Morgunblaðið - 12.01.1991, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. JANÚAR 1991
Aðalgeir Kristjánsson
Um hliöstæður í sögunum „Litbrigði jarð-
arinnar" eftir Ólaf Jóhann Sigurðsson og
„Holt og skál" eftir Jón Trausta
að er alkunna að stef og
stefjabrot eldri verka eru
tekin og notuð sem uppi
staða í ný og ólík verk. Stundum
skilja aldir stef og tilbrigði. Dæmi
um þetta má finna í ýmsum listgrein-
um. Ólíkir höfundar mætast í
ákveðnu efnisatriði, en fara síðan
hvor sína leið og er margt sem veld-
ur. í sígildri tónlist eru verk yfirleitt
byggð upp úr stefjum og stefjabrot-
um. Þau eru oftar en ekki fengin
úr verkum annarra tónskálda og
verða næsta ólík því upphaflega, fá
meir og meir svipmót og stíleinkenni
þess sem þráðinn spinnur áfram svo
að í lokin er næsta fátt eftir sem
minnir á uppspnann.
En hvernig er þessu háttað í heimi
skáldsögunnar? Þess eru mörg dæmi
að ein saga fæðir af sér aðra. Gott
dæmi um það er Fóstbræðra saga
og Gerpla. Þar skilja aldir höfunda
að, en ólík lífsviðhorf og gildismat
valda því að viðhorf þeirra til hetju
og hetjuskapar verður ólíkt.
Ekkí þurfa að líða aldir á milli
ritunartíma svo að það sama verði
uppi á teningnum eins og nú skal
greina.
Fyrir nokkru veitti sá sem þetta
ritar því eftirtekt að tveimur fyrstu
köflum Litbrigða jarðarinnar eftir
Ólaf Jóhann Sigurðsson svipar mjög
að efni til kafla í Holt og Skál eftir
Jón Trausta sem ber heitið Meyj-
arkoss.
Upphaf söguþráðarins í Holt og
Skál er að söguhetjan Vigfús er á
austurleið heim í Holt að vori til af
vertíð. Hann hefir fengið léðan hest
í Skaftártungum síðasta áfangann
að austustu kvísl Skaftár. Vorblíð-
unni og hinu mikilfenglega útsýni
sem blasir hvarvetna við augum hans
er lýst svo:
„Hann lét hestinn lötra ofurhægt
eftir götunni. Skógviðarhríslurnar á
báðum götubökkunum gnæfðu yfír
höfuðið á honum og slógu stundum
nýútsprungnum greinunum framan
í hann. Milli gulhvítra birkistofnanna
voru nýrúnar kindur á beit. Yfír
snarbröttum hlíðunum á Skálarfjalli
liðu skuggar þunnra skýja, sem sett-
ust fyrir sólina. Hlíðamar voru dökk-
grænar, með fagurgulum mosaveit-
um til og frá og djúpum, skuggaleg-
um giljum, sem lækirnir höfðu .graf-
ið. Fjallið var yndislega alvariegt í
þessum vorbúningi.
næstum því óbliknuð eftir kuldann
óg norðangjóstinn undanfarnar næt-
ur. Hann hætti að blístra, lét Grána
gamla ráða ferðinni og horfði á þessa
' litríku jörð, horfði á skýin yfír jörð-
inni, blágrá og kyrrlát, horfði á fjöll-
in og hæðimar, horfði á lyngbreið-
urnar og víðiflákana hinumegin við
ána, hlustaðj á niðinn í ánni og an-
daði að sér' svölum, haustþungum
ilminum frá laufí og grasi.“ Guð-
mundur, söguhetja Ólafs Jóhanns, lét
Grána gamla ráða ferðinni að vaðinu
á ánni. „Hann rétti úr sér, stríkkaði
á beislistaumunum, danglaði fótun-
um við síður hestsins og tók stjóm
ferðarinnar snögglega í sínar hend-
ur. Það var eins og hann hefði vakn-
að af dvala. Litirnir í skynjun hans
þokuðu til hliðar, því að spölkom
framundan sat ung stúlka á. bleikri
lyngþúfu skammt frá vaðinu á ánni.
Hann þekkti hana strax, hún hét
Sigrún María Einarsdóttir, seytjan
ára heimasæta á næsta bæ, lítil og
hnellin, kölluð Sigga, Rúna eða Rúna
María, — hún sat þarna álút á lyng-
þúfunni og hafði farið úr öðrum
sokknum, en flett hinum ofan á mjóa-
legginn."
