Morgunblaðið - 26.05.1990, Blaðsíða 8

í.
8 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. MAÍ 1990
Kaiuiski er það kostur
- að draumur manns rætist ekki
Að lokum
lítið annað en
minning
um tilfinningu
(egg og
lirfa og
púpa
en hvar er
fíðrildið?)
þagnarmál
á vörum
en augu
full af ljóðum
Ljóðmál" er heitið á ljóðinu
hér að framan og er úr
ljóðabók, sem væritanleg er
á þessu ári. Bókin ber heit-
ið „Mýrarljós", og er eftir Gylfa
Gröndal. Mýrarljós verður 6. ljóða-
bók Gylfa, en sú fyrsta, „Náttfíðr-
ildi“, kom út árið 1975. Næst sendi
Gylfí frá sér „Draumljóð um vetur“,
1978, „Döggslóð“, 1979, „Her-
námsljóð", 1983 og „Eilíft andar-
tak“, 1986. Einnig hafa birst ljóð
eftir Gylfa í Ljóðum ungra skálda,
Árbók skálda, Menntaskólaljóðum,
Ljóðaárbók 1988, Ljóðsporum og
Ljóðspeglum.
Gylfi er þó þekktur fyrir fleira
en ljóðabækur sínar, því hann hefur
líklega skrifað fleiri ævisögur og
viðtalsbækur en nokkur annar. Þeg-
ar hann gaf út sína fyrstu ljóðabók,
hafði hann árum saman starfað sem
blaðamaður og ritstjóri.
„Það gerist oft með blaðamenn,
að þegar þeir hafa starfað sem slíkir
í nokkur ár, þá er eins og þeir séu
orðnir mettir og fara að feta sig inn
í ritstörfin," segir Gylfí, þegar ég
spyr hann, hvers vegna hann fór
að skrifa ævisögur og viðtalsbækur.
„Ég bytjaði kornungur að vinna
sem blaðamaður á Alþýðublaðinu. Á
þeim tíma var mikið að gerast í fjöl-
miðlaheiminum og tækifærin voru
mjög mörg. Tæknin var að aukast
og blöðin voru að stækka." Það má
til sanns vegar færa, því Gylfi var
aðeins 24 ára gamall, þegar hann
var ráðinn ritstjóri Fálkans. Þeirri
stöðu gegndi hann í þrjú ár, eða þar
"■fc-íil hann var gerður að ritstjóra Al-
þýðublaðsins, 27 ára gamall.
„Þetta voru miklir breytingatímar
og meðal þeirra nýjunga sem við á
Alþýðublaðinu brydduðum upp á þá,
var að ráða Ólaf Jónsson til að
skrifa gagnrýni — og ekkert annað.
Þá héldu menn að þetta yrði fram-
tíðin; fastir menn í menningarskrif-
um. En það varð nú ekkert úr því
þá.“
Varstu ekkert farinn að yrkja á
þessum tíma?
„Jú, heldur betur,“ svarar Gylfí,
„ég var sískrifandi frá því ég var
barn og gaf út mínar eigin bækur
og blöð. Þetta var svo mikil starf-
semi hjá mér, að mér var gefin svört
ERICÁ-ritvél þegar ég var aðeins
tíu ára. En hún er nú glötuð.
En heimurinn er skrýtinn. Þijátíu
árum eftir að ég fékk mína ritvél,
kom ég eitt sinn heim til Ólafs Jó-
hanns Sigurðssonar, og þá sá ég
alveg eins vél á borðinu hjá honum.
Hann skrifaði öll sín snilldarverk á
hana.
Ég var stöðugt að yrkja og þegar
ég var í Menntaskólanum í Reykja-
vík má segja að ég hafi verið meðal
hinna áberandi skólaskálda. Mér er
mjög minnisstætt, að við ortum
mikið af dægurlagatextum, sem
voru sungnir í skólanum. En við
settum þá aldrei neitt í samband
við alvöru ljóðlist. Við gerðum mjög
skörp skil þar á milli. Ljóðagerðin
var heilög í okkar huga. Við stund-
uðum hana af mjög mikilli alvöru
og við Ólafur Jónsson unnum okkur
það til frægðar á menntaskólaárun-
V um, að fá birt ljóð eftir okkur í
„Ljóðum ungra skálda“, sem Magn-
ús Ásgeirsson gaf út. Enda þótti
það alltaf sjálfgefið að ég mundi
leggja fyrir mig ritstörf. Það var
engin spurning. Og ef einhver hefði
sagt við mig þá, að ég ætti eftir
að skrifa viðtalsbækur, hefði ég
sagt: Ekki aldeilis.“
En svo gerðirðu það.
