAR 1988
B 7
Undanfamar vikur höfum við haft
einstakt tækifæri til að kynna okkur
verk Harolds Pinters, sem er einn
af meisturum nútímaleikritunar, en
það sjaldgæfa hefur gerst að tvö
leikhús hafa verið með verk eftir
hann á fjölunum samtímis. Það sem
gerir þessa tilviljun ennþá merki-
legri en ella er að þau verk sem hér um ræðir eru býsna
ólík innbyrðist og gefa tilefni til samanburðar og spum-
inga um þróunina á höfundarferli skáldsins, en verk Pinters
hafa nú um nokkurt skeið verið vanrækt í íslensku leik-
húsi og við höfum ekki fengið að sjá uppfærslu í Pinter-
leikriti í 15 ár, eða ekki síðan Þjóðleikhúsið sýndi Liðna
tíð (Old Times) 1973.
Pé-leikhópurinn hefur undanfarið sýnt Heimkomuna
(The Homecoming) í Gamla bíói, en þar er á ferðinni ann-
að tveggja meistaraverka Pinters frá fyrsta skeiðinu á
ferli hans, en Alþýðuleikhúsið sýnir nú tvö nýjustu leikrit-
in Eins konar Alaska (A Kind of Alaska) og Kveðjuskál
(One for the Road) og þar er ljóst, ef við höfum kynnt
okkur Heimkomuna, að merkjanleg breyting er orðin á.
Harold Pinter fæddist árið 1930 í Hackney, í austurhluta
Lundúna. Hann er gyðingur og sennilegt að forfeður hans
hafi verið ungverskir gyðingar sem hrakist höfðu til Mið-
Evrópu frá Portúgal, eða frá Spáni. Pinter-nafnið er þekkt
á meðal ungverskra gyðinga og afbrigði þess mun hægt
að finna í nöfnum'a borð við Pinto, da Pinto eða da Pinta
á Spáni og í Portúgal. Pinter ólst upp í „austurbænum"
(East End), í lágstéttarsamfélagi þar sem lqörin voru kröpp
og daglegt líf harðneskjulegt. Hann var níu ára gamall
þegar heimsstyrjöldin síðari braust út og þurfti að yfir-
gefa Lundúnir eins og önnur böm. Síðasta stríðsárið var
hann þó heima í föðurhúsum og upplifði þá alla skelfing- .
una sem fylgdi loftárásum Þjóðveija. Heimili foreldra hans
varð aldrei fyrir sprengju, en næstu hús urðu illa úti og
bakgarðurinn breyttist í rúst.
Eftir stríðið hélt hann áfram í skóla um skeið og var
hamingjusamur. Hann skaraði fram úr í íþróttum, en
mest um vert þótti honum að hafa enskukennara sém
hafði ódrepandi leikhúsáhuga, fór með nemenduma í leik-
hús og setti upp Shakespeare-sýningar í skólanum. Þannig
hafði Pinter leikið bæði Macbeth og Rómeó áður en skóla-
göngu hans lauk við 17 ára aldur.
Þessum skólaárum fylgdi þó ekki eintóm hamingja, því
það var dijúgur spölur milli heimilisins og skólans, og á
þessum árum, fyrstu árunum eftir stríð, ríkti almenn óán-
ægja með kjör í austurbænum og vonbrigði og niðurlæging
settu mark á hverfíð. Fasistar skutu upp kollinum á ný
og héldu útifundi og stóðu fyrir kröfugöngum. Gyðingur
varð að fara krókaleiðir til að komast leiðar sinnar og þó
var hálfu verra ef þessi gyðingur var með bækur í fómum
sínum, því þá þóttust hrottamir á götunni vissir um að
hann væri kommúnisti. Vegfarendur vom lamdir til óbóta
af litlu tilefiii og eina örugga leiðin virtist vera sú að ganga
í lið með ofstopamönnunum. Pinter hefur sagt frá því í
viðtali við bókmenntatímaritið The Paris Review hvemig
hann komst upp á lagið með að kjafta sig framhjá öllum
hættum og komast í öruggt skjól. Hann greip jafnan til
þess ráðs ef ekki var undanfæri, að gefa sig á tal við
þessa bardagaglöðu menn, spjalla við þá um ekkert, gefa
ekkert upp um sjálfan sig án þess að ögra þeim og mjaka
sér jafnframt á áfangastað. Og hann vissi að í þessum
samræðum mátti hann hvorki sýnast hræddur né vera
leiðinlegur, en þessi reynsla hygg ég að hafi haft dijúg
áhrif á það hvemig hann notar tungumálið í leikritum
sínum, hafi raunar mótað afstöðu hans til tungumálsins.
