Morgunblaðið - 25.11.1989, Qupperneq 3

MORG.UffBL^Ðff), LAUGAKDAGUR 25., NjÓYEMBER, ,198p
Þa ð stimdi ekki
áþau
blóm* ♦ ♦
„ÉG HEITI ísbjörg. Ég er ljón“ er heitið á nýjustu skáld-
sögu Vigdísar Grírasdóttur, sem er nýkomin út hjá bókafor-
laginu Iðunni. Sagan Qallar um unga konu, ísbjörgu, og
gerist í fangaklefa á tólf klukkustundum. Þar situr ísbjörg,
ákærð fyrir glæp, og á þessum klukkustundum segir hún
verjanda sínum, Pétri Péturssyni, sögu sína.
Vigdís Grímsdóttir
og Isbjörg
Sagan skiptist í tólf kafla
sem bera heitið „fyrsta
stund“, „önnur stund“ og
svo framvegis, þar til
stundunum tólf er lokið
og ævisögu ísbjargar
þarmeð — í vissum skilningi.
Stundirnar tólf og fangaklefinn
eru rammi utan um ævisögu ís-
bjargar og fremur táknrænn, en
að hann hafi þýðingu fyrir fram-
vindu sögunnar. Samt er það svo
að við lestur bókarinnar hvarflar
að lesandanum að kannski séu þetta
einu stundirnar í lífi ísbjargar sem
hún lifir. Því hvað er líf sem ekki
er annað en líkamleg staðreynd?
Frásagnarháttur
Sögumaður í bókinni er ísbjörg
sjálf og hún segir sögu sína að
mestu leyti í nútíð og stekkur með
lesandanum fram og aftur um ævi
sína, þannig að þeir atburðir sem
hún greinir frá eru að gerast í klef-
anum þá stundina. Hún og lögfræð-
ingurinn, Pétur, talast lítið við, því
hún krefst þess að fá að segja sög-
una óhindrað — hún fær loksins
að komast að. En þótt ísbjörg segi
sína eigin sögu er hún ópersónuleg,
rétt eins og hún sé að segja sögu
einhvers annars. Höfundur bókar-
innar lýsir hvergi upplifun eða til-
finningum ísbjargar við þeim atvik-
um sem henda hana. „Það er vegna
þess,“ segir Vigdís, þegar ég spyr
hana að þessu, „að ísbjörg krefst
þess að fá að segja sína sögu sjálf,
án þess að gripið sé fram í fyrir
henni, eða ályktanir dregnar _of
snemma af’því sem hún segir.“ ís-
björg lýsir ekki heldur hvernig hún
upplifði atburðina, einungis hvað
hún hugsaði. Þar af leiðandi er all-
an tímann veggur milli ísbjargar
og lesandans — allt fram að lokum
bókarinnar. En hversvegna snýr
hún þá við blaðinu?
„Líklega er hún þá fyrst farin
að gera sér grein fyrir eigin tilfinn-
ingum,“ segir Vigdís. „Hún gerir
það ekkert á undan lesandan-
um.“ ...
Eins og í Kaldaljósi (skáldsögu
Vigdísar, sem kom út fyrir tveimur
árum)' er endir bókaririnar óræður
og verður líklega sama ráðgátan í
bókmenntasögunni og orð Guðrún-
ar Ósvífursdóttur, „þeim var ég
verst, er ég unni mest“. Þessi að-
ferð Vigdísar við að halda lesandan-
um frá sögupersónunni, gerir hon-
um kleift að horfa á líf hennar án
þess að fá með henni samúð; les-
andinn lendir í sömu afstöðu við
ísbjörgu og það samfélag sem hefur
ákært hana fyrir glæp. Þessari að-
ferð er beitt í gegnum ellefu kafla
— en þar lýsir hún loksins tilfinning-
um sínum og upplifun af þeim klefa
sem hið fijálsa samfélag hafði sett
hana í, og hún lendir í fangaklefa,
og hún gengur út úr bókinni og inn
í hjarta lesandans.
Fanginn
En hver er ísbjörg — ljónið? Er
hún glæpakvendi? Er hún bijáluð,
brengluð, kaldrifjuð?