Efnisatriði þessara frásagna em
næstum þau sömu, nema hjá
Jóni Trausta er vordægur, en Ólafi
Jóhanni haustdægur. Það er nær
óhugs andi að texti Ólafs Jóhanns
sé óháður frásögn Jóns Trausta, svo
fátt ber þar á milli. í þessum stuttu
textadæmum sem lesandinn hefír
fyrir augum kemur skýrt fram hvað
þeim er sameiginlegt og hvað skilur
þá að. Báðar eru lýsingarnar mynd-
rænar, en mjög ólíkar. Jón Trausti
dregur upp lýsingar á stóm land-
svæði með fjöllum og fljótum sem
Yigfús hefir fyrir augum. Söguhetja
Ólafs Jóhanns hrífst fremur af litun-
um í runnunum en fjöllum og hæðum
í fjarska þó að þau séu með á mynd-
inni. Myndgerð Ólafs Jóhanns beinist
að því smáa og nálæga fremur en
hinu stórfenglega og fjarlæga sem
Jón Trausti dregur upp fyrir augu
lesandans. Báðir hafa þeir þann
hæfíleika í ríkum mæli sem Henrik
Ibsen mat mikils þegar hann sagði:
„Á dikte er á se.“ Myndir- þeirra em
næsta ólíkar. Hjá Ólafi Jóhanni fág-
aðar og fíngerðar, hjá Jóni Trausta
þróttmiklar og mikilúðlegar.
Enda dró það athygiF ferða-
mannsins langmest að sér.
Þangað horfði hann stöðugt og til
hamranna í Skálarstapa, sem nú var
rétt hjá honum. Hann tók því ekki
eftir, hve langt hann var kominn,
fyrr en hesturinn nam sjálfkrafa
staðar. Þá var hann kominn að aust-
ustu kvísl Skaftár.
Þar á bakkanum sat ung stúlka
og var að gráta.
Hún var berfætt og vot um fæt-
uma. Pilsin lágu rennblaut um ber
hnén, og streymdi úr þeim niður um
Ieggina. Sokkarnir og skórnir lágu í
kjöltu hennar. Það leyndi sér ekki,
að hún hafði ætlað að vaða kvíslina,
en orðið að hætta við það.“
Hverfum nú til upphafs Litbrigða
jarðarinnar eftir Ólaf Jóhann. Sagan
hefst á haustdegi, blíðum og logn-
væmm. Söguhetjan er á leið heim
til starfa, en fellur í þá freistni að
hverfa á vit hvikulla og viðkvæmra
drauma.
„Jörðin hafði aldrei verið svona
litrík og fögur: Hún var brún og
græn, bleik og gul, rauð og ljós,
sumsstaðar hálfsölnuð og fallin, en
annarsstaðar í mildum skrúða og
Pað var heimasætan á Skál —
Guðrún Alexandersdóttir —
sem var að gráta. Hún hafði tekið
trippi traustataki og riðið berbakt
yfír kvíslina með sokkabandið sitt
fyrir taum, en misst trippið aftur
yfír kvíslina og þurfti á því að halda
að vera-flutt yfír. Þau Vigfús þekkt-
ust og höfðu átt barnleiki saman.
Eftir smáertingar og þegar Guðrún
hafði heitið því að kyssa hann ósköp
vel var öllum hindranum ratt úr vegi
og svo um samið að Guðrún settist
framan við hann í hnakkinn. Þannig
reiddi Vigfús hana yfir kvíslina. Lýs-
ingin á ferðinni yfír er á þessa leið:
„Gunna steig nú með beram fætinum
upp á ristina á Vigfúsi og vatt sér
í einni svipan upp í fangið á honum.
„Þú ferð klaufalega að þessu,“ mælti
Vigfús. „Þú átt ekki að snúa þér
svona. Snúðu' þér fram og sittu karl-
veg yfír hnakknefið."
Það varð ekki umsvifalaust að
snúa Gunnu við í sætinu. En af því
klárinn var þolinmóður og stóð alltaf
kyrr á meðan, tókst þetta þó slysa-
laust."
Lýsingin á flutningnum yfir kvís-
lina heldur áfram á þessa leið: „Hún
Ólafur Jóhann Sigurðsson.