Pinter hafði áhuga á að fara í háskóla, en kom ekki
auga á aðra slíka skóla en Oxford og Cambridge, og til
þess að komast þar inn skorti hann latínukunnáttu. Hann
ákvað því að nema leiklist og komast inn í Konunglegu
leiklistarakademíuna (RADA). Hann fann fljótlega að hann
var utanveltu i leiklistarskólanum, skorti siðfágun nem-
enda úr efri þjóðfélagsstéttum og var illa heima í því sem
nýjast var í listsköpun. Honum varð brátt ofviða að mæta
í tíma og hann lét sem hann fengi taugaáfall af álaginu.
Næstu vikur eigraði hann um götur borgarinnar og lét
engann vita að hann væri hættur námi.
Pinter var 18 ára þegar hann var kvaddur í herinn, en
hann neitaði að hlýða kallinu og kvaðst vera andsnúinn
stríðsvafstri. Fyrir þetta tiltæki var hægt að setja hann í
fangelsi og Pinter þurfti að mæta fyrir rétt, en dómarinn
var skilningsríkur og lét han sleppa með sekt. Ekki hafði
Pinter á þessum árum nægan kjark til að taía sínu máli
sjálfur og fékk góðan vin til að svara spumingum réttar-
ins fyrir sig. Hinsvegar var hann farinn að yrkja um
þessar mundir og birti ljóð í tímariti árið 1950. Sama ár
fékk hann svo vinnu sem leikari og hafði hann þann starfa
næstu tíu 'arin. Hann hóf ferilinn í útvarpsleikritum, þó
hann hefði ekki lokið leiklistamáminu, en eftir það lék
Árni Ibsen
UM HAROLD PINTER
Harold Pinter
hann með ýmsum leikflokkum, meðal annars með leik-
flokki Anews McMaster, sem ferðaðist um írland í tvö ár.
Þá lék hann smáhlutverk I kjassískum verkum í uppfærsl-
um Sir Donalds Wolfít, og loks var hann með ýmsum
leikhúsum vítt og breitt um landið.
1957 var mikilvægt ár í lífi Pinters, en þá hóf hann að
semja leikrit og hafði lokið við þijú verk áður en árið var
liðið. Hann hafði áður birt ljóð og smásögur í tímaritum,
án þess að hafa hugsað sér að gerast rithöfundur. En
þetta örlagaríka ár hafði Henry Woolf vinur hans samband
við hann og nánast heimtaði að hann semdi fyrir sig stutt
leikrit. Woolf þessi var um þær mundir við nám í leiklistar-
deildinni í Bristol-háskóla (sem þá var eina háskóladeildin
í leiklist á landinu) og þurfti að setja upp nýtt stutt verk.
Pinter hafði áður sagt Woolf frá hugmynd að leikriti, en
nú varð ekki komist hjá þvíi að byija að semja verkið.
Þetta verk heitir The Room (Herbergið) og þegar leiklist-
ardeildin í Bristol sýndi verkið sem sitt framlag til leiklist-
arsamkeppni námsmanna, sem stórblaðið The Sunday
Times stóð fyrir, vakti það athygli helsta leiklistargagnrýn-
anda landsins, Harold Hobson, sem samstundis kom Pinter
í samband við umboðsmann og hvatti þennan unga höfund
óspart til dáða. Sama ár samdi Pinter svo einþáttunginn
The Dumb Waiter og leikritið Afmælisveisluna (The
Birthday Party).
Afmælisveislan var svo frumsýnd í Lundúnum vorið
1958, en gagnrýnendur tóku verkinu afar illa og gerðu
miskunnarlaust grín að öllu saman. Sýningum var hætt
eftir eina viku. Menn furðuðu sig á samtölunum í verkinu
sem ekki virtust leiða til neinnar niðurstöðu um innihald
verksins og botnuðu ekkert í þeim undarlegu atburðum
sem verkið lýsir. Einn gagnrýnandi sagði um svo: „Af-
mælisveislan er eins og gömul Hitchcock spennumynd sem
tileygður skúringamaður í myndverinu hefur tekið upp á
að klippa með garðsláttuvél." Harold Hobson kom verkinu
til vamar og skilgreindi það í ítarlegri grein, en hafði þó
ekki áhrif á aðsóknina þar sem sýningum hafði verið
hætt þegar greinin birtist. Pinter var niðurbrotinn maður,
en eiginkona hans, leikkonan Vivien Merchant, og nánir
vinir hvöttu hann til að halda áfram og gefast ekki upp.
