Morgunblaðið - 09.03.1991, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. MARZ 1991
B 7
núlistasöfn sem íhaldssöm söfn, en
önnur galtóm og hér hlýtur eitthvað
að koma til annað en það sem er til
sýnis í salarkynnunum.
Getur einhver skýrt það, að þegar
sett er upp stór sýning á æviverki
nafnkenndra myndlistarmanna, þá
eru iðulega langar biðraðir fyrir utan
viðkomandi safn af langt að komn-
um gestum. Jafnvel þarf maður að
bíða í daga og vikur til að röðin
komi að manni. En svo er hægt að
skoða perlur heimslistarinnar í ró
og næði á söfnum í næstu borg!
Þetta upplifði ég þegar ég var síðast
í New York og skrapp til Fíladelfíu,
en þar er eitt besta listasafn í Amer-
íku m.a. með ótrúlega góðum mynd-
um Cézannes og þær gat ég skoðað
í dijúga stund aleinn og hamingju-
samur. Auk þess er þar svo mikið
af verkum eftir Marchel Duchamp
úr einkasafni Arensberg frá Minne-
sota, Minneapolis, að það er á við
yfirlitssýningu verka hans.
Auðvitað eru til nærtæktar1
skýringar, en málið er þó
flóknara í kjarna sínum en
svo, að það sé hægt að
leysa það á einfaldan hátt.
Sýningar vekja athygli og eftir-
tekt og kastljósið beinist að þeim
um stund, en aðalatriðið er það, að
halda athyglinni stöðugt vakandi
með brögðum listar, — frábærri svið-
setningu og hönnun. Skapa safninu
forvitnilega ímynd.
Hönnun sýningar er alls ekki lok-
ið þótt vandað hafi verið til uppheng-
ingar og allra umbúða, því eftir er
þá mikilvægasta hönnunin, sem er
óáþreifanleg en felst einmitt í því
að gera hana forvitnilega.
Einna minnisstæðastur er mér
kaflinn um kínversk ættuðu stúlk-
una Maya Lin, sem aðeins 21 árs
að aldri og nemandi í listaskóla, sigr-
aði í samkeppni um minnisvarða
fallinna hermanna í Víetnamstríðinu
í Washington 1981. Skákaði hún þar
ýmsum nafnkunnustu myndhöggv-
urum Bandaríkjanna. Minnisvarð-
inn, sem er veggur úr svörtu gran-
íti, sem á eru rituð nöfn fallinna
hermanna í Víetnam í tímaröð -
ekki stafrófsröð, því að menn deyja
ekki eftir stafrófsröð (!) eins og
Maya Lin orðaði það, hefur haft
ómæld áhrif og komið fólki niður á
jörðina varðandi þetta ljóta stríð.
Stöðugur straumur fólks hvað-
anæva að úr Bandaríkjunum hefur
verið að þessu látlausa minnismerki
þar sem það sér lifandi spegilmynd
sína bregða fyrir á kolsvörtum
veggnum og þar sem sér í nær enda-
lausar nafnaraðir hinna dánu,
óhagganlegur eins og dauðinn.
Aðdáunarvert er hvernig hin unga
stúlka af mikilli rökfimi útskýrir
verkið, og hvernig hún hispurslaust
gagnrýnir landsmenn sína fyrir
framkomu þeirra gagnvart þessum
hermönnum, sem voru einungis að
beijast fyrir þjóð sína eins og skyld-
an bauð.
Hún hafði uppgjafahermenn sér
til aðstoðar og sagði, að eina ráðið
til að hefja lækningu sé að viður-
kenna sársaukann.
Með þessu verki hefur Maya Lin
sem sagt náð að breyta viðhorfi fjöl-
margra til stríðsins og jafnvel ungir
og ærslafullir smákrakkar, sem
koma í skólabílum að minnismerkinu
ganga hljóðir og alvarlegir þar hjá
og drúpa höfði.
Maya Lin fékk fijótlega ann-
að verkefni fyrir sunnan,
er byggðist á mannrétt-
indabaráttunni, almennri
hug
mynd um jafnrétti og réttlæti.
Svarta granítið er hér aftur komið,
og einnig nafnaáráttan, en nú er
formið annað, eins konar glíma við
samhverlt og ósamhverft jafnvægi.
