Morgunblaðið - 28.01.1990, Side 5

C 5
Hvernig gat mér fundist þetta al-
vörugefin þjóð þegar ég átti þarna
heima? Löngu seinna höldum við
heim gegnum bæinn og leggjum
lykkju á leiðina yfir Karlsbrúna.
Alls staðar eru smáhópar af fólki á
gangi eð_a standa í hópum, tala og
syngja. Ég sé margar flöskur sem
staflað hefur verið upp tómum hér
og hvar, en eiginlega ekki vín á
nokkrum manni. Gleðin er allsráð-
andi.
„Éfl ætla að hlusta"
Mér er sagt að margir hafi viknað
yfir ræðu forsetans til þjóðarinnar
í sjónvarpinu á nýjársdag. Við gerð-
um það ekki því það var svo mikið
verk að þýða hana jafnóðum fyrir
mig, en góð var hún. Hann byrjaði
á að segja að kominn væri tí_mi til
að segja satt á þessum stað. í stað
þess að hrósa okkur af framleiðslu
okkar, sagði Havel, eigum við að
horfast í augu við að hún er ekki
nógu góð, og horfast í augu við
skítinn og mengunina og takast á
við þetta. Það er ekki satt að við
séum verkamannaþjóð, við erum
þjóð margra stétta. Við erum mennt-
uð þjóð, en ekki nógu menntuð. Við
erum líka skáldaþjóð, en megum
ekki láta okkur nægja að tala fal-
lega. Hann rakti þróunina og lagði
áherslu á að öll þjóðin bæri ábyrgð
á fortíðinni, ekki bara fyrrverandi
ríkisstjórnir. Allir þyrftu líka að taka
þátt í að móta framtíðina. Þessi ró-
lega bylting hefði sýnt hve mikið
byggi í þjóðinni og það myndi skila
henni fram veginn. Fólk hefði á
tímabili verið orðið svo dapurt að
það hefði misst alla von um framtíð-
ina, samt hafði það afl til að varpa
öllu frá sér og vera með þegar kall-
ið kom. Hann lýsti hvernig unga
fólkið hefði tekið forystuna, þessi
kynslóð, sem aldrei hefði áður verið
með í neinu og fólk hefði kallað glat-
aða. En unga fólkið er afsprengi
umhverfisins, arfleifðar okkar, þeirr
ar mannúðar og lýðræðis, sem er til
staðar þótt ekki hafi borið á því, og
nú verðum við að finna þessa hluti
aftur innra með okkur sjálfum og
þróa áfram. Hann minntist þeirra
sem látist höfðu, verið settir í fang-
elsi, reknir í útlegð, ofsóttir ásamt
fjölskyldum sínum. Engu af þessu
mætti gleyma.
Hann þakkaði nágrannaþjóðun-
um — hefðu þær ekki rutt brautina
hefði Tékkum og Slóvökum ekki
tekist sín bylting jafnvel. Hann
minnti á að Tékkóslóvakía væri á
krossgötum Evrópu, hefði löngum
verið talin menningarmiðstöð Mið-
Evrópu og rödd þjóða hennar þyrfti
að heyrast. En eins og Masaryk for-
seti hefði sagt — við verðum að
læra fyrst sjálf til að geta kennt
öðrum. Við höfum ekki svo mikið
til að gefa nú, en viljum ekki heldur
vera eins og fátæk skyldmenni ríkra
þjóða. Við munum leggja hart að
okkur. Masaryk sagði líka: Jesús,
ekki Cesar, gleymum því aldrei.
Harin minnti á að afleiðingum 40
ára slæms stjórnarfars yrði ekki
eytt á einum degi, framundan væri
mikil og erfið vinna og sagðist að
lokum sjálfur mundu verða forseti,
sem ekki ætlaði að tala, en vinna
því meira. Ég ætla að horfa útum
gluggann og fylgjast vel með því sem
gerist og hlusta á fulltrúa allrar þjóð-
arinnar.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. JANÚAR 1990
ÞETTft ER FOLKIfl SEM TEKIIR
VIB W A FRlMTlHNA
Helena Kadecková á heimili sínu. Á veggjum hanga myndir eftir
íslenska naivista.
HELENA KADECKOVA,
kennari við Norrænudeild Karlsháskóla í nær 30 ár, er mörgum
Islendingum að góðu kunn. Hún stundaði á sínum tíma nám við
Háskóla Islands í þijú ár og helur oft komið hingað í heimsókn.