Og Pinter gafst ekki upp, enda sjóaður leikari sem hafði
haft það fyrir daglegt brauð að fá slæma gagnrýni. Hann
semur næst útvarpsleikritið A Slight Ache, sem hér hefur
verið flutt sem Örlítill verkur, og 1959 er Afmælisveisl-
an svo sýnd á ný í nýrri uppfærslu og Pinter réttir úr
kútnum í augum gangrýnenda.
Á næstu árum sendi Pinter svo frá sér hvert verkið á
fætur öðru og nú var farið að taka hann alvarlega. 1960
sló hann í gegn með Húsverðinum (The Caretaker), sem
nú er álitið meistaraverk hans ásamt Heimkomunni (1965)
frá þessu fyrsta skeiði höfundarferilsins, en bæði þessi
verk eru margverðlaunuð og hafa verið sýnd hvað eftir
annað um allan heim. Önnur helstu leikrit Pinters eru
þessi: The Collection (Safnið, 1962), The Lover (Elsk-
huginn, 1962), einþáttungamir Landscape og Silence
(Landslag og Þögn, 1968), Old Times (Liðin tíð, 1971),
No Man’s Land (Einskis manns land, 1975) og Betrayal
(Svik, 1978). Þá eru ekki minna virði öll þau snjöllu kvik-
myndahandrit sem Pinter hefur látið frá sér og má þar
m.a. nefna The Servant (Þjónninn), Accident (Slys), The
Go-Between (Sendiboðinn), Remembrance of Things
Past (í leit að liðinni tíð) og The French Lieutenant’s
Woman (Ástkona franska lautinantsins).
Sá eiginleiki sem menn gefa fyrst gaum í verkum Pint-
ers er sterk hrynjandi málfarsins, en Pinter hefur afar
næmt eyra fyrir eðlilegu talmáli, og fyrir þeim atvikum
sem verða, eða verða ekki, vegna orðræðunnar. Leikritin
hans eru orðmörg, þau eru eins konar „orðaleikir" sem
eru saman settir af listfengi sem er afar persónulegt og
gerir alla eftirlíkingu óhugsandi. Enda hafa verk hans
alið af sér nýtt lýsingarorð í orðasafni gagnrýnenda og
menn tala um að þetta eða hitt sé „pinteresque". Stór
þáttur í þvi sem gerir verk hans heillandi er þessi eðlilega
talmálshiynjandi, með henni nær hann athyglinni og tekst
að vera fyndinn þrátt fyrir grimmdina og alvöruna sem í
textanum býr. Og það var einmitt orðræðan sem gagniýn-
endur höfðu mest við að athuga í verkum Pinters í
upphafi, því orðræðan í verkunum stýrir atburðarásinni,
en ekki atburðarásin orðræðunni. Pinter hefur svarað slíkri
gagnrýni með því að benda fólki á að hlusta, raunverulega
hlusta, á venjulegt talmál: „Hlustið á tal fólks! Hlustið á
það tala um teið sitt og komflögumar. Eða hlustið á gamla
heimilislausa manninn sem situr og talar við sjálfan sig á
næturkaffihúsi. Þar heyrið þið samtöl sem eru í jaðri þagn-
arinnar." Ennfremur hefur hann sagt um tungumálið: „Ég
held að við tjáum okkur of vel, ef eitthvað er, í þögnunum,
í því ósagða, allt talið er bara endalaus undanbrögð, örvænt-
ingarfull tilrauii til vamar, til að halda í okkur sjálf.