„Já,“ segir Gylfi, þegir smástund
og brosir: „Þegar ég fór í blaða-
mennskuna, fékk ég mjög mikinn
áhuga á henni. Þá kynntist ég bók-
menntalífínu innan frá — og öllu
því sem gerist á bak við bókaútgáf-
una. Og það var mikill darraðar-
dans. Og þar voru öll þessi hags-
munatengsl. Auðvitað gat ég gefið
út ljóðabækur, vegna þess að ég
eignaðist vini og kunningja sem
störfuðu við út-gáfu. En hvers virði
er frægð, sem ég bý til sjálfur, með
hjálp vina? Svo var það minn raun-
verulegi vinahópur sem var mjög
vandlátur og gagnrýndi mjög harka-
lega. Kannski tók ég of mikið mark
á þeim. Allavega dróst það lengi að
i ég gæfi út ljóðabók.
En svo fór ég að ókyrrast, þegar
' fór að líða á ævi mína og mér fannst
ég vera að svíkja æskuhugsjónina
og það gerðist dálítið undarlegt. —
Ég fór eitt sinn á fyrirlestur hjá
bókmenntafræðingi, sem talaði um
skáld, sem höfðu farið mjög vel af
stað, en höfðu síðan hætt að yrkja
— ég var þeirra á meðal.
Ég varð, að vonum, mjög sár
yfir þessu, því ég hafði aldrei hætt
að yrkja. En það var fyrst og fremst
fyrir hvatningu frá konunni minni,
Þórönnu, að ég gaf út fyrstu ljóða-
bókina — 39 ára gamall. Ég var
alltaf að yrkja og þetta lá út um
allt hús — og hún varð óneitanlega
vör við andvökunæturnar, þegar
þetta sótti á mig.“
Hvernig leið þér, þegar bókin kom
út?
„Biddu fyrir þér — þetta var al-
veg geysileg spenna. Én hún vakti
enga sérstaka athygli, frekar en
ljóðabækur yfirleitt. En þá fylltist
ég þvermóðsku og hélt áfram . ..
... þetta er ólæknandi ástríða.
Annars er þetta ættgengur sjúk-
dómur — ég er sjötti ættliðurinn,
sem er að fást við þetta.
Onnur ástæða fyrir því að ég dró
svo lengi að gefa út bók, var að á
þessum tíma voru miklir fordómar
ríkjandi í ljóðlistinni — og það átti
sér stað meiri háttar formbylting.
En ég hafði eignast ljóð eftir mód-
ernistana þegar ég var mjög ungur;
Dymbilvöku og Imbrudaga, eftir
Hannes Sigfússon, þegar ég var
13-15 ára og um sama leyti Svart-
álfadans, eftir Stefán Hörð. Þessar
bækur mótuðu mann ansi mikið.
Nýrómantísku skáldin höfðu líka
mjög mikil áhrif á mig; þeir Jóhann
Jónsson, Jóhann Sigurjónsson og
Jónas Guðlaugsson. Svo kom Hann-
es Pétursson. Hann sló í gegn í Ljóð-
um ungra skálda þegar ég var í
menntaskóla. Atómskáldin töldu
hann svikara, því hann fór bil
beggja. En þetta voru allt þrætur
um skegg keisarans — því ljóð mód-
ernistanna eru eins ólík og hugsast
getur, þótt öll séu þau sett í einn
pott. Og þótt menn þjarki endalaust
um hvað er ljóð og hvað er ekki ljóð,
held ég að engum hafi tekist að
skilgreina hvað ljóð er.
Og þó. Ég hef heyrt eina skil-
greiningu, sem ég er sáttur við:
„Ljóð er iðkun máls.“ Það hefur líka
verið sagt að ljóð sé lífsreynsla —
og hvað mig sjálfan varðar, þá vil
ég að mín ljóð séu minning um til-
finningu."
Eru þá ekki öll ljóð minning um
tilfinningu?
„Nei, því miður er ekki mikið um
tilfinningar hjá póstmódernistunum.
