Morgunblaðið - 11.03.1989, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. MARZ 1989
Sumarið 1933 var hér
sunnan lands eitthvert
mesta vætusumar, sem
elztu menn muna. í
Austur-Skaftafells-
sýslu rigndi meira eða
minna í tuttugu daga í ágústmán-
uði, og fyrstu tíu dagana í septem-
ber féll þar í átta daga regn úr lofti,
oftast helliregn.
Þetta regngráa og sólarlitla sum-
ar vorum við Margrét kona mín á
ferð um Austur-Skaftafellssýslu frá
12. júlí til 10. september. Við fórum
sjóleiðina austur, en ætluðum land-
veginn til baka, því að ferðir okkar
hafði aldrei borið um þær slóðir áður.
Miðvikudaginn 30. ágúst, 28
mínútum eftir hádegi, hófum við
ferðina vesturá bóginn frá Hala í
Suðursveit. Þann dag héldum við
útyfir Breiðamerkursand og náðum
að Fagurhólsmýri í Öræfum klukkan
níu um kvöldið. Þar héldum við kyrru
fyrir í fjóra daga hjá Ara hrepp-
stjóra Hálfdanarsyni, merkum
manni og margfróðum. Og það var
rautt septembertungl yfir sjónum á
kvöldin. Frá Fagurhólsmýri var ferð-
inni heitið að Svínafelli í Öræfum.
Það mun vera um þriggja tíma lesta-
gangur. En þaðan var gert ráð fyrir
að við fengjum hesta og fylgdar-
mann vestuiyfir Skeiðarásand.
Við lögðum af stað frá Fagur-
hólsmýri mánudaginn 4. september
klukkan hálfeitt. Ari hreppstjóri léði
okkar hesta innað Svínafelli og Helgi
sonur hans varð til að fylgja okkur.
Þennan dag var þykkt loft, kafið
skuggalegum haustþunga, og var
Þórbergur Þórðarson
ingarlaust, leyndist eitt af ægileg-
ustu vatnsfölium landsins? En á
þriðja degi tók hann að herða rign-
inguna, og eftir því sém lengur
rigndi, hillti lænumar vesturí auðn-
inni hærra og hærra og breiddu
meira og meira úr sér.
Hingaðtil höfðu viðræður okkar
við fólkið hnigið að stjómmálum,
lífsfílósófí og sögu sveitarinnar. En
nú fór Skeiðará að flóa yfir víðara
og víðara rúm í huganum og þenja
sig yfir stærra og stærra svæði af
umtalsefninu. Skyldi hún verða blaut
í botninn? Staksteinótt? Straumhörð?
Djúp? Breið? Hyljótt? Falla vel?
Það varð um engar smugur fram-
hjá því komizt, hvemig sem við leit-
uðumst við, að Skeiðará var allt
önnur nú á dögum en í fomöld, þeg-
ar ekki fór meira fyrir henni en svo,
að rétta mátti vefjarskeið yfír hana,
einsog sagan segir, að hún hafi hlot-
ið nafn sitt af. Skeiðará vorra daga
var geysilegt vatnsfall, straumhörð,
vatnsmikil, stórvirk og kenjótt. Hún
gat breytt um farveg á skömmum
tíma. Brot, sem var reitt þessa
stundina, gat verið umhverft í ófæru
eftir fáa stundarfjórðunga. Hún var
að vísu ekki stórgrýtt. En hún átti
það til að vera hyljótt og blaut í
botninn. Hestar gátu brotizt um í
henni og reiðtygin mnnið afturaf
þeim, ef maður hélt sér ekki vel í
faxið. Og ekki var fólki liðið það
ennþá úr minni, að hestur með manni
á, hafði horfið í skyndilegri svipan
á bólakaf niðurí einn vatnspyttinn,
þegar hann var að þreifa sig áfram
í kolmórauðu jökulvatninu yfir ána.
Yatnadagunnn
—mikli—
sýnilegt, að hann var að draga í sig
langæja stórrigningu. Mestallan
daginn gekk á skúmm, ýmist í logni
eða með vestan andvara. Það hafði
rignt um nóttina og daginn áður frá
klukkan fjögur, og allir lækir og
minniháttar ár í Öræfum höfðu vax-
ið að sýnilegum mun, en stærri
vatnsföll leyna lengur vexti, sem
kunnugt er.