„Kannski," svarar Vigdís. „En
Isbjörg fæddist ekki svona fremur
en aðrir. Tilfinningar og hegðun er
eitthvað sem maður lærir, strax frá
þeirri mínútu, sem klippt er á nafla-
strengirin. Maðurinn lærir hvaða
tilfinningar hann má sýna og við
hvaða aðstæður." Isbjörg er engin
undantekning. Hún er einkabarn
foreldra sinna, Þórhildar og Guð-
mundar. Þau „eiga svo margt sam-
eiginlegt". Þau vora bæði ung þeg-
ar þau misstu foreldra sína — þau
fóru á mis við tilfinningaleg sam-
skipti, sem skipta höfuðmáli í lífi
hvers einstaklings; ást og hlýju. Þau
hafa aldrei lært að gefa og sem
foreldrar verða þau vanmáttug á
tilfinningasviðinu. En þau eiga
langar og miklar samræður við Is-
björgu, aðallega um hvað má ekki;
ekki sýna veikleika, ekki gráta,
ekki gefa höggstað á sér. Vertu
sterk! Vanmátturinn er orðinn stað-
reynd í ættinni, ekki ættgengur,
heldur lærist frá kynslóð til kynslóð-
ar.
ísbjörg vex og dafnar, líkamlega
— er feitlagið barn, breytist — verð-
ur kona, grönn og falleg, girnileg.
Hvítvoðungurinn grætur þegar
honum líður illa, hann hjalar og
hlær þegar honum líður vel. Miðað
við Isbjörgu er hann þroskaður.
ísbjörg er aldrei glöð, aldrei hrygg
— hún bara er. Hún lærir jafnt og
þétt að tilfinningaviðbrögð eru
ósæmileg. Sem barn þráir hún að
horfa á líkamleg samskipti foreldra
sinna og hún þráir að vera hluti
5-4:
af þeim, því það er svo greinilegt
að þau eru að tjá ást, gefa og
þiggja. „Já,“ segir Vigdís, „hún
lærir að gefa með líkamanum og
hún lærir það ung.“ En þar sem
hún er tilfinningalega vannærð er
varla von til að hún tengi sínar eig-
in tilfinningar við ástarleiki og þeir
verða aðeins leið til að komast af.
Um síðir vill hún losna út úr þessum
vítahring, en hún er fangi síns eig-
in líkama og líkaminn er fangi ann-
arrar manneskju.
Hlutverkaskipti
Isbjörg er alltaf misnotuð. For-v
eldrar hennar virðast ekki eiga neitt
annað sameiginlegt en að geta ekki
gefið — nema hvort öðru líkamlega.
En í vanmætti sínum gera þau ofur-
mannlegar kröfur til barnsins síns:
Hún á að hlusta á þau, skilja þau,
hafa samúð með þeim, bera ábyrgð
á þeim. „Ég held það sé nokkuð
algengt að börn séu gerð að foreldr-
um foreldra sinna, strax á unga
aldri og þá á ég við, tilfinninga-
lega,“ svarar Vigdís.
Faðir ísbjargar deyr þegar hún
er átta ára og við það léttir heldur
á spennunni á heimilinu, þarsem
líkamlegur þroski hennar og hegð-
un eru þroski og hegðun fullorðinn-
ar konu. Hún segir: „Ég sagðist
hafa verið átta ára þá en kannski
er réttara að segja að ég hafi verið
átta hundruð og átta ára og stút-
full af blómum reynslunnar. En það
stirndi ekki á þau blóm; Þau ljóm-
uðu ekki. Og samur var þroski
minn.“ Þráin eftir að gefa, það er,
að vera elskuð, er orðin svo krefj-
andi, að faðir hennar afber ástand-
ið ekki lengur. Við fráfall hans á
móðirin hinsvegar engan samheija
í þjáningunni og hún biður ísbjörgu
um leyfi til að yfirgefa hana fyrir
fullt og allt. ísbjörg, sem hefur
lært að herinar tilfinningar skipti
ekki máli, gefur móður sinni leyfi,
þótt hún þurfi mikið á ást hennar
og blíðu að halda. „Hún er fijáls
að því að yfirgefa hana, án sam-
viskubits, því ábyrgðinni var varpað
á ísbjörgu," segir Vigdís, „en hún
guggnar þó á því að svipta sig lífi.“
Þórhildur er þó að niðurlotum
komin á sál og líkama og bún yfir-
gefur mannlegt samfélag — og ís-
björgu — um tíma. Á meðan er
Isbjörg hjá móðursystur sinni og
hennar fjölskyldu, sem eiga ekkert
til nema hlýju og góðmennsku —
eru fullkomin andstæða við allt sem
ísbjörg hefur lært. Hún kann ekki
samskipti við svona fólk; góð-
mennskan og hlýjan gera hana óör-
ugga. Hún berst á móti, er köld,
hörð og árásargjörn — vill kenna
þessu fólki sinn heim sem er harður
pg vondur. Og þannig heldur saga
ísbjargar áfram í hvert sinn sem
hún mætir raunverulegri ást og
hlýju; hún kann ekki að taka henni.
„Hún verður að veija sig,“ segir
Vigdís, „og með þeim aðferðum sem
hún kann.“
Flóttinn
Þegar Isbjörg er 17 ára kemur
hún sér í líkamlegt samband við
eldri mann, giftan, og það hentar
báðum vel, allt þangað til hann
verður ástfanginn af Isbjörgu og
ætlar að eiga hana. Upp úr honum
renna setningar sem hefjast á „ég
vil“, „ég þarf“, „mig langar“. Og
gagnvart þessum orðum stendur
Isbjörg vanmáttug. „Hvað hún vill
eða þarf og hvað hana langar verð-
ur aukaatriði, því hún kann bara
að hlýða þörfum annarra,“ segir
Vigdís. En tilfinningar hennar
magnast og þráin eftir að komast
út úr þessu óviðunandi ástandi verð-
ur háværari. „Annaðhvort okkar
verður að fara,“ segir ísbjörg og
dauðinn verður einhvers konar
flóttaleið. Við dauða föður hennar
lærði ísbjörg að vissri innilokun
hennar var aflétt. í dauðanum er
frelsi, en það er hinsvegar spuming
hvað það er sem ísbjörg vill drepa.
Er það elskhuginn; kúgarinn, eða
eru það vissir lærðir eðlisþættir í
henni sjálfri sem hún vill koma fyr-
ir kattarnef? Getur hún aðeins orð-.
ið fijáls utan mannlegs samfélags?
Texti/Súsanna Svavarsdóttir
Að mála er að syngja
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Á dögunum rakst ég á grein í
erlendu blaði um nú heimskunnan
myndlistarmann, en sem er þó enn
nafnkenndari sem leikskáld
(Strindberg), sem skilgreindi at-
höfnina að mála eins konar hlið-
stæðu þess að syngja beint frá
hjartanu.
Mikið þótti mér þetta ágæt
skilgreining, því að heilmikið af
sömu tilfinningum og áherslum,
sem menn leggja í söng, kemur
og fram í málverkinu en einungis
í mismunandi ríkum mæli. Stund-
um eru myndir ljóðrænar og
hárfínn litrænn yfirgangur getur
minnt á glissando, en svo geta
þær verið litríkar og sköpunar-
krafturinn óheftur, þannig að
líkist minor furioso eða eitthvað
í þá áttina.
Hjá sumuin er það alfarið eins
og þeir séu að syngja, er þeir
beita penslinum, enda vísa sumir
listrýnar til vissra tónkennda hjá
myndlistarmönnum í umsögnum
sínum.
Það er því vel til fallið hjá ís-
lenzku óperunni að bjóða mynd-
listarmönnum að hengja upp mál-
verk í húsakynnum sínum og hafa
nokkrir málarar þegar sýnt þar,
en ekki hef ég náð að skoða allar
sýningarnar m.a. vegna þess að
ég er mjög sjaldan í miðbænum
á þeim tíma sem sýningamar eru
opnar.
Að þessu sinni sýnir þar Jón
M. Baldvinsson allnokkrar litríkar
hugarflugsmyndir af trúðum og
skrítnu fólki, og verð ég að segja
þaðTIlit mitt, að myndirnar falla,
í fljótu bragði séð, betur í um-
hverfi sitt en annað, sem ég hef
áður séð á þessum stað.
Jón er nýkominn frá San Franc-
isco, þar sem hann hefur stundað
nám á undanförnum árum og mun
hafa lokið við sína meistaragráðu,
svo sem aðrir er stunda nám í
amerískum- listaháskólum út
námstímabilið. Þetta eru lifandi
og litríkar myndir, sem Jón sýnir,
og hann hefur tekið nokkrum
stakkaskiptum á undanförnum
árum, svo sem sjá mátti á sýning-
unni, sem hann hélt á Kjarvals-
stöðum fyrr á árinu. Raunar eru
nokkrar myndanna í Óperunni frá
þeirri sýningu, en þær fara mun
Jón M. Baldvinsson
betur á veggjunum þar en á Kjaiv-
alsstöðum.
Er ég kom á -sýninguna, lenti
ég svo til í flasinu á fólki, sem
steymdi út af hljómleikum Ingi-
bjargar Waage, svo að ég náði
ekki að skoða sýninguna gaum-
gæfilega en vek athygli á henni
hér.