Ljóðagerð þeirra er oft flöt og of
nærri prósanum. Mér finnst ljóð
þurfa að hafa í sér vissar stað-
reyndir. Það þarf að vera sterk
hrynjandi og hún þarf ekkert að
vera í tengslum við stuðla og höfuð-
stafí. Það þarf að vera mjög sterkur
hljómur í ljóðum. Það heyrist best,
þegar lesið er upp. Hljómur er það
sem kallað er lýrik. Lýrik er dregið
af gríska orðinu lyra, sem er
strengjahljóðfæri og þetta strengja-
hljóðfæri, sem ljóðið er, verður að
hljóma.
Póstmódernistarnir eru dálítið
torræðir. Ég hef aldrei fallið í þá
freistni að yrkja ljoð sem eru mynda-
gáta fyrir bókmenntafræðinga. En
það virðist ganga nokkuð vel að
vera torræður í dag. En þá erum
við kannski komin að skilgreining-
unni...
... en það er nú einu sinni svo,
að þótt erfitt sé að skilgreina ljóð,
Spjallað við
Gylfa Gröndal
ríthöfund
um ljóðagerð,
viðtalsbækur og
blaðamennsku
finnst mér þau verða að höfða til
tilfinninganna.“
Gylfi hefur skrifað alls 22 bæk-
ur; ævisögur og viðtalsbækur og
þegar ég spyr hann hvers vegna
hann hafi farið út á þær brautir,
svarar hann:
„Ég skrifaði fyrstu viðtalsbókina
árið 1974. Hún heitir „Frá Rauða-
sandi til Rússíá“. Á þessum tíma
var mjög mikill ljómi yfír þessu
bókmenntaformi. Eg hef alltaf litið
á viðtalsbækur sem hluta af blaða-
mennsku, þótt þær séu visst form
af list — þegar best lætur.
Það eru allar viðtalsbækur settar
undir sama hatt í dag — og það er
mjög óréttlátt. Það eru til dæmis
ekki allar skáldsögur settar undir
sama hatt. Það eru til mjög lélegar
skáldsögur, sem njóta meiri virðing-
ar en góð viðtalsbók.
En það er kannski ekki hollt að
fá meiri viðurkenningu; á meðan
maður fær hana ekki, lifir viss ögr-
un. Hvað getur maður svosem gert
eftir að hafa sent frá sér 'oók, sem
allir telja meistaraverk? Kannski er
það bara kostur að draumur manns
rætist ekki.“
Hvers vegna heldurðu að viðtals-
bækur njóti ekki þeirrar viðurkenn-
ingar sem þeim ber, ef þær eru
góðar?
„Þetta er dálítið ný listgrein. Þú
sérð að fyrsta viðtalsbókin hér á
landi er „I kompaníi við allífíð" þar
sem Matthías Johannessen ræðir við
Þórberg Þórðarson. Við erum mjög
fáir sem höfum fengist við að skrifa
bækur af þessu tagi, þar til á allra
seinustu árum. Þá fjölgar þeim mjög
skyndilega. Það eru margir blaða-
menn sem hafa skrifað eina til tvær
bækur.
Fyrir nokkrum árum breyttist
þessi iðja í iðnað, með markaðssetn-
ingu og öllu tilheyrandi — og í fram-
haldi af því er farið að selja fólk,
en ekki bækur."
Hvaða eiginleika þarf góð viðtals-
bók að hafa?
„Hún þarf að hafa mjög marga
eiginleika. Hún þarf fyrst og fremst
að vera skemmtileg og skrifuð á
góðu máli. Varðandi skrásetningu í
1. persónu, þá þurfa menn að hafa
í huga að það þarf að þræða vandr-
atað einstigi á milli talmáls og rit-
máls — og það er ekki auðvelt.
Síðast en ekki síst þarf viðtalsbók
að hafa heimildargildi — og þegar
best lætur er hún einnig persónulýs-
ing. Persónan þarf að vera ljóslif-
andi í frásögn sinni. Heimildaöflun
er líklega sá þáttur sem er hvað
mest vanræktur í viðtalsbókum hér
á landi, en hann hefur gífurlega
þýðingu. Minni manna getur leikið
þá grátt; það getur verið að viðmæl-
andi manns segi manni frá einhverj-
um löngu liðnum atburðum. Þegar
maður fer svo að afla heimilda, sér
maður að viðkomandi man þá ekki
rétt og maður verður að reka allt
ofan í hann aftur.