Það bar ekkert við öðm hærra á
leið okkar innað Svínafelli fyrren við
komum að svonefndri eystri Virkisá,
sem rennur fyrir austan Svínafell,
milli þess og Sandfells. Það rigndi
alltaf öðmhveiju. Útlitið varð æ
þungbúnara eftir því sem á daginn
leið. Fjöllin stóðu vatnsgrá uppí þok-
usvakkann. Og það kom ekki yfir
mig neinn hærri fögnuður, þegar
mér varð hugsað til ferðalagsins,
sem við áttum fyrir höndum yfir
Skeiðará og Skeiðarársandinn.
Virkisá eystri hafði vaxið einsog
önnur smærri vatnsföll. Hún féll í
nokkmm halla, í niðurgröfnum,
staksteinóttum skomingi, þar sem
við komum að henni, kolmórauð,
holótt og straumþung. Fyrir augum
Öræfings, sem glímt hefur við stórár
frá blautu bamsbeini, hefur þessi
spræna þó sennilega ekki verið öllu
tilkomumeiri en glaðvær bæjarlæk-
ur.
Mér kom það þessvegna ekki á
óvart, þó að Helgi legði útí ána for-
málalaust, þar sem okkur bar að
henni. Hesturinn, sem hann reið,
fetaði sig gætilega niður snarbrattan
urðarbakkann, og rétt í sömu svifum
var hann kominn útí beljandi ár-
strauminn.
Mér leizt undireins ískyggilega á
þetta ferðalag, sýndist botninn
óhugnanlega stórgiýttur, straumur-
inn snarpur og bakkamir niðurað
og uppúr ánni helst til óvenjulegir
hestavegir. Ég kalla því til Margrét-
ar, sem reið á undan mér, og bið
hana að hinkra við, meðan Helgi sé
að komast yfir. En sakir flaumgnýs-
ins í ánni mun hún ekki hafa heyrt
til mín, og áður en ég fengi frekar
að gert, sé ég afturendann á hesti
hennar standa næstum beint uppí
loftið, um leið og hann rennur með
möl og gijóti niður bakkann. Nú var
allt um seinan.
Ég geiði nú stanz á hesti mínum
uppiá bakkanum og horfði til ferða
þeirra. Hestur Helga þreifaði sig
áfram yfir botngrýtið, blindmiðaði
fótunum milli hnullunganna, mjak-
aði sér lengra og lengra gegnum
hvissandi strauminn og brauzt svo
í rykkjum upp urðarstálið vestan-
megin.
Þegar hestur Helga er í þann
veginn að losa sig uppúr ánni, er
Maigrét komin um það bil útí hana
miðja. Hestur hennar fálmaði sig
varlega, hægt og hægt lengra í átt-
ina yfirum, með straumþungann
hvflandi á mér uppundir miðja síðu.
En rétt í því, er hann hefur klöngrazt
rúmlega hálfa breidd árinnar, þá
rekur hann annan framfótinn í einn
botnhnullunginn og stingst sam-
stundis á hausinn niðurí straumkast-
ið. Margrét fykur einsog tuskudúkka
niðureftir faxi hestsins, en tekst með
eldingarviðbragði að stöðva sig
frammiá miðjum makka með því að
slöngva handleggjunum undir háls á
hestinum. Hann rykkir sér á fætur
og rífur sig uppúr ánni og upp vest-
urbakkann meið Margréti liggjandi
rennblauta frammiá makkanum með
báðar hendur spenntar dauðahaldi
yfirum hálsinn.
Þessi sena stóð aðeins þijú til ijög-
ur andartök. En það er þó sá leikur,
er ég vildi sízt sjá leikinn í annað
sinn af öllu, sem fyrir augu mín
hefur borið. Ef Margréti hefði ekki
tekizt að stöðva sig á makka hests-
ins — og þar munaði mjóu — eru
litlar líkur til, að hún hefði farið
fleiri ferðir yfir fallvötn þessa heims.
Þetta áfall dró á efír sér uggvæn-
legar sáiarverkanir og þær því ugg-
vænlegri, að sextán dögum áður
hafði Margréti hent það óhapp aust-
urí Hellisholtsvatni á Mýrum, að
hestur hennar lenti í bleytu og brauzt
um nokkuð, svo að reiðtygin runnu
með hana afturaf reiðskjótanum og
hún sat holdvot á hnakknum niðurí
vatnsaganum, þegar að henni var
komið. Þá vildi henni það til lífs, að
hún var komin langleiðina að landi
og vatnið lygnt og ekki dýpra en
milli hnés og hófskeggs. En nú átt-
um við eftir að ríða yfir nafnfræg-
asta vatnsfall landsins, eitt hið
mesta, straumharðasta og illræmd-
asta stórfljót á íslandi, Skeiðará á
Skeiðarársandi.
Ég sneri nú hesti mínum svo sem
tveggja til þriggja mínútna leið nið-
urmeð ánni. Þar var hún straumlétt-
ari, breiddi meira úr sér og var betri
í botninn.
Við Margrét fengum gistingu í
Austurbænum í Svínafelli, en Helgi
sneri heimleiðis með hestana. Dag-
inn eftir ætluðum við að halda vest-
uryfir Skeiðarársand. Við höfðum
fengið okkur til fylgdar yfír sandinn
þaulvanan vatna- og ferða-mann,
Runólf Jónsson bónda í Vesturbæn-
um í Svínafelli. En þennan dag, sem
var þriðjudagurinn 5. september,
gekk á með hellirigningu næstum
óslitið allan daginn, loftið var korg-
þykkt og ábúðarmikið og ýmist gola
eða kaldi á suðaustan. Þá mátti
búast við stinningsvindi útiá Skeið-
arársandi. í Svínafelli er oftast lygnt
og blítt í veðri, þóað vindar gnýi
eystra og vestra. Við hrejrfðum okk-
ur ekki frá Svínafelli þennan dag.
Daginn eftir var loft ennþá þung-
búið og vætugróið, og leit út fyrir,
að hann dytti á hverri stundu á með
stórrigningu. Af því varð þó ekki.
Hann hékk uppi þurr til klukkan
flögur, síðan gekk á hægum skúrum
til klukkan átta, en eftir það var
afturþurrt í veðri. Veðurútlitið fram-
anaf degi dró úr áhuga okkar að
leggja á Skeiðarársand þann daginn.
Og uppúr því snerist ferðalagið
þannveg fyrir okkur, að við afréðum
að bíða í Svínafelli, þartil póstur
kæmi að austan og verða honum
samferða vesturyfir sandinn. Seint
myndi mannsliðinu verða ofaukið
yfir Skeiðará.
Við notuðum þetta uppþot til þess
að skoða okkur svolítið um í Svína-
felli. Á svona fomu höfuðbóli tekur
það langan tíma að stilla eyrað á
hinn íjölraddaða eitureym kynslóð-
anna, ekki sízt þegar alltaf rignir
og maður á eftir að fara yfir Skeið-
ará. Við urðum þessvegna að gera
okkur að góðu að takmarka athygli
okkar við hinar fátæklegu skugga-
myndir hversdagsleikans.
Bæimir, fjórir að tölu, standa
undir dásamlega fagurri fjallshlíð,
sem öll er grasi og skógi þakin uppá
efstu brúnir. Niður hlíðina ganga
nokkur hlýleg gil og giljadrög, gróin
stórvöxnum skógi og fögrum jurtum,
og niður gilin renna silfurtærir læk-
ir. En svo að segja fast uppvið vest-
urútjaðra þessarar myndar fellur
Svínafellsjökull niðurá láglendið um
slakka í fjallinu, leirgrár og sund-
ursprunginn varla lengra en fimm
mínútna gang frá bæjarhúsunum. Á
þeirri jörð, sem jökulhrönnin liggur
nú yfir, segja fomar sagnir, að stað-
ið hafi bærinn Freysnes, er lagðist
í eyði í jökulhlaupinu mikla á fjórt-
ándu öld. Þá tók af um 40 bæi í
Litlahéraði, einu af blómlegustu
sveitum landsins. Eftir þá tortímingu
hlaut það nafnið Öræfí.
Þegar horft er heimanfrá Svína-
felli í suðurátt, sér yfir haga og
engi svo langt sem auga eygir. En
í vestri og suðvestri blasir við Skeið-
arársandur, og bak við hann, lengst
í vestri, rís Lómagnúpur uppúr þess-
ari miklu auðn dauðans, lóðrétt eins-
og bergkastali fijálsrar þjóðar.