Jón Trausti.
lamdi berum bífunum utan í bógana
á hestinum til að herða á honum,
og hún buslaði með þeim niðri í köldu
jökulvatninu, þar sem það var svo
djúpt, að hún náði til þess. Hún
skeytti því ekkert, þó að fötin toguð-
ust upp fyrir hnén, jafnvel upp á
mið læri, og hún notaði ýmist skýl-
una af sér eða sokkana sína fyrir
písk á klárinn, þegar henni þótti
hann stirður að vaða.
Samt var eitthvað við hana, sem
Vigfús kannaðist ekki við og
var hálfhræddur við í fyrstu. Hann
vissi ekki, hvað það var, en það
gagntók hann allan með sælublöndnu
seiðmagni. Þegar hann lagði hand-
legginn fram fyrir hana, til að halda
henni í sætinu, urðu mjúk og þrosk-
uð bijóst fyrir hendinni. Hann fann
til fjaðurmagnsins í þessum mjúku
bijóstavöðvum, hvenær sem hún
hreyfði sig. Eftir að hún reif af sér
skýluna, hrundi hárið, sem allt var
laust úr fléttunum, niður um herð-
amar á henni og bijóstið á honum.
Það var dökkjarpt, silkimjúkt og líf-
mikið. Fæturnir voru smáir og vöðva-
þéttir, nærri eins og bobbar í laginu;
leggirnir ávalir af holdum svo að
lautir komu við liðamótin, og hörund-
ið var ljós-rósrautt, mjúkt og smá-
gert eins og á barni. Allt þetta hafði
lík áhrif á hann eins og ljúffengur,
sterkur drykkur. Það steig honum
til höfuðsins. •
Það var ekki barn, sem hann hafði
í fangi sér, heldur gjafvaxta mey,
sem ekki vissi sjálf, hvað aldri sínum
leið.
Hesturinn óð hægt og gætilega
yfir kvíslina með þau bæði á bakinu.
Hann brá sér ekki vitund, þó að
hottað væri á hann, en hann var stöð-
ugur eins og bjarg, þótt straumurinn
beljaði upp á búkinn á honum.
A austurbakkanum renndi Gunna
sér fimlega ofan af hestinum. En um
leið sneri hún sér að Vigfúsi, Vafði
handleggjunum utan um hálsinn á
honum og kyssti hann. Kossinn var
heitur,. mjúkur og votur eins og
bamskoss, og sætleiki hans gekk
allt til hjartans.
Vigfús fór líka af baki. Hann reik-
aði eins og drakkinn maður og gat
engu orði upp komið.“
Líkt og hjá Jóni Trausta er heill
kafli hjá Ólafi Jóhanni lýsing á
því hvernig söguhetja hans fór að
því að reiða Sigrúnu Maríu yfir ána.
Hún hætti við að fara úr sokknum
og kippti í pilsið sem hafði dregist
upp fyrir hnén. Þau ræddust við og
hún „kippti aftur í pilsið sitt, leysti
af sér skýluklútinn," hagræddi hár-
inu og hnýtti klútinn á sig að nýju.
„Hreyfingar hennar voru þrungnar
slíkri mýkt og varfæmi, að það var
engu líkara en hún væri að hand-
jjalla viðkvæmar rósir.“ Pilturinn leit
öviljandi „á bláar æðamar á fótleggj-
um hennar, um leið og hann beygði
sig niður til að slíta upp hálfsölnað
puntstrá." Það tók þau nokkurn tíma
að komast að þeirri niðurstöðu að
tvímenna á Grána gamla yfír ána,
því að „hana svimaði alltaf, þegar
hún færi yfír straumvatn," auk þess
trúði hún honum fyrir því að hún
væri svolítið hjartveik og fengi ein-
kennilegan sting fyrir bijóstið og
klukknahljóð í eyran.
„En þrátt fyrir trúnaðinn og inni-
leik raddarinnar var hann stöðugt
feiminn og hljóðlátur. Sigrún María
hafði tekið stakkaskiptum, síðan þau
sáust í fyrravetur. Hún kom honum
ókunnúglega fyrir sjónir og vakti
einhvern titring kringum hjartað,
sem hann hafði aldrei fundið áður.
Hann þorði varla að líta á hana, fór
hjá sér og roðnaði, en sá þó allt, sem
hafði breyst og ummyndast í sumar.