Varðandi heimildagildi bóka, get
ég sagt þér að þegar ég skrifaði
bókina um Kristján Sveinsson,
augnlækni, þá sagði hann við mig:
„Einu sinni sá ég sveitaflutninga
þegar ég var strákur. Þetta var ung
kona með þijú börn og það var ver-
ið að flytja hana i sveit mannsins
hennar." Svo sagði Kristján: „Eitt
þessara barna varð síðar þjóðkunn-
ugt skáld og þetta skáld var Steinn
Steinarr."
Þegar maður lendir í svona, fer
viss fiðringur um mann og þá er
gaman að fást við þetta. En til að
vera viss um söguna, verður maður
að fletta upp í heimildum.
Ég hef tekið óskaplega mikið af
viðtölum. Einu sinni var ég að taka
viðtal við ekkju Jóhannesar úr Kötl-
um. Utan viðtalsins sagði hún mér
frá viðtökunum sem bækur hans
fengu: „0, hann fékk alltaf skamm-
ir fyrir þetta, hann Jóhannes minn.“
Ég leit á hana vantrúaður og sagði:
Þó ekki frá samheijum sínum. „Ó
jú,“ svaraði hún, „þeir skömmuðu
hann líka — og það þótti honum
verst af öllu.“ Ég spurði hana hvort
hann hefði ekki fengið viðurkenn-
ingu í lokin, en þá sagði hún að
hann hefði verið orðinn svo gamall,
að honum var orðið sama.
Ég tók líka einu sinni viðtal við
Ásthildi Björnsdóttur, ekkju Steins.
Ég spurði hana hvort hún héldi ekki
að hann yrði hissa ef hann vissi
hversu végur hans sem skálds hefði
vaxið eftir að hann dó — og hún
svaraði: „Nei, hann vissi það alltaf,
að hann yrði frægur eftir sinn
dag.““
Jæja Gylfi, frægðin, viðurkenn-
ingin og draumar sem rætast eru
kannski hluti af þessu — en segðu
mér á hveiju þú lumar þetta árið.
„Nú, það er þetta ljóðahandrit,
sem ég ætla mér að koma út á ár-
inu. Svo er ég með viðtalsbók . ..“
Við hvem?
„Núna rétt eftir áramótin hringdi
til mín þjóðkunnur maður, sem heit-
ir Bjöm á Löngumýri, bóndi og þing-
maður, og hann spurði einfaldlega:
„Viltu skrifa um mig bók?“ Ég fór
að heimsækja hann og hann var svo
skemmtilegur að hann hressti veru-
lega upp á sálarhróið mitt.
Þegar ég var búinn að heimsækja
hann nokkrum sinnum í þijá mán-
uði, fór ég að leita til útgefenda —
sem bar árangur og ef vel gengur,
þá kemur þessi bók út í haust.
Björn hefur að mínum dómi flest
það sem til þarf í viðtalsbók. Hann
hefur góða frásagnargáfu. Hann
hefur þetta skemmtilega hún-
vetnska málfar og er bæði fyndinn
og skemmtilegur. Hann er núna 85
ára og það er heil forneskja sem
hann man. En það er erfíð glíma
að ná honum; bæði frásagnargáf-
unni og fyndninni."
Þannig að þú ert rétt einu sinni
tvískiptur milli ljóðagerðarinnar og
blaðamennskunnar í formi viðtals-
bóka.
„Já, og okki bara tvískiptur, held-
ur margskiptur. Eftir að ég hætti á
Alþýðublaðinu var ég ritstjóri Vik-
unnar í átta ár — og hef núna ver-
ið ritstjóri Samvinnunnar í 14 ár.
Þegar það blað var lagt niður, fór
ég að hugsa um það hvort ég ætl-
aði að halda áfram að vinna fast
við blaðamennsku, en ákvað svo að
starfa á eigin vegum — og sjá svona
til. í stuttu máli, þá hef ég meira
að gera en nokkru sinni áður. Það
er dálítið mikil breyting að vera ein-
yrki. Það hefur bæði kosti og galla,
en ritstörf eru einmanaleg í eðli sínu
því þau eru eilíf glíma: Glíma við
mál og stíl er alltaf erfið og verður
erfiðari eftir því sem maður skrifar
fleiri bækur. Ég verð sífellt gagn-
rýnni á sjálfan mig og les helst
ekki bækur sem ég hef skrifað áður
— einbeiti mér bara að þeirri sem
ég er að skrifa hveiju sinni.“
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir