Morgunblaðið - 02.10.1988, Qupperneq 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 1988
Jiiúrgi Útgefandi mlilftfcife Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst IngiJónsson.
Auglýsingastjóri BaldvinJónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 70 kr. eintakið.
Leiftursókn
Gorbatsjovs
Vegna þeirra sviptinga sem
nú verða innan Kremlar-
múra hefur verið haft á orði,
að á tímum Jóseps Stalíns hefði
þeim fylgt bióðbað. Míkhaíl
Gorbatsjov, aðalritari sovéska
kommúnistaflokksins, var í gær
kjörinn forseti Sovétríkjanna og
fetar í því efni í spor Leonids
Brezhnevs. Á hinn bóginn vill
Gorbatsjov að forsetinn hafí
ekki lengur aðeins formlegum
skyldum að gegna heldur fylgi
titlinum meira framkvæmdavald
að bandarískri fyrirmynd. í
fyrradag var Andrej Gromyko
sviptur sæti sínu í stjómmála-
ráði flokksins og gær kaus
Æðsta ráðið Gorbatsjov forseta
í stað Gromykos. Þar með víkur
sá maður úr æðstu valdastöðum
sovéska kerfísins sem hóf frama
sinn undir vemdarvæng Stalíns
og var síðan utanríkisráðherra
í 28 ár. Hann sagðist alltaf berj-
ast gegn kjamorkuvopnum en
varði í nafni friðar mestu kjam-
orkuvæðingn sögunnar, þegar
Sovétríkin stigu hvert skrefíð
eftir annað á hemaðarbrautinni.
Með Gromyko hurfu flórir menn
úr stjómmálaráðinu sem tengd-
ust gömlum tíma og em þar nú
aðeins tveir, sem áttu þar sæti
á tímum Brezhnevs. Á sama
tíma og Gorbatsjov verður for-
seti eins og Brezhnev reynir
hann enn að þvo Brezhnev-
stimpilinn, stöðnunina og spill-
inguna, af stjóm sinni.
Þess var vænst að maður
handgenginn Gorbatsjov, sem
komst sem félagi án atkvæðis-
réttar inn í stjómmálaráðið í
fyrradag, Anatolíj Lukjanov,
yrði valinn í stað Viktors
Tsjebríkovs sem yfírmaður
KGB. Það gekk ekki eftir.
KGB-yfírmaðurinn kemur þess
í stað úr röðum öryggis- og
leynilögreglunnar sjálfrar en
Æðsta ráðið samþykkti að Vlad-
imir Krútsjkov tæki starfann að
sér. Án stuðnings KGB er Gorb-
atsjov ókleift að stjóma Sov-
étríkjunum. Sumir segja að hann
sitji ekki lengur en KGB leyfí.
Gorbatsjov segist gera þessar
breytingar allar í nafni efna-
hagslegra umbóta og endur-
skipulagningar. Til að tryggja
framgang stefnu sinnar lækkaði
hann til að mynda Jegor
Lígatsjov í tign. Hann var annar
æðsti maður flokksins, yfír-
hugmyndafræðingur og eftir-
litsmaður með innra flokks-
starfí. Nú er hann settur til að
gæta vandræðabamsins sjálfs
og skipaður yfír landbúnaðar-
mál í stjómmálaráðinu á tímum
þegar vitað er að uppskera hefur
brugðist og matarskortur eykst.
Um nokkurt skeið hefur legið
fyrir að breytingar yrðu gerðar
á skipan æðstu stjómar Sov-
étríkjanna. Öllum hefur einnig
verið ljóst, að Andrej Gromyko
hlyti að þurfa að lúta í lægra
haldi fyrir elli kerlingu. Þá hefur
andóf Lígatsjovs við ýmislegt í
stefnu Gorbatsjovs ekki farið
fram hjá neinum og hinn afsetti
KGB-foringi hefur alið á tor-
tryggni vegna umbótastefnunn-
ar. Með hliðsjón af þessu kemur
í sjálfu sér ekki á óvart að Gorb-
atsjov taki af skarið. Hitt vekur
undmn að hann skuli gera það
með leiftursókn og skyndifund-
um í æðstu valdastofnunum
Sovétríkjanna.
Eitt helsta ráð sovéskra vald-
hafa til að treysta sig í sessi er
að stjóma með leynd, ef þannig
mætti orða það, og koma mönn-
um í opna skjöldu. Leyndar-
hyggjan er lykilþáttur sovéskra
stjómarhátta og er henni beitt
jafnt inn á við sem út á við.
Óttinn við skyndiárás af hálfu
Sovétríkjanna er ekki ástæðu-
laus og leiftursókn Gorbatsjovs
innan sovéska stjómkerfísins
sýnir að hann hikar ekki við að
beita valdi sínu af ósvífni og
fullri hörku telji hann þess þörf.
En hvers vegna fínnst honum
þörf á því einmitt núna að boða
til skyndifunda bæði í miðstjóm
og Æðsta ráði? Telur hann
hættu á því að andstæðingar
sínir séu að færa sig upp á
skaftið? Vill hann snúast gegn
vaxandi vonleysi innan iands
með því að sýna að það séu ein-
staklingar sem standi gegn
framgangi umbótanna? Er hann
að sýna þeim sem gerðu hróp
að honum í Síberíu eða beijast
fyrir þjóðlegum réttindum í
Ármeníu og Eystrasaltslöndun-
um, að þeir standi andspænis
einörðum stjómanda ríkisins?
Eða er hann einfaldlega að
tryggja hraðari framgang um-
bótastefnunnar?
Á þessu stigi stöndum við
frammi fyrir slíkum spumingum
og mörgum fleiri. Víst er þó að
efnahagslegar umbætur bera
ekki árangur í Sovétríkjunum
frekar en annars staðar nema
þær leiði jafnframt til aukinna
mannréttinda, minni miðstýr-
ingar og meira frelsis. Ef Gorb-
atsjov er að stíga slík skref er
leiftursókn hans í rétta átt.
Hinar svonefndu „fyrstu
aðgerðir" vinstri
stjómar Steingríms
Hermannssonar eiga
eitt sameiginlegt. Þær
hafa nánast allar verið
reyndar hér á undan-
fömum ámm og ára-
tugum og niðurstaðan orðið sú, að þær
dygðu ekki. Ástæða er til að fara um þetta
nokkmm orðum.
Það á að halda frystihúsunum gangandi
í nokkra mánuði með því annars vegar
að breyta lausaskuldum þeirra og vanskila-
skuidum í ný lán, sem fjármögnuð verða
m.a. með erlendum lántökum. Þetta er
gert, þótt öllum sé ljóst, bæði frystihúsa-
mönnum og stjórnmálamönnum, að frysti-
húsin hafa ekkert við ný lán að gera. Þau
auka einungis á vandann. Það á ennfrem-
ur að halda frystihúsunum í gangi í nokkra
mánuði með því að taka erlent lán til þess
að borga 5% verðuppbót á fisk. Halldór
Ásgrímsson, sjávarútvegsráðherra, lýsti
því yfir á þingi Sjómannasambandsins í
fyrradag, að lánið, sem notað verður til
þess að greiða verðbætur á fisk mundi
falla á ríkissjóð. Þessi millifærsluaðferð
gekk sér til húðar árið 1958 og engum
hefur dottið í hug að reyna hana síðan
þar til nú. Hvers vegna í ósköpunum leggja
þessir menn ekki strax sérstakan frysti-
húsaskatt á þjóðina í stað þess að byija á
því að taka lán með æmum kostnaði og
borga það síðan með nýjum sköttum?
Ullariðnaðurinn hefur verið í erfiðleikum
ekki sízt vegna þess, að hann hefur ekki
verið nógu fljótur að laga sig að breyttum
markaðsaðstæðum erlendis með því að
setja nýjar vörur á markaðinn. Nú á að
bæta úr vanda ullariðnaðarins með því að
auka niðurgreiðslur á ull um 40 milljónir
króna! Dettur nokkrum manni í hug, að
sú aðgerð verði til þess að bæta stöðu
íslenzkra ullarvara á erlendum mörkuðum,
sem er kjami málsins.
Ríkisstjómin ætlar að beita sér fyrir
því, að raforkuverð til frystihúsa verði
lækkað um fjórðung. Hver á að borga
það? Landsvirkjun? Hvemig? Með því að
hækka raforkuverð til almennra neytenda?
Hvers eiga aðrar útflutningsgreinar að
gjalda? Ef ástæða er til að lækka raforku-
kostnað frystihúsanna er þá ekki líka
ástæða til að Iækka raforkukostnað allra
þeirra fyrirtækja, sem eru í útflutningi?
Hver em rökin fyrir því að gera það ekki?
Ríkisstjómin ætlar að halda verðstöðv-
uninni áfram. Þessi þjóð er búin að ganga
í gegnum mörg tímabil verðstöðvana. Hver
einasti maður veit, að verðstöðvun er verri
en ekki. Hér fyrr á ámm var sýnt fram á
það með óhrekjandi tölum, að langvarandi
verðstöðvun leiddi til þess, að verðhækkan-
ir urðu að lokum meiri en þær ella hefðu
orðið. Við höfum reynslu af verðstöðvun-
um. Þær duga ekki. Að lokum brestur
stíflan og óskaplegar verðhækkanir demb-
ast yfir fólk.
Ríkisstjómin segir, að gjaldskrár opin-
berra fyrirtækja eigi ekki að hækka. Við
höfum líka reynslu af því. Opinberu fyrir-
tækin verða að taka lán, aðallega erlend
lán (!) til þess að halda rekstrinum á floti
meðan stöðvunartímabilið stendur. Þegar
því tímabili er lokið, verða þau að hækka
gjaldskrámar enn meir en ella vegna þess,
að þau hafa haft mikinn kostnað af lántök-
unum og skuldasöfnun.
Allar þessar aðgerðir, sem hér hafa
verið nefndar og vinstri stjóm Steingríms
Hermannssonar hefur nú ákveðið að grípa
til hafa því verið reyndar áður. Við vitum
hveijar afleiðingar þeirra verða. Við vitum,
að þær em ekkert annað en sjálfsblekk-
ing. Þær leysa engan vanda. Nýju lánin
úr skuldaskilasjóði Stefáns Valgeirssonar
em engin lausn á vanda frystihúsanna.
Verðbætumar, sem borgaðar verða með
erlendum lánum em heldur engin lausn á
vanda frystihúsanna. Þessar aðgerðir
verka nákvæmlega eins og fíkniefna-
sprauta á eiturlyfjasjúkling. Þær draga
úr þjáningunum skamma stund en auka á
vandann, þegar til lengri tíma er litið.
Lánskjaravísitalan
og vextir
Annar meginþáttur í aðgerðum ríkis-
stjómarinnar er sá að lækka fjármagns-
kostnað með lögum. Lánskjaravísitölunni
á að breyta og vextir eiga að lækka. Það
er auðvitað ljóst, að menn hafa staðið ráð-
villtir frammi fyrir þróun peningamarkað-
arins á undanfömum misseram. Fjár-
magnskostnaður er gífurlega hár á ís-
landi, þótt nokkur ágreiningur ríki um
hversu miklu munar á milli okkar og
ýmissa nágrannaþjóða okkar. í stuttu
máli má segja, að ágreiningur manna um
fjármagnsmarkaðinn hafi verið þessi:
Stuðningsmenn vaxtafrelsis segja, að fjár-
magnsmarkaðurinn muni fyrr eða síðar
lækka vextina og þess vegna megi ekki
grípa fram fyrir hendumar á markaðsöfl-
unum. Andstæðingar vaxtafrelsis segja,
að það hafi verið prófað og reynslan af
því sé sú, að vextir séu hér óheyrilega
háir, fyrirtækin standi ekki undir þessum
fíármagnskostnaði og verði gjaldþrota og
ekki sé um annað að ræða en lækka vexti
með handafli, eins og það hefur verið orð-
að. Það ætlar núverandi ríkisstjóm að
gera.
Höfundur Reykjavíkurbréfs fékk nýlega
senda útreikninga, þar sem gerður er sam-
anburður á þróun innlánsreiknings með
lánskjaravísitölu en vaxtalausum og gjald-
eyrisreikninga síðustu 5 árin. Þessir út-
reikningar sýna, að til þess að standa jafn-
fætis vaxtalausum en verðtryggðum inn-
lánsreikningi þyrftu vextir af dollarainn-
stæðu að nema 15,57%. Auðvitað hrökkva
menn við, þegar þeir sjá slíka útreikninga.
Vextir af verðtryggðum lánum hafa
síðustu misseri verið 9-9,50%, sem þýðir
skv. þessum útreikningum, að vextir hér
jafngildi því, að menn greiði um 25% vexti
af dollaralánum. Efnahagskerfí þjóða
heims riðaði til falls fyrir nokkmm ámm,
þegar vextir af dollaralánum nálguðust'
20% um hríð.
Þessir útreikningar kunna hins vegar
að vera vísbending um að gengi krónunn-
ar sé alltof hátt skráð. Auk þess má vera
að í þeim endurspeglist vemleg lækkun
dollars á alþjóðlegum gjaldeyrismörkuð-
um. Hefði gengi krónunnar lækkað meir
og erlendir gjaldmiðlar þeim mun dýrari
mundi meira jafnvægi vera í vöxtum af
innlendum verðtryggðum reikningum og
erlendum gjaldmiðlum. Meiri lækkun á
gengi krónunnar, án þess að áhrif slíkrar
gengislækkunar kæmu fram í hækkuðu
kaupgjaldi mundi bæta stöðu atvinnuveg-
anna verulega og skerða kjör launþega
vemlega. Snúast þessar aðgerðir ekki allar
um það að skerða kjör fólks á þann veg,
sem það sættir sig við, eins og Þorvaldur
Gylfason, prófessor, segir í athyglisverðri
grein í Morgunblaðinu sl. þriðjudag?
Hvað sem þessu líður ætlar ríkisstjómin
að breyta lánskjaravísitölunni á þann veg,
að laun vegi þyngra í henni. í þessu er
fólginn mikill blekkingarleikur, sem vafa-
laust tekst fyrst í stað. Á sama tíma og
lánskjaravísitölu er breytt á þennan veg
er sett á launafrysting í landinu! Auðvitað
hreyfist hin nýja lánskjaravísitala ekki við
þessar aðstæður. En hvað gerist svo? Hvað
gerist þegar launastíflan brestur? Þá rýkur
lánskjaravísitalan hin nýja upp úr öllu
valdi. Hvað ætlar ríkisstjóm Steingríms
Hermannssonar að gera þá?
Vextina á að lækka með lögum. Það
er fyrst og fremst ein ástæða fyrir því,
að fjármagnsmarkaðurinn hér hefur ekki
leitt til vemlegrar vaxtalækkunar. Ástæð-
an er sú, að ríkissjóður ef botnlaus hít.
Ríkissjóður þarf stöðugt meira fíármagn
og hann leitar eftir því innanlands í sam-
keppni við fyrirtæki og einstaklinga. Ef
ekki væri um að ræða þessa miklu og stöð-
ugu lánsfjárþörf ríkissjóðs er útilokað ann-
að en vextir mundu lækka vemlega.
Nú á að lækka vextina með lögum án
þess að draga úr þessari lánsfjárþörf ríkis-
sjóðs. Afleiðingin verður sú ein, að spari-
féð hverfur. Fólk tekur peningana sína og
ráðstafar þeim með öðmm hætti — setur
þá í fasteignir eða önnur verðmæti, sem
það telur varanlegri og ömggari en
________MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 1988_ $5
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 1. október
bankabækur og verðbréf, sem hvort sem
er á að fara að skattleggja! Þeir vilja
kannski nýja steypuöld. Hvar ætlar ríkis-
sjóður þá að fá peningana, sem þessi sjóð-
ur þarf á að halda? Prenta peninga og
auka á verðbólguna? Taka erlend lán í
auknum mæli og gera okkur enn háðari
bankastjómnum í útlöndum?
RíkisjQármálin
Ríkisfjármálin em einn meginþátturinn í
efnahagsvanda okkar íslendinga. Þjóðin
eyðir um efni fram og ríkið eyðir um efni
fram. í yfirlýsingu ríkisstjómarinnar um
fyrstu aðgerðir er þessi kostulegi kafli:
„Til þess að draga úr þenslu verða fjár-
lög ríkissjóðs afgreidd með (1%) tekjuaf-
gangi. Með því móti dregur úr lánsfjár-
þörf ríkissjóðs og samkeppnin um lánsfé
verður minni. Það auðveldar lækkun vaxta.
(Innskot Mbl.: Hér er með öðram orðum
viðurkennt það sjónarmið, sem að framan
var lýst, að lánsfjárþörf ríkissjóðs héldi
vöxtunum uppi. Samt ætla þeir að lækka
þá með lögum!) Þá er rétt að hafa í huga,
að ríkissjóður gengur í ábyrgð fyrir láni
Verðjöfnunarsjóðs að fjárhæð 800 milljón-
ir króna. Jafnframt er nauðsynlegt að við
gerð lánsfjárlaga fyrir næsta ár verði
strangt aðhald að erlendum lántökum.
(Innskot Mbl.: Hér segja þessir menn í
sömu andrá annars vegar að þeir ætli að
taka 800 milljónir að láni, sem auðvitað
verður gert erlendis, en að það eigi að
vera strangt aðhald með erlendum lántök-
um!!) Þá verður ríkisábyrgð á lántökum
banka og fíárfestingarlánasjóða erlendis
takmörkuð." (Innskot Mbl.: Þetta segja
þeir hinir sömu og ætla auðvitað að ábyrgj-
ast erlendis lántökur hins nýja Atvinnu-
tryggingasjóðs að upphæð einn milljarð-
ur!!)
Þeim sem hafa samið þetta plagg og
komið sér saman um þessar aðgerðir hefur
ekki verið sjálfrátt. Sú efnahagsstefna,
sem hér hefur verið lýst er endaleysa og
höfundar hennar vita það mæta vel sjálf-
ir. En auðvitað fer að verða skiljanlegt,
hvemig Alþýðuflokki og Framsóknarflokki
tókst að fá Alþýðubandalag til samstarfs
við sig í ríkisstjóm. Það em einungis
stjómir, sem Alþýðubandalagið er aðili að,
sem láta sér til hugar koma að framkvæma
svona vitleysu í efnahagsmálum.
Hvað á þá að gera?
Um leið og slíkur áfellisdómur er felldur
yfir efnahagsstefnu vinstri stjómar
Steingríms Hermannssonar er eðlilegt að
menn spyiji: Hvað á þá að gera? í tilraun
til að svara þeirri spumingu er ástæða til
að vekja athygli á grein Þorvaldar Gylfa-
sonar, prófessors, sem áður var nefnd og
birtist í Morgunblaðinu sl. þriðjudag. Þar
segir m.a.: „Ríkið hefur velt rekstrarvanda
óarðbærra fyrirtækja yfir á almenning í
stómm stíl með gengisfellingum og pen-
ingaprentun á liðnum ámm í stað þess að
draga fyrirtækin til ábyrgðar á eigin fjár-
hag og knýja þau til nauðsynlegrar hag-
ræðingar og endumýjunar. Þetta háttalag
hefur að sínu leyti aukið verðbólguvand-
ann.
Sérfræðingar, sem hafa kannað áhrif
kvótakerfisins hafa til dæmis sýnt fram á
það með þungum rökum, að það væri
hægt að veiða jafnmikið af botnfíski og
nú er gert með allt að 40% minni fískiskipa-
flota og minni tilkostnaði eftir því. Þetta
er órækur vottur um offjárfestingu og
sóun í sjávarútvegi. Það er trúlegt, að
svipað eigi við um fjárfestingu í frystihús-
um og fiskvinnslutælq'um. Fordómalaus
rannsókn óháðra aðila gæti skorið úr því.
Öflugt hagræðingarátak, til dæmis fækk-
un og stækkun fiskvinnslustöðva, myndi
alla vega treysta fjárhag útvegsfyrirtækja
með tímanum og draga úr þörf þeirra fyr-
ir sífellt gengisfall og áframhaldandi verð-
bólgu eða annars konar kjaraskerðingu
almennings. Sams konar hagræðingar er
að vísu þörf víða annars staðar í þjóðarbú-
skapnum, ekki sízt í landbúnaði, ríkis-
rekstri og bönkum en það er að vísu önn-
ur saga.“
Síðar í greininni segir Þorvaldur Gylfa-
son: „Hver sem niðurstaðan verður, þá
virðist það einsýnt, úr því sem komið er,
að ýmis fyrirtæki munu óhjákvæmilega
þarfrast aðstoðar ríkisins í einhverri inynd
um tíma, ekki aðeins til að geta haldið
áfram rekstri, heldur líka til að geta staðið
í skilum við bankana. Slík aðstoð gæti
tekið á sig ýmsar myndir. Til dæmis gæti
það reynzt skynsamlegt að gefa þessum
fyrirtækjum eftir einhvem hluta banka-
skulda þeirra, svo sem erlendir bankar
hyggjast nú eftir vandlega umhugsun fyr-
irgefa sínum skuldunautum í fátækraríkj-
um þriðja heimsins. Slíkri eftirgjöf á kostn-
að almennings þyrftu nauðsynlega að
fylgja ströng skilyrði um endurbætur í
rekstri eða jafnvel eigendaskipti að við-
komandi fyrirtækjum til að draga úr líkum
þess, að sagan endurtaki sig innan tíðar.
Ef illa reknum fyrirtækjum er á hinn bóg-
inn bjargað skilyrðislaust, þá er hætt við
áframhaldandi öngþveiti enn um sinn.“
Hér í Morgunblaðinu hefur á undanföm-
um misseram verið lögð áherzla á tvennt
í sambandi við vanda efnahags- og at-
vinnulífs þjóðarinnar. í fyrsta lagi, að lyk-
illinn að lausn margra vandamála felist í
því, að ríkið sjálft sníði sér stakk eftir
vexti. Það hefur það ekki gert. Morgun-
blaðið hefur jafnframt bent á, að allir
stjómmálaflokkar era sekir í þessum efn-
um — Sjálfstæðisflokkurinn ekki síður en
aðrir. Sá flokkur stjómaði Qármálaráðu-
neyti og helztu útgjaldaráðuneytum frá
1983-1987 án þess að sjáanlegur árangur
næðist í niðurskurði á ríkisútgjöldum.
Hitt meginatriði, sem Morgunblaðið
hefur iagt áherzlu á er, að takast verði á
við grandvallarvanda sjávarútvegs og físk-
vinnslu. Hér í Reykjavíkurbréfí hefur hvað
eftir annað, við litlar vinsældir hjá forráða-
mönnum sjávarútvegsins, verið bent á
nauðsyn þess að loka frystihúsum og
fækka þeim húsum, sem em í rekstri. Það
hefur verið bent á, að hægt er að fækka
húsum í Vestmannaeyjum, á Snæfellsnesi
og víðar um land án þess að það þurfí á
nokkurn hátt að draga úr atvinnu fólks á
þessum stöðum. Þetta er auðvitað kjami
málsins. Við græðum ekki nægilega mikið
á sjávarútveginum vegna þess, að það er
alltof mikil fjárfesting í honum og aðstæð-
úr em allar gjörbreyttar.
Þau sjónarmið, sem Þorvaldur Gylfason
lýsir em ákaflega lík þeim skoðunum, sem
Morgunblaðið hefur sett fram. Raunar
segir heilbrigð skynsemi okkur, að þetta
séu þau verkefni, sem við þurfum að snú
a okkur að. Því miður bendir allt til að
því verki verði frestað enn um sinn.
„ Allar þessar að-
geröir, sem hér
hafa verið nefiad-
ar og vinstri
stjórn Steingríms
Hermannssonar
hefur nú ákveðið
að grípa til liafa
því verið reyndar
áður. Við vitum
hveijar afleiðing-
arþeirraverða.
Við vitum, að þær
eru ekkert annað
en sjálfsblekking.
Þær leysa engan
vanda.“