Hún notar óspart hin svölu og ró-
andi áhrif rennandi vatns, sem tígu-
lega og á snjallan hátt streymir um
yfirborð verksins. Hér gekk hún út
frá hinum frægu orðum Martins
Luthers Kings: „Við erum ekki án-
ægð og verðum ekki ánægð fyrr en
réttlætið flæðir sem lind og réttsýn-
in sem fljót.“
Þetta eru með sanni lifandi dæmi
þess hvernig minnismerki geta verið
samtengd sögunni en þó í eðli si'nu
nútímaleg sköpun.
Snertir kjarna hugtaksins.
Saga Ijóðanna 3
Draumur heimsin
eftirJón Óskar
Myndskreyting eftir Kristján Davíðsson.
Þú vaknar morgun einn og sérð til veðurs
og bak við þig er heimsins mikli draumur
um fegra líf og sáttgjarnari hendur
og allra brauð og allra sólskinsstundir,
þú vaknar morgun einn og heyrir brotna
í afargreipum vindsins fúna stofna
og bak við þig er heimsins mikli draumur
um allra brauð, þú heyrir vindinn spyrja.-
Hvað dvelur þig? og fingur þínir kreþpast
og vöðvar þínir hnyklast, og þú segir-.
Efbróðir minn hefur vaknað, efhann vaknar
á þessari stundu, ef hann hlustar með mér
á söngva vindsins, ef hann Ijœr mér afl sitt
og fœr mitt afl og ef hann söðlar hest sinn
og ef ég söðla hest minn og við söfnum
liði í hverri sýslu, austur, vestur,
norður, suður, vinum okkar og þeirra
vinum, sem hafa brauð sitt vætt í tárum
og óska þessum heimi fegri landa
og upþskerustunda hverju svöngu barni,
þá gæti draumur okkar rætzt á morgun
um betra líf og sáttfúsari hendur.
Þú vaknar morgun einn og sérð til veðurs.
Draumur heimsins birtist í
annarri ljóðabók Jóns Oskars,
Nóttinni á herðum okkar
(Helgafell 1958). Áður hafði
Jón sent frá sér Skrifað í vind-
inn (1953) og smásagnasafnið
Mitt andlit og þitt (1952). Nótt-
in á herðum okkar er veglega
útgefin í stóru broti með teikn-
ingum eftir Kristján Davíðs-
son listmálara sem einnig sá
um útlit bókarinnar. Teikning-
arnar eru mjög áberandi gerð-
ar í anda tassismans sem þá
var nýr af nálinni. Jón Óskar
segir að sumum hafi þótt
Kristján of fyrirferðarmikill í
bókinni, en ég leit svo á að
bókin væri eftir okkur báða
og það gerði hana skemmti-
legri, bætir Jón við. Hann seg-
ir að Kristján hafi tekið verk-
efnið mjög alvarlega og bókin
hafi m.a. vakið athygli er-
lendra listamanna. Á þessum
árum var samstarf skálda og
listamanna náið.
Jón Óskar orti Draum heims-
ins í París 12. ágúst 1954. -
Ég spurði hann hvort ár-
talið og dagsetningin segði
eitthvað sérstakt.
Já, svaraði Jón, ég var búinn
að vera á fjórða mánuð í París
við frönskunám, allur tími fór í
námið sem var strangt. Þremur
vikum áður en ég fór heim byij-
aði ég að yrkja þau ijóð sem
urðu seinna uppistaðan í Nótt-
inni á herðum okkar, ég orti á
hveijum degi í hálfan mánuð.
Meginhluti bókarinnar varð til á
þessum tíma. Það var ýmislegt
sem orkaði á mig, m.a. það sem
var að gerast í heimsmálum,
blóðbaðið í Guatemala og það
að á sama tíma voru Frakkar í
styijöld í Víetnam sem þá var
kallað Indókína. Tvö atriði sem
orkuðu sterkt á mig og urðu
hvati þeirrar hugsjónar um
mannkynið sem kemur fram í
ljóðinu. Ég sá fyrir mér öll þau
auðæfi sem fara í vopnabúnað
og hernað meðan milijónir sultu
í heiminum.
Draumurinn hefur ekki ræst?
Þetta er ekki neitt raunsæis-
ljóð. Ég veit ekki hver draumur
heimsins er. Þetta er draumur
minn um draum lieimsins,
draumur um það sem mig langar
til að geti gerst. Eins og í ævin-
týri.
Hver er þessi heimur ljóðsins,
einhver ákveðin hugsjón?
Það má hugsa sér að ég hafi
verið með sósíalismann í huga,
að minnsta kosti bræðralag, hug-
sjónir frönsku byltingarinnar um
frelsi, jafnrétti og bræðralag.
I öðru ljóði í sömu bók, Frels-
inu, deilirðu á framkvæmd
sósíalismans, dauðann sem tók
að framkvæma hugsjón þína.
Kennslukonan í ljóðinu útskýrir
blóðið sem rann, en einn dag
mun hún sprengja ómerk orð
sín. Ég býst við að þú sért þarna
að yrkja um innrásina í Ungveij-
aland 1956?
Já, það er rétt.
Þú nefndir byltingu, er bylting
boðuð í ljóðinu?
Vindurinn or ákveðið bylting-
artákn. Vindurinn hristir burtu
það sem fúið er, sviptir burtu
því sem er ónýtt, en kallar á öfl
til að byggja.
Hvað um byltinguna?
Draumurinn heldur áfram.
Draumur minn um draum heims-
ins.
Er þá einhver von um að
draumurinn rætist?
Hvað gerðist ekki í Austur-
Evrópu í lok síðasta árs þegar
skyndilega verður þessi gífurlega
breyting, hvað gerðist ekH þá
og öllum að óvörum?
Er það þá eitthvað í átiina?
Menn hafa farið að hiopa á
markaðshyggju, en það er eins
og annar barnaskapur sem kem-
ur upp þegar einhveijar skyndi-
breytingar verða.
Manstu eftir viðbrogðum
manna við ljóðinu?
Ýmsir hafa nefnt það við mig
að þetta tiltekna ljóð hafi haft
áhrif á þá.
Þú notar rím einu sinni í ljóð-
inu: brotna/stofna.
Rímið er bara tilviljun. Ég
hugsa hvergi um rím, aðeins
hljóm.
Hrynjandi er áberandi í Nótt-
inni á herðum okkar, ljóðin
mætti kalla háttbundin innan
sinna marka?
Já, það gildir um flest ljóðin,
undantekningar eru nokkur
prósaljóð.
I byijun ljóðsins er talað um
sáttgjarnar hendur, en í lokin
verða þessar sömu hendur sátt-
fúsar.
Mér fannst fallegra að endur-
taka ekki alveg, svona orð geta
orðið væmin.
Nú liafðir þú ásamt Sigfúsi
Daðasyni þýtt hið mikla ljóð
Chile-skáldsins Pablos Neruda,
Skógarhöggsmaðurinn vakni og
birt í Tímariti Máls og menning-
ar. Eru ekki áhrif frá Neruda í
Draumi heimsins?
Það eru engin tengsl þarna á
milli.
En varstu ekki að lesa og
þýða frönsk skáld á þessu tíma-
bili?
Ég þýddi ekki frönsk skáld
meðan á þessari Parísardvöl
stóð, allur tíminn fór í frönsku-
námið. Ég gaf mér varla tíma
til að lifa.
Samkvæmt frumdrögum
ljóðsins sem eru varðveitt í ljós-
riti hefur ljóðið lítið eða ekki
breyst frá fyrstu gerð. Á eftir
fjórðu ljóðlínu um allra brauð og
allra sólskinsstundir er línan „og
dögurð handa öllum snauðum
börnum", en hún er innan sviga
eins og skáldið hafi strax verið
í vafa um hana, enda er henni
sleppt í lokagerðinni. í frumgerð
kom til greina að línan um að
óska þessum heimi fegri landa
yrði „unna þessum heimi fegri
daga“, en er umsvifalaust liafnað
með útstrikun. Sum ljóða Jóns
Óskars,. ekki síst í Nóttinni á
herðum okkar, geta kallast ætt-
jarðarljóð. Þegar ég nefrii þetta
við hann og spyr hvort kalla
megi Draum heimsins ættjarðar-
ljóð segir hann að það sé miklu
frekar ættjarðarlaust ljóð.
Ljóðin í Nóttinni á herðum
okkar eru mörg af því tagi að
þau eiga greiða leið til lesan-
dans, eru aðgengileg og mjög
ljóðræn. Jón Öskar hefur goidið
þess eins og fleiri skáldbræður
hans úr röð atómskálda að sú
firra náði fótfestu að Ijóð þeirra
væru óskiljanleg og ekki ort fvr-
ir venjulegt fólk.
Jón Óskar er einmitt eitt
þeirra skálda sem höfðar til
margra.
Jóhann Hjálmarsson