Morgunblaðið - 12.10.1991, Side 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. OKTÓBER 1991
Hversu sterk er taugin sem tengir
okkur við fortíðina? Eru börnin
okkar í dag jafn handgengin þjóð-
sögunum og íslensk börn voru fyrir
50 eða 100 árum? Þjóðsagnaútgáfur
Jóns Árnasonar á 19. öldinni og
allur sá fjöldi af þjóðsagnasöfnum
sem fylgdi í kjölfarið fram á miðja
þessa öld urðu kannski til þess að
íslenskar þjóðsögur voru almennt
kunnari kynslóðum 20. aldarinnar
en forfeðrunum. Gróskan í þjóðsag-
naútgáfunni gerði sögurnar a.m.k.
aðgengilegri. En börnin í dag hafa
meiri áhuga á annars konar þjóð-
sögum, alþjóðlegri, útvatnaðri,
sneyddum þjóðlegum sérkennum.
Án arfsins margumtalaða. Spurn-
ing hverjum rennur blóðið til skyld-
unnar að halda þjóðlegum merkjum
á lofti. Minna á nestið og nýju
skóna, tröllin í fjöllunum, karl og
kerlingu í kotinu, dæturnar þrjár,
strákinn og Búkollu. Já, Búkollu.
Auðvitað, hver önnur? Sveinn Ein-
arsson á heiðurinn af leikritinu um
Búkollu og Þjóðleikhúsið heiðurinn
af að taka það til sýninga. Og börn-
in njóta afrakstursins.
Hvernig datt þér í hug að
skrifa bamaleikrit?
„Ég hef þá grundvallar-
skoðun að það sé ekkert
ófínna að skrifa fyrir börn
heldur en fullorðna. Á hinn
bóginn skrifar maður ekki
af ásetningi, verk bara fæð-
ast. Og fyrir börn á ekki að skrifa af
minni alvöru en fyrir aðra. Ég hef
áður skrifað fyrir börn, sögu sem hét
Gabríella í Portúgal og hún átti sér
engan aðdraganda annan en að heimta
að verða til. Þessi saga var síðan gef-
in út með forkunnargóðum mynd-
skreytingum eftir Baltasar.”
- Og varð Búkolla á vegi þínum
fyrir tilviljun eða var þar ákveðin hugs-
un að baki?
„Ég skal viðurkenna það, þó að
maður skrifi aldrei af ásetningi, skáld-
skapur verður aldrei til með vilja einum
saman. Ef þetta er þá skáldskapur.
En á bakvið skáldverk er oft meðvituð
hugsun sem sækir í ákveðna átt. Hvað
Búkollu varðar þá er hægt að segja
eftirá, þegar maður fer að greina þetta
vitsmunalega, að það er kannski ekki
tilviljun að ég valdi mér þjóðsögu að
efnivið í leikrit. í fyrsta lagi er ég
alinn upp við þjóðsögur, faðir minn
hélt þeim að mér og ég innbyrti þær
með súrmjólkinni og hafragrautnum
sem krakki. Þessi Búkollusaga sem
ég legg útfrá er ekki þekktasta sag-
an. Ég hef verið spurður að því hvers
vegna strákurinn sé ekki aðalpersón-
an. Því er til að svara að faðir minn
gaf út úrval íslenskra þjóðsagna
1943-44 og þar er hann með þessar
tvær þekktustu gerðir af Búkollusög-
unni. Þannig að fyrir mér hefur aldrei
önnur verið réttari en hin. Sagan um
stráksa er ákaflega heilleg og tær,
eiginlega fullkomin sem lítil þjóðsaga,
sagan um dætumar í Garðshorni er
fjölbreytilegri og fleiri en ég hafa sótt
í hana því Þorsteinn frá Hamri skrif-
aði merka sögu útfrá henni. Hún býð-
ur upp á miklu fleiri dramatíska kosti
á leiksviði. Hún hleypir hugarfluginu
meira af stað. Mér fannst hún réttari
til að halda að krökkum í dag.”