Auk kennsltumar er hún að skrifa bókmenntasögu Norðurlanda,
fyrsti hlutinn um miðaldabókmenntir er þegar kominn út, og auk
þess hefur hún þýtt mikið af nútímabókmenntum Norðurlanda á
tékknesku. Hún ætlaði að hætta að kenna, en eftir síðustu at-
burði er hún hætt við að hætta.
Okkur fannst allt orðið svo
vonlaust. Kynslóðin sem
upplifði ’68 var yfir sig
þreytt og búin að gefast upp.
Ekki bara elsta kynslóðin,
þeir sem þá voru fertugir eða fimm-
tugir, heldur líka fólk, sem þá var
um tv'ítugt og er fertugt núna.
Okkur fannst óhugsandi að krefj-
ast neins af yngstu kynsióðinni,
sem ekki hafði upplifað ’68 og
ekki þessi tuttugu hörðu ár á eftir.
- Finnst þér þessir tveir áratug-
ir hafa verið enn erfiðari en árin
þar á undan?
- Vissulega. Áður trúði margt
fólk á kommúnismann, en síðustu
20 árin hefur nær enginn gert það
og eiginlega ekki trúað á neitt.
Allavega ekki á flokkinn. Og sam-
kvæmt sögulegri skoðun álitum við
að að öll endumýjun og endurskoð-
un yrði að hefjast innan flokksins
sjálfs, enda hafði svo verið. En það
var ekki hægt að vonast eftir neinu
því frá þessum f lokki eins og hann
þróaðist eftir 1968. Sjálfri fannst
mér ómögulegt að halda áfram að
kenna, fannst ég vera að berjast
við vindmyllur og veija kröftunum
til einskis. Það var svo margt í
kringum þetta sem ekki var
kennsla, lá við að kennslan væri
minnsti þáttur starfsins og mikill
þrýstingur á mann alltaf. Eg ætl-
aði að láta nægja að vinna á eigin
vegum við þýðingar og þ.h.
- Hvenær varðst þú vör við að
eitthvað væri að breytast?. Mér
finnst allt hafa gerst svo hratt.
- Já, þetta skeði hratt. Það fór
samt eitthvað að gerast strax í
fyrra, voru haldnir fundir 21. ágúst
í fyrra og í kringum páfaheimsókn-
ina í janúar. Fólk mætti, að vísu
fátt, á Václavské-torg, og þá kom
lögreglan og í kjölfarið var farið
að ofsækja þá sem stóðu að fundin-
um. Menntamenn tóku þá að safna
undirskriftum undir bréf til stjórn-
arinnar og til forsetans þar sem
látin er í ljósi óánægja, en tekið
fram að þeir vilji ekki beijast, þeir
vilji umræður. Það var sem sagt
eitthvað á hreyfingu, en manni
fannst þetta bæði veikt og lítið
borið saman við Þýskaland og
Ungveijaland. Síðan kemurnóvem-
ber. Ég var náttúrlega í nánu sam-
bandi við stúdentana mína og veit
að þeir voru mjög spenntir og fam-
ir að tala um að svona gæti þetta
ekki gengið endalaust. Þeir voru
oft hvattir til þess af skólayfirvöld-
um að láta í ljós hvað þeim ekki
líkaði, en þegar þeir gerðu það
urðu aldri nein viðbrögð, svo þeim
fannst umræða tilgangslaus.
17. nóvember voru 50 ár frá því
að tékkneski stúdentinn Opletal var
jarðaður eftir að Þjóðveijar höfðu
skotið hann á stúdentafundi nokkr-
um dögum fyrr. Þeir skutu síðan
líka fjölda manns við jarðarförina
og síðar varð þessi dagur alþjóða-
dagur stúdenta. Þar sem nú voru
50 ár frá þessum atburði var stúd-
entum leyft að fara í göngu, ekki
þó um miðbæinn heldur í Vyse-
hrad, í kirkjugarðinn. Þangað
gengu þau með kerti og blóm, en
síðan átti að leysa gönguna upp
að lokinni athöfn við gröfina. Én
þegar að því kom vildi unga fólki
ekki hætta og ákvað að fara í mið-
bæinn og ganga í Opletalov-götu
sömu leið og stúdentarnir við jarð-
arförina forðum fyrir 50 árum. Og
þar má segja, að sagan endurtæki
sig. Ég var á tónleikum þetta
kvöld, en nemendur mínir lýstu
fyrir mér hvað þetta hefði verið
þeim mikil upplifun, svo fallegt og
svo mikil samstaða og þeim leið
svo vel: Loksins eru allir saman
að gera eitthvað mikilvægt. Þau
voru með blóm og kerti og sungu
og allt var svo friðsamlegt. En svo
þegar þau komu út á Národní
Trída, Þjóðargötuna, var lögregl-
unni sigað á þau. Lögreglan lokaði
götunni og öllum leiðum af henni,
þrengdi að þeim og fór svo að beija
á þeim.