Samskipti em of háskaleg, það er of skelfilegt að eignast
hlutdeild í annars lífi, menn óttast að þeir gætu opinberað
innri fátækt sína." Og á öðmm stað segir hann: „Við
getum sagt um orðin að við klæðum okkur með þeim, við
felum okkur á bak við þau, fyrir öðmm og fyrir okkur
sjálfum." Þetta minnir á reynslu hans á unglingsámnum
þegar hann lærði að beita tungumálinu til að komast hjá
barsmíðum á götunni. Og það er á sama hátt sem persón--
ur Pinters beita tungunni. Þær reisa sér vamarmúr, búa
sér til herbergi úr orðum, eða nota orðin til að komast
undan. Orðræðan er á yfirbórðinu kurteisleg, enda em
Bretar með kurteisustu þjóðum, sem hægt er að kynnast,
og persónumar tala saman eftir viðurkenndum kurteisis-
venjum, en undir niðri kraumar svo ofsinn, grimmdin,
keppnisskapið, stéttahatrið; allt hlutir sem þessi þjóð á
nóg af.
Það er orðræðan fyrst og fremst sem drífur atburðarás-
ina áfram, enda hefur Pinter oft lýst því hvemig hann sér
persónumar fyrir sér meðan hann er að semja, og hlustar
eftir því sem þær segja hver við aðra. Að minnsta kosti
í fyrstu verkunum hafði hann enga fyrirfram mótaða hug-
mynd um hvert yrði niðurlag hvers verks fyrir sig eða í
hvaða átt atburðarásin þyrfti að stefna, persónumar réðu
því með tali sínu. Þessi aðferð til að semja leikrit hefur
orðið ýmsum sporgöngumönnum Pinters dijúg og nægir
að benda á t.d. Sam Shepard í þessu sambandi, en einnig
þykir mér ekki ólíklegt að Jökli Jakobssyni hafí nýst þessi
aðferð, til dæmis í leikritum eins og Dómínó og I ör-
uggri borg.
Sennilega beitir Pintor nú öðrum aðferðum við að semja
og þá komum við að þeim breytingum sem orðið hafa á
verkum hans. Mér þyk ir sýnt að vinna Pinters við kvik-
myndir hafí óhjákvæmilega breytt vinnuaðferðum hans og
við sjáum til dæmis í Liðinni tíð að textinn minnir um
margt á texta fyrir kvikmynd. Þar eru margir stuttir kafl-
ar og ekki samfella eins og áður, og engu er líkara en
verkið sé samansett úr röð atriða, en í stað klippingar,
eins.og við á í kvikmynd, eru þagnir og uppbrot. í „Betray-
al (1978) er kominn nýr tónn, kvikmyndatækninni er beitt
meðvitað og sáraeinföld saga af framhjáhaldi sem leiðir
af sér margvíslegar lygar og svik er sögð aftur á bak.
Niðurstaðan er sýnd fyrst í verkinu, en aðdragandinn svo
rakinn lið fyrir lið uns kemur að upphafi framhjáhaldsins
í leikslok. Erfitt verk fyrir leikarana, en gagnrýnendur
tóku þessu fálega og söknuðu dulúðarinnar í eldri leikritum
skáldsins. Betrayal er hinsvegar afar næmlega skrifað
verk og markar þáttaskil hjá Pinter. Þarna er hann kom-
inn nær raunsæi hvunndagsleikans, þó orðræðan hafi verið
að jafnaði hvunndagsleg áður, og atvikin og sá heimur
sem hann lýsir í verkinu er hvort tveggja kunnuglegt. í
Eins konar Alaska og Kveðjuskál erum við á einhvetjum
þeim slóðum sem við vitum að eru til í veröldinni án þess
að verkin séu staðbundin. Áður var talað um „fáránlei-
kann“, „absúrdið" í verkum Pinters, og var þá átt við þá
óræðu grimmd sem jafnan beið færis undir hvunndagslegu
orðfærinu og stundum kom upp á yfirborðið, en í Kveðju-
skál er þetta „absúrda" orðið að veruleika, óhugnanlegum
sannleika, vegna þess að við vitum að það sem lýst er í
verkinu á sér raunverulega stað í heiminum. Kannski er
þessi merkjanlega breyting á verkum Pinters ekki fólgin
í öðru en því að sá heimur sem við þekkjum, þau sam-
skipti sem raunverulega eiga sér stað, eru farin að líkjast
leikriti eftir Pinter. Niðurstaðan verður því annaðhvort sú
að lífið sé að líkja eftir listinni, eða að Pinter hafi opnað
augu okkar fyrir eðli mannlegra samskipta.