Sú gerð sögunnar sem lögð er til
grundvallar segir af karli og kerlingu
í koti sínu og þremur dætrum, Sig-
ríði, Signýju og Helgu. Og auðvitað
Búkollu sem hverfur í upphafi sögunn-
ar. Uppáhaldsdæturnar Ása og Signý,
eins og þær heita í leikritinu, eru
sendar af stað hvor á eftir annarri til
að leita Búkollu en þær hverfa spor-
laust og loks er Helga send af stað
þó karli og kerlingu fínnist ólíklegt
Sveinn Einarsson
að slíkt örverpi nái árangri úr því
heimasæturnar tvær hafa ekki skilað
sér. En þeim þykir þá líka bættur
skaðinn þó Helga hverfi líka. Við fylgj-
um henni á leið hennar og komum í
helli skessunnar Fjalladrottningar þar
sem Búkolla er fangin og síðan með
hjálp Dordinguls, ófétis í mannsmynd,
tekst Helgu að sigrast á þrautum
þremur sem Fjalladrottning leggur
fyrir hana og einnig kemur Dala-
drottning, önnur skessa og öllu verri
viðureignar við sögu. Dordingull reyn-
ist prins í álögum og með alkunnri
hjálp Búkollu tekst þeim að komast
heim í kotið aftur og vitaskuld koma
Ása og Signý í leitimar líka, heldur
auðmjúkari eftir óþægilega reynslu af
álögum og fjallavillum.
Leikritið er þannig ekki blanda af
tuttugu þjóðsögum eins og sumir
halda, ég sæki mikið í sjálfa söguna
og er henni trúr í grundvallaratriðum
en ég hleyo náttúrlega útundan mér
og hagræði og breyti eftir því sem ég
held að fari vel á sviði. Það leynist
líka sú löngun á bakvið þetta að við
þurfum að eiga eitt íslenskt ævintýra-
leikrit byggt á klassískri þjóðsögu.
Annars vegar er reynt af trúmennsku
að viðhalda áfram andblæ sögunnar,
tærleikanum sem er í þjóðsögunum,
og hins vegar var kannað með aðferð-
um leiksviðsins hvort innihald sagn-
anna héldi ekki sínu gildi fyrir nútím-
ann. Ég nefndi áðan að þessi gerð
sögunnar sem ég valdi gæfí ímyndun-
araflinu betur undir fótinn og það
finnst mér mjög mikilvægt. Þjóðsagan
er að mörgu leyti hugmyndaspegill
mannfólksins, ekki síst hefur hún ver-
ið það hér á íslandi og ég held að við
höfum ekki lagt næga rækt við næm-
leika og ímyndunarafl bamanna okk-
ar. Hvort það tekst í þessu leikriti er
svo annarra að dæma um. Fyrir nokkr-
um ámm átti allt leikhús að hafa ein-
hver boðskap, pólitískan ef ekki vildi
betur, og þá kom upp kjörorðið Burt
með prinsessurnar og prinsana. Þetta
held ég að hafí ekki verið góð Ella.
Ég held að önnur Ella sé betri.
Mér finnst svo margt merkilegt við
íslensku þjóðsögurnar og menningar-
arf okkar íslendinga að ég má ekki
til þess hugsa að mín kynslóð glutri
því niður og skili ekki arfinum áfram
til næstu kynslóðar. Mér fínnst þetta
Ijúf og sjálfsögð skylda okkar. Þjóð-
sögurnar okkar búa líka yfír miklu
meiri hlýju og mannlegri reynslu held-
ur en margt af því sem haldið er að
bömum á markaðstorgunum í dag.”
- En af hveiju Búkollu fremur en
einhveija aðra þjóðsögu?
„Búkollusögurnar er einhveijar
bestu sögur sem ég þekki. Þær eru
mjög gott dæmi um góðar íslenskar
þjóðsögur sem allar kynslóðir fram að
þessu hafa kynnst og gert að sínum.