Þetta varð voðalegt áfall fyrir
stúdentana. Fyrst að upplifa feg-
urðina með kertin og blómin og
síðan hryllinginn þegar ráðist var
á þau með kylfum. Það meiddust
ekki nema um 70, en öll hin voru
gjörsamlega miður sín og niður-
brotin. Næsta dag komu stúdentar
í Listaháskólanum saman og á-
kváðu að fara í verkfall. Sama
kvöld ákváðu leikarar í öllum leik-
húsum í Prag að leggja líka niður
vinnu í samúðarskyni. Á sunnudag
er svo farið hringjast á og hittast
og ákveðið að verkfall verði í öllum
háskólum, og þetta breiddist hratt
út um allt land og myndaðist afar
sterk samstaða strax með stúdent-
um, leikurum og öðru listafólki.
Strax þennan sunnudag var Borg-
araráðið stofnað og síðan efnt til
fjöldafunda á Václavské-torgi á
hveijum degi og þangað streymdi
að fólk kom úr öllum áttum, Allir
voru æstir útaf árásinni á stúdent-
ana. Síðan þróast allt mjög hratt,
kommúnistaflokkurinn er með
maraþonfundi og endar á að leysa
sig upp, og eitt tekur við af öðru,
einsog allir þekkja af fréttunum.
- Það vekur athygli, að þarna
virðast allir koma með, - stúdentar
og listamenn eru í fararbroddi, en
annað fólk fylkir sér um þá, á öllum
aldri og úr öllum stéttum.
- Það gerðist reyndar strax í
fyrra. Þá kom líka annað fólk, en
sem einstaklingar. Nú fjölmennti
það af vinnustöðunum. Énda var
svo gaman. Ungir stúdentar, -
fallegar stúlkur og skemmtilegir
strákar, sem fóru um göturnar
hrópandi slagorð og kallandi á fólk
í gluggunum. Heilu hópamir komu
saman úr verksmiðjunum og það
var mjög spennandi þegar verka-
mennirnir voru að lýsa yfir sam-
stöðu með stúdentunum og syngja
með þeim. Mömmurmar komu með
bömin í kerrunum og pabbarnir
héldu á þeim á öxlunum og allir
voru svo glaðir og brosandi. Þetta
er það stórkostlegasta sem ég hef
upplifað um ævina. Einhugurinn
sem maður fann og gleðin yfir öllu,
opnar samkomur í öllum sölum og
leikhúsum. Utvarp og sjónvarp
komu svo með eftir 4-5 daga og
það skipti miklu máli fyrir þróunina
úti um land þangað sem blöðin
berast seinna.
Þeir sem voru í fararbroddi,
Borgararáðið, hafa verið mjög snið-
,ugir og fengið margt gott fólk með
sér, sérfræðinga í ýmsum efnum,
j- verkfræðinga, hagfræðinga,
; stjómmálafræðinga, fjölmiðlafólk
og fleiri. Þeir mótuðu strax
ákveðn-
iar'aðferðir, það var ekki strax ljóst,
ien sést nú þegar litið er til baka.
Þetta byggðist á því að ná sem
mestu fljótt, koma- alltaf með ein-
hveijar kröfur, sem fólki fannst
verðugar, - og svo náðust þær
fram daginn eftir. Kommúnistar
vissu ekki sitt ijúkandi ráð. Síðan
kom að því að viðræður komust á
milli Adamec og Borgararáðsins,
mynduð var ný stjórn með of mörg-
um úr Kommúnistaflokknum, sem
Borgararáðið gat ekki samþykkt,
fólkið samþykkti yfirlýsingu á Vác-
lavské-torgi, og síðan var mynduð
önnur stjórn. Kommúnistaflökkur-
inn aftur á móti kunni engar að-
ferðir og allan tímann fylgdi fólkið
fast á eftir. T.d. þegar viðræðumar
voru við Adamec stóð mannfjöldinn
úti fyrir og beið. - Síðan urðu
breytingarnar á þinginu. Kommún-
istar ætluðu að láta Husak vera
forseta áfram þangað til kosning-
amar hefðu farið fram í sumar, en
það vildi fólkið ekki og loks neydd-
■ist hann líka til að segja af sér og
þá þurfti að fá nýjan forseta. Ha-
jvel var eðlilegt val, hann hefur
■verið aðaltalsmaður Borgararáðs-
ins og er löngu orðinn persónugerv-
ingur alls þess sem hefur verið að
gerast.
- Hvað tekur nú við? Hver eru
mikilvægustu verkin framundan?
- Auðvitað efnahagsmálin, þau
skipta mestu máli fyrir flest fólk.
Þar þarf að endurskipuleggja
margt, það er allt í rúst. Það sem
gefur samt vonir er að fólk langar
að vinna núna og hefur trú á því,
en undanfarin ár eða áratugi hefur
fólk ekki haft nokkurn áhuga á
framleiðslunni, enda allt svo illa
skipulagt að fólki hefur fundist til-
gangslaust að vera að skipta sér
af því. Nú stendur líka til að Ieyfa
allskonar einkarekstur, einkum í
þjónustugreinunum, en þar má
segja að allt hafi verið í molum,
frá hótelum til skóviðgerða.
- Þetta þýðir náttúrlega stór-
kostlegt skipbrot kommúnismans
eða sósíalismans eins og hann hef-
ur verið framkvæmdur hér.
- Já, hann er búinn að vera.
Mér finnst samt svolítið sorglegt,
að afskrifa 50 ára sögu svona á
einu bretti, því þetta kostaði mörg
líf og mikla baráttu og var gert í
svo góðri trú upphaflega.
- Þýða þessar breytingar, að
hér verði nú blátt áfram kapítal-
ismi?
- Nei, það held ég ekki. Það
verður einhverskonar sósíalismi, en
spurningin er kannski hvað sósíal-
ismi er. Það eina sem eftir stendur
er að réttlæti ríki fyrir alla. En það
er kannski það sem kapítalistar
segja líka? Ætlunin er að hafa
fijálsan markað, sinna lögmálum
framboðs og eftirspurnar, leyfa
einkarekstur, en halda þó félags-
legri þjónustu. Atvinnuuppbygging
þarf að haldast í hendur við um-
hverfisvemd og það mun kosta
talsvert. Mengun er hér gífurlegt
vandamál. Það er þegar byijað að
loka þeim verksmiðjum, sem eru
mestu mengunarvaldamir.
- Það er mikið talað um lýð-
ræði og Borgararáðið segist vera
lykillinn að lýðræði. Hvernig verður
þetta lýðræði?
- Ja, hvað er lýðræði? Ég veit
ekki hvað fólk hefur skýrar hug-
myndir um það. Það er held ég
fyrst og fremst málfrelsi, sem fólk
er að hugsa um núna, skoðana-
frelsi, ritfrelsi, listafrelsi, allt þetta
isem var svo takmarkað. Líka ferðaj
frelsi. Að mega segja skoðanir
isínar í vinnunni og hafa einhver
áhrif á hvemig hún fer fram.
- Áttu von á því að margir
’Tékkar f lytjist burt líkt og Austur-
Þjóðveijar þegar ferðafrelsi er
komið á?
- Nei. Kannski einhveijir, en
flestir vilja eiga hér heima, þótt
þeir vilji heimsækja önnur lönd.
Sjálfsagt fer nú líka að verða erf-
itt að fá atvinnuleyfi í Vestur-
Evrópu eða Bandaríkjunum og þá
er það er bara Ástralía sem býðst.
Unga fólkið vill vera og taka þátt
í breytingunum. Stúdentarnir sem
ég þekki hafa mikinn áhuga á að
ferðast og skoða önnur lönd og
koma með reynslu heim.
- Hvemig sérðu framtíðina fyr-
ir þér?
- Persónulega er ég bæði svolít-
ið kvíðin og hlakka til. Nú vilja
stúdentamir óðir og uppvægir
breyta skólanum, kennslukerfi,
efnisvali og eiginlega öllu. En við
kennaramir emm bara sömu
manneskjur og áður, höfum ekki
fleiri bækur en áður og ekki fleiri
kennslustofur, svo þetta getur orð-
ið erfitt. En við viljum gera allt sem
í okkar valdi Stendur og það verður
gaman að vinna með þessu unga
fólki, sem hefur komið öllum á
óvart. Áður vissu þau ekkert um
pólitík, vildu ekkert um hana vita
og vom óvirk í öllu. Síðan rísa þau
upp og geta allt og gera það. Ég
veit ekki hvaðan þeim kom kraftur-
inn og kunnáttan. Þau voru svo
dugleg og tilbúin að ræða hlutina,
skipuleggja og framkvæma, og
drífa okkur hin með. Þetta er það
ótrúlegasta og stærsta sem gerð-
ist, því þetta er fólkið sem tekur
við og á framtíðina.