Hún var ekki lengur föl og gelgju-
leg, ... Nei hún hafði eignast nýtt
vaxtarlag, nýjan líkama á fáeinum
mánuðum. Það geislaði af henni þro-
skinn: Varirnar höfðu öðlast mjúka
fyllingu, bijóstin ólguðu undir
skrautpijónuðu peysunni og æðarnar
tvinnuðust saman og greindust sund-
ur á kúptri ristinni, bláar og hríslótt-
ar eins og örsmáir lækir.“
Þegar að því kom að Sigrún Mar-
ía færi á bak Grána gamia, greip
hún í faxið, tyllti sér á tá, strengdi
varimar ofurlítið og hóf sig í einu
vetfangi á bak hestinum.'Piltinum
gekk ekki eins vel að komast á bak
fyrir aftan hana, en þegar það tókst
sagði Sigrún María alvarleg í bragði:
„Þú verður að halda yfram mig ...
Annars dett eg kannski í ána!
Hann hlýddi henni í leiðslu og
hélt varlega utan um hana,
eins og hún væri brothætt. Það
hljómaði eitthvað fyrir eyram hans,
skært og blítt, glatt og angui’vært í
senn, áþekkast dularfullum kliði á
bjöttum vormorgni. Hesturinn lagði
flipann að straumnum og blakaði
eyrunum til málamynda, en þar sem
hann þekkti vaðið út í æsar, fannst
honum ekki taka því að frýsa, áður
en hann óð út í bergvatnið. Hann
óð hægt og festulega, en þegar kom-
ið var út í miðjan straumstrenginn,
tók stúlkan bakföll og hrópaði:
Æ-æ! Haltu fastar yfram mig! Eg
er að detta!
Hann hélt fastar utan um hana,
þrýsti henni að sér, klemmdi fætuma
að siðum hestsins og reyndi að sigr-
ast á einhverri ringiun, sem gagntók
hann allan, eins og hann væri að fá
aðsvif. Hann fann, hvemig rósótti
skýluklúturinn straukst við vangana,
hvemig bijóstið hófst og hneig,
hvemig hitann lagði gegnum skraut-
pijónuðu peysuna, en skynjaði allt í
þoku, svipulli, ljúfri og regnbogalitri
þoku, heyrði ekki skvaldrið í vatninu
fyrir hjartslætti sjálfs sín og hrökk
við, þegar Gráni gamli staðnæmdist
á bakkanum hinumegin og hristi
hausinn án afláts, eins og hann vildi
losna sem fyrst við þessa ósann-
gjömu byrði.
Nú svimar mig ekki lengur, sagði
Sigrún María og renndi sér af baki.
Skelfíng varstu vænn að reiða mig
yfír ána!
Hann renndi sér líka af baki og
tuldraði eitthvað ofan í barminn,
þorði ekki að líta upp og fitlaði ák-
aft við hnútinn á beislistaumnum."
Hjá báðum höfundum eru efnisat-
riðin nálega þau sömu, á stundum
jafnvel notuð sömu orð. Sigrún Mar-
ía renndi sér af baki og Gunna renndi
sér fímlegá ofan af hestinum. Engu
að síður er stíll Ólafs Jóhanns ótrufl-
aður af fyrirmyndinni, frásagnar-
mátinn er alltaf hans, en það er engu
líkara en hann vilji gjörnýta efnisat-
riðin hjá Jóni Trausta. Frásögn Jóns,
eftir að þau era komin yfir kvíslina
er á þessa leið:
Gunna settist flötum beinum á
grasið og fór að fara í sokk
ana og skóna. Hún var kafijóð í
framan og dálítið fát á hverri hreyf-
ingu hennar. Vigfús horfði fyrst á
hana eins og í himinsælli leiðslu. Svo
smeygði það sér einhvem veginn inn
í huga hans, að ekki væri það sæmi-
legt að horfa svo fast á hana að
þessu verki. Hann sneri sér frá henni
og var sneypulegur á svipinn, eins
og drengur, sem fengið hefir ofan-
ígjöf.“
Þetta efnisatriði notar Ólafur Jó-
hann þegar hann lýsir því hvernig
Sigrún María fór aftur í skó og sokka
áður en farið var yfír ána og hvem-
ig piltinum varð við. „Hann sagði
ekki neitt og fitlaði í vandræðum
sínum við beislistauminn, en sneri
sér undan og strauk Grána gamla
um flipann, meðan hún festi sokkana
við teygjuböndin undir pilsinu og
reimaði að sér öklaháa stígvélas-