Svo hef ég mestu mætur á kúm. Ég
held að þær séu oft vanmetnar og séu
stórum þroskaðri og viturri en mann-
skepnan full af streitu gerir ráð fyrir.”
- Kýmar virðast njóta talsverðrar
virðingar í þjóðsögum?
„Þær gera það og Búkolla er ráð-
snjallari en kóngar, prinsar og karls-
dætur. Svo ég vildi gjarnan koma ís-
lensku kúnni á þann bás sem hún á
skilið!”
Ein persóna leikritsins sem ekki
hefur verið nefnd hér en börnunum
sem séð hafa sýninguna þykir án efa
ómissandi er sögumaðurinn, Stráksi.
Hann er hugarfóstur Sveins og vel til
fundinn, því hann leiðir söguna áfram
og tengir saman ævintýrið og börnin
í salnum.
„Stráksi er eiginlega lausn mín á
vissum vanda sem mér hefur fundist
sum íslensk barnaleikrit eiga við að
etja. Vandinn er fólginn í því hvernig
sagan er sögð á leiksviðinu. Það hafa
að vísu verið gerð nokkur ágæt barna-
leikrit byggð á íslenskum þjóðsögum,
ég get nefnt sem dæmi Grámann í
Garðshorni eftir Stefán Jónsson og
Einu sinni á jólanótt byggt á kvæðum
Jóhannesar úr Kötlum. Það var Guðrún
Ásmundsdóttir sem átti mestan heiður-
inn af þeirri sýningu. Þessi tvö verk
eru reyndar það góð að full ástæða
er til að taka þau til sýninga aftur.
Fleiri ágætar sýningar mætti nefna en
engu að síður er eins og það orð hafi
komist á að það færi saman að taka
gamalt efni og vera gamaldags. Þetta
er eins og hver önnur bábilja. Eigum
við ekki að segja að Stráksi og hans
tilraunir til að ræða við áhorfendur og
virkja þá sé unnið með þá hugsun að
baki að barnaleikrit sé ekki endilega
þeim mun betra sem börnin eru prúð-
ari og haldi sér meira saman. Miklu
frekar að virkja þátttöku þeirra og
láta þau ófeimin taka þátt í leiknum
og jafnvel mynda sér skoðanir sem þau
ræða við Stráksa. Þama er meðvitað
unnið af minni hálfu í þá veru að börn-
in upplifa leiksýninguna á tvo vegu
samtímis. Annars vegar ævintýrið
sjálft og hins vegar að það er saga
sögð af Stráksa. Hann segist aðeins
mega segja Söguna og ekki blanda sér
í hana. En í rauninni getur hann ekki
á sér setið þegar þar að kemur og leik-
ritið ætlast til hins sama af börnunum,
að þau horfi ekki hlutlausum augum
á þann siðaboðskap sem sagan flytur
■og þau blandi sér í hana,"
- Hann tengir líka tvenna tíma er
það ekki? Þjóðsagnatímann og nútím-
ann?
„Jú, hann er bara strákur í dag og
er jafnmikill fulltrúi þeirra sem sitja
í salnum og persónanna í leiknum.
Hann hjálpar líka yngstu börnunum
sem gætu annars orðið dálítið smeyk
ef ekki væri þessi umgjörð um leikrit-
ið að Stráksi er bara að segja þeim
þessa sögu.”
- Textinn sjálfur er skemmtileg
blanda af kjarnyrtu orðfæri og nútíma-
máli. Kennsla og skemmtun í bland,
eða hvað?