Ef það skyldi eiga fyrir þér að
liggja að halda heimað Svínafelli úr
austurátt á björtum sumardegi, í
fyrsta sinn á ævi þinni, mætir augum
þínum mynd, sem er ólík öllu öðm,
sem þú hefur nokkumtíma augum
litið hér á landi. Áður en þú rámkar
við þér, ertu farinn að spytja sjálfan
þig: Hvað er þetta? Hvert er ég kom-
inn? Er ég á leið inní fjallaþorp suð-
urí Sviss? Eða er þetta hugarburð-
ur, sem einhvemtíma hefur borið
fyrir sjónir mínar í draumi? Eða er
ég að hverfa inná land lifenda, sem
ég hef lesið um í helgum bókum?
Og þessi mynd vekur með þér sáran
trega alla ævi síðan, hvenær sem
þú leitar eftir náttúrufegurð í veröld-
inni.
Skeiðará sýndist ekki kvíðvænleg-
ur farartálmi tvo fyrstu dagana okk-
ar í Svínafelli. Ekkert nema örmjó-
ar, dauðalegar lækjarlænur, sem
Ijfppuðust í ánalegum hlykkjum vest-
ur í sandauðninni, einsog þær nenntu
varla að dragnast áfram hina löngu
leið til sjávar. Hvemig gat manni
komið til hugar, að þama vesturfrá,
þar sem allt virtist dautt og hreyf-
Hún óx auðvitað i rigningum, og í
miklum rigningum gat hún orðið svo
stórfengleg, að heimanfrá Svínafelli
sýndist ein vatnsbreiða allar götur
vestureftir Skeiðarársandi. Hún
bætti líka í sig í hitum, einsog önnur
jökulvötn, og dagana, sem við dvöld-
umst í Svínafelli, var alltaf hlýtt í
veðri auk óveðursins, sem hlaut að
gera öll vötn mikil. Margir höfðu
komizt í hann krappan við Skeiðará.
Stundum höfðu menn verið margar
klukkustundir að svamla yfir hana.
Dæmi fundust einnig þess, að varla
hafði munað hársbreidd, að hún sóp-
aði ferðamönnum útí hafsauga, ef
þeir vom staddir á sandinum, þegar
hin feiknlegu Skeiðarárhlaup bmt-
ust fram undan Skeiðaráijökli.
Svona ræddum við um Skeiðará
dag eftir dag frá öllum hliðum og
sjónarmiðum. Þó að við hvörfluðum
að öðmm umtalsefnum stund og
stund, soguðumst við áðuren minnst
varði aftur inní straumgný þessarar
ferlegu móðu. Vatnaþekking Aust-
ur-Skaftfellinga er heil fræðigrein,
sem seint verður lærð til hlítar. Og
hver ný ræða um Skeiðará flutti
okkur einhveija nýja þekkingu.
En þrátt fyrir allan ægileik Skeið-
arár bám þessar sprettræður okkur
alltaf að einni huggun. í Skeiðará
hafði aldrei maður dmkknað. Jú-ú!
Einhver gömul sögn var ennþá á
reiki í Svínafelli um mann, sem hafði
dmkknað í ánni. En þar með var
allt talið. Hinsvegar kunnu menn
nokkur dæmi um drukknanir í Jök-
ulsá á Breiðamerkursandi.
Hvemig stóð á því, að Jökulsá
skyldi hafa orðið fengsælli á manns-
lífin en Skeiðará?
Jökulsá rann alltaf í einni breiðu
og hafði grafið sér fastan og djúpan
farveg niður í sandinn. Auk þess var
hún meira vatnsfall og ennþá
straumharðara en Skeiðará. Skeið-
ará flæddi yfir breiðara svæði, rann
venjulega í mörgum álum og féll að
öllum jafnaði á sæmilegum brotum.
Næsta dag, fímmtudaginn 7. sept-
ember, var regnúði framað klukkan
sjö um kvöldið, en þá gekk hann í
bullandi óveður og rigndi í sífellu
alla nóttina. Daginn eftir hellti úr
lofti þrotlaust og alla næstu nótt.