SVEINN
EINARS-
SON RÆÐ-
IR UM
ÞJÓÐSÖG-
URNAR OG
LEIKRIT
SITT UM
BÚKOLLU
Hlýja og
mannleg reynsla
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. OKTÓBER 1991
B 5
„Ég reyni að vera svolítið trúr klass-
ísku orðfæri sögunnar án þess að fyrna
mál mitt, því auðvitað er verið að leika
fyrir börn dagsins í dag. Það koma
að vísu fyrir orð sem krakkarnir verða
að spyija hvað þýði en ég held að þau
hafí bara gott af því læra nokkur ný
orð. Ég gat svo ekki á mér setið með
nokkur stílbrot í textanum þar sem
Signý kvartar yfir landbúnaðarafurð-
unum í nestinu sínu og þess háttar.
Svo langaði mig að skrifa þakklát
hlutverk og ég er mjög ánægður með
frammistöðu leikaranna. Mér finnst
þau hafa tekið þessu leikriti mínu
ákaflega vel og gert að sínu. Mér
finnst það satt að segja mjög gaman
því þegar þau lásu það fyrst vissu þau
ekki hver var höfundurinn. En þau
tóku þessu strax af mjög jákvæðum
hug og leikgleði.”
- Skessurnar tvær, Fjalladrottingin
og Daladrottningin, eru dálítið sér-
stakar. Þær eru býsna mannlegar af
íslenskum þjóðsagnatröllum að vera.
„Já, sérstaklega er Fjalladrottningin
búin að tileinka sér mannlega eigin-
leika. Daladrottningin er öllu grimm-
ari en samt er það rétt að þetta eru
^ekki beinlínis vondar skessur. Það eru
í leikritinu nokkrir þræðir sem ekki
eru raktir skilmerkilega til enda af
ráðnum hug og skessurnar tvær eru
einn þeirra. Þarna á bakvið leynist sú
hugmynd að skessurnar séu fulltrúar
fyrir eins konar sálnaflakk dæmisög-
unnar. Með öðrum orðum þá eru þær
kannski þegar allt kemur til alls Ása
og Signý í álögum, þeim hefnist svona
fyrir hofmóðinn. Þessi hugsun er ekki
útfærð en er haldið opinni með því að
Ása og Signý sjást aldrei þegar skess-
urnar eru á sviðinu. Við skulum segja
að áhorfendum sé boðið upp á þessa
hugmynd ef þeir ná í skottið á henni.
Þannig þurfa Ása og Signý að taka
út sína refsingu fyrir að koma svona
illa fram við systur sína Helgu. Sagan
sér um að kenna þeim lexíu.
Helga finnst mér svo alveg indæl
stelpa. Heilbrigð, hressileg og jákvæð
og alveg laus við væmni. Fólki finnst
svoleiðis persópur oft litlausar á leik-
sviði en það finnst mér ekki. Hún er
eins og ég vil hafa heilbrigða og ferska
stúlku. Og Sigrún Waage leikur hana
einmitt svo ljómandi vel að Helga verð-
ur það jákvæða afl sem sagan þarf á
að halda.”
Stíllinn á leikritinu bendir einnig á
þá átt að hér sé verið að leika ævin-
týri en ekki sé um raunverulega endur-
sköpun á einhveijum veruleika fyrri
tíma að ræða. Eins konar „ævintýri
geta alltaf gerst en hafa aldrei gerst”
stfll.
„Ég læt raunsæið lönd og leið og
reyni að ná fram skáldskap í verkinu
með rytmískum aðferðum fremur en
veruleikalíkingum. Eitt mest heillandi
einkennið á okkar þjóðkvæðum er ein-
mitt hrynjandin. Þar er byggt á endur-
tekningum og ég er ekkert hræddur
við endurtekningar og nota þær mark-
visst til að fá fram viss stíleinkenni í
textanum. En flestar þær vangaveltur
um leikritið sem ég hef sett fram í
þessu samtali eru tilkomnar eftirá.
Ég hafði óskaplega gaman af að skrifa
þetta leikrit og mér fannst það nánast
eins og hvíld frá daglegum störfum
að setjast að því og hitta persónurnar
fyrir á nýjan leik. Sumir kaflar þess
komu í gusum og ég mátti hafa mig
allan við að koma þeim niður á blaðið.
Vangaveltur um boðskap og tilgang
verða til eftirá þegar hægt er að skoða
verkið úr nokkurri fjarlægð. Mig lang-
aði fyrst og fremst til að skrifa leikrit
um Búkollu sem ég og vonandi fleiri
hefðu gaman af. Og ég er auðvitað
himinlifandi með móttökurnar.”
Viðtal: Hávar Sigurjónsson
KÆRA JELENA Á LITLA SVIÐI ÞJÓÐLEIKHÚSSINS [ KVÖLD

- NOKKR-
IR UNGL-
INGAR
FYLGDUST
MEÐ ÆF-
INGUOG
SEGJA FRÁ
HUGMYND-
UM SÍNUM
UM LEIK-
HÚSIÐ
Morgunblaðið/Horkell
Ungt fólk ætti að fara iniklu oftar í leikhús, segja Guðrún Sjöfn, Elín Ósk, Sigfús, Sírnir og Kolbeinn.
Eins og að sjá
skemmtilega
bíómynd
Halldóra Björnsdóttir, Baltasar Kormákur og Ing-var E.Sigurðs-
son í hlutverkum sínum í Kæra Jelena.
Unglingarnir sem voru við-
staddir æfingu á Litla sviði
Þjóðleikhússins fyrr í vikunni
voru hrifnir, þeir töluðu um
skemmtilegt leikrit, og ekki síð-
ur um náin tengsl við sýninguna
þegar leikið er á svo litlu sviði
og nærri áhorfendum. Leikritið
sem þau sáu er frumsýnt í
kvöld, það nefnist Kæra Jelena,
og höfundurinn, Ljúdmíla Raz-
úmovskaja, er rússneskur. Leik-
ritið var skrifað 1980, var fljót-
lega bannað, en komst aftur í
náðina með perestrojkunni árið
1986. Síðan hefur Kæra Jelena
verið sýnt víða um Sovétríkin,
og einnig á Vesturlöndum og
vekur alls staðar mikla athygli.
Kæra Jelena gerist á afmælis-
degi Jelenu, sem er kennari
í framhaldsskóla. Nokkrir
nemendur hennar koma í
heimsókn, að því er virðist,
til að óska henni til hamingju.
Fljótlega kemur þó í ljós að erind-
ið er allt annað. Leikritið er spenn-
andi og áleitið, og spyr spurninga
um siðferði og afstöðu til lífsins.
Anna Kristín Arngrímsdóttir leik-
ur Jelenu, en nemendurnir eru
leiknir af Baltasar Kormáki, Hall-
dóru Bjömsdóttur, Hilmari Jóns-
syni og Ingvari É. Sigurðssyni.
Leikstjóri er Þórhallur Sigurðsson,
Messíana Tómasdóttir gerir leik-
mynd og búninga, og Ásmundur
Karlsson annast lýsingu.
Kæra Jelena er fyrsta leikritið
af fjórum á efnisskrá Þjóðleik-
hússins í vetur, sem er á sérstöku
áskriftarkorti fyrir ungt fólk. Því
bauð leikhúsið nokkrum ungling-
um úr framhaldsskólum að fylgj-
ast með æfingum; til að kynnast
viðbrögðum þeirra og skoðunum
um sýninguna, og sitthvað annað
sem tengist leikhúsinu. Eftir æf-
inguna var rætt við nokkra áhorf-
endur, þau Sírni H. Einarsson og
Sigfús Kristjánsson úr Mennta-
skólanum í Reykjavík, Guðrúnu
Sjöfn Axelsdóttur og Elínu Ósk
Sigurðardóttur úr Flensborgar-
skóla, og Kolbein Stefánsson úr
Menntaskólanum við Hamrahlíð.
Þau segjast ekki fara oft í leik-
hús; einn fer kannski á svona fjór-
ar sýningar og aðrir fara einu sinni
eða tvisvar á ári, og jafnvel aldr-
ei. Það eru gjarnan söngleikir,
unglingaleikrit eða skólasýningar
sem þau hafa séð upp á síðkastið.
Helst fara þau með vinum, ekki
mikið með fjölskyldum sínum og
heldur ekki svo oft með hópum
úr skólunum. Þá sé það nær þeim
að fara í kvikmyndahús, og það
gera þau allt frá tvisvar í viku til
einu sinni í mánuði.
„Mann langar kannski til að
fara oftar í leikhús, en það er frek-
ar mikið mál; ég bý til dæmis í
Hafnarfirði og það er langt að
fara,” segir Guðrún Sjöfn. Sigfús
bætir við að það sé líka dýrt:
„Maður getur farið fjórum sinnum
í bíó fyrir sama pening og það
kostar að sjá eitt leikrit.”
Þau tala um innlifun í leikhúsi,
hún sé mikil. „Þar er miklu meiri
stemmning en í bíó; maður er líka
miklu nær því sem er að gerast
og ekki síst þegar setið er svona
nærri leikurunum, eins og á Litla
sviðinu, það er mjög gaman að sjá
svona vel það sem er að gerast;
alls staðar fyrir fram sig og útund-
an sér.” Guðrún Sjöfn bætir við
að hún sé um leið hrædd við að
lifa sig of mikið inn í atburðarás-
ina og tilfinningarnar: „Maður
býst alltaf við að hinir áhorfend-
urnir fari þá bara að horfa á
mann,” segir hún og hlær.
— Hvað viljið þið hafa í leikrit-
um, eiga þau að vera fyndin eða
spennandi?
„Það þarf allavega að vera
söguþráður. Svo athyglin haldist
út sýninguna. Auðvitað er spenna
góð, en það þurfa líka að koma
atriði inn á milli þar sem hægt
er að slaka á og brosa”, segir Sírn-
ir.
Kennslukonan Jelena og einn
nemandanna (Anna Kristín
Arngrímsdóttir og Baltasar
Kormákur).
Þau voru ánægð með sýning-
una.„Þetta var eins og að sjá rosa
góða bíómynd, og í raun verður
það mikilu sannara þegar það er
leikið alveg upp við mann. Þá er
eins og maður sé inní atburðunum,
það eina sem vantar er að maður
snerti leikarana.” Elín Ósk bjóst
við að hún gæti ekki lifað sig eins
inn í þetta á stóru sviði.
— Hvað finnst ykkur um ís-
lensk leikrit?
„Þau eiga það til að vera um
eitthvað sem gerðist í eldgamla-
daga,” svarar Kolbeinn. Sigfús
segir að kannski séu íslendingar
bestir í húmornum. „Annars virð-
ist alltaf vera sú hætta fyrir hendi
að þau fari út í öfgar, eða jafnvel
einhveija geðveiki.” „Fólk verður
allt í einu klikkað, án nokkurrar
sýnilegrar ástæðu,” bætir Kol-
beinn við.
— Fylgist þið með því sem er
á seyði í leikhúsunum?
„Ætli maður fylgist ekki með
því eins og öðru. Ég lít til dæmis
á gangrýni til að sjá hvort ég sjái
eitthvað spennandi,” svarar Sírnir.
Þau segjast lesa gagnrýni og
umfjöllun blaða til að sjá um hvað
leikritin eru. „Það er nauðsynlegt
að fá að vita um hvað þetta er;
maður þarf að fá svipaðar upplýs-
ingar og eru aftan á videóspól-
um,” segja þau og hlæja.
— Er það þá góð umsögn sem
gerir leiksýningar spennandi?
„Sumir fara nú bara í leikhús
á einhveiju lista- og menning-
arflippi,” segir Kolbeinn, og þau
tala um vissa snobbímynd sem
geti fælt fólk frá því að fara. „En
það spyrst út ef sýningar eru góð-
ar, og það er engin spurning að
ungt fólk ætti að fara miklu oftar
í leikhús en það gerir.”
-efi
*
\