Morgunblaðið - 22.05.1992, Side 15

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 22. MAÍ 1992
15
ísland og- Evrópa
- Við sama borð?
••
Onnur grein
eftir Þorvald
Gylfason
I. Ær og kýr til eilífðar?
Aðild Islands að Evrópubandaiag-
inu hefði ýmsa kosti, einkum á vett-
vangi efnahagsmála, en hún hefði
líka ýmsar hættur í för með sér fyr-
ir okkur. Þær þurfum við að vega
og meta af skynsamlegri varfærni
af sjónarhóli þjóðarbúskaparins og
þjóðlífsins í landinu í heild.
Að gefnu tilefni skulum við var-
ast að fjalla um kosti og galla
hugsanlegrar aðildar íslands að Evr-
ópubandalaginu af sjónarhóli sjáv-
arútvegsins eins. Okkur Islendingum
hefur hætt til að hugsa um sjávarút-
veg eins og Bandaríkjamenn hugs-
uðu um bílaiðnaðinn heima hjá sér
lengi vel. „Það, sem er gott fyrir
General Motors, er gott fyrir hag-
kerfið í heild,“ var viðkvæði þar
vestra árum saman, en ekki lengur.
Bílaiðnaður Bandaríkjamanna hefur
dvínað verulega á undanförnum
árum, ekki aðeins vegna harðnandi
samkeppni frá Japan og Evrópu,
heldur líka vegna þess, að bandarísk-
ir bílaframleiðendur sofnuðu á verð-
inum og eru ekki almennilega vakn-
aðir enn. Við þurfum ekki annað en
að litast um í Reykjavík og ná-
grenni: hér voru göturnar krökkar
af bandarískum bílum fyrir 20 árum,
en nú sjást þeir varla. Þetta er eins
víða annars staðar. Atvinnuvegir eru
eins og öldur hafsins: þeir rísa og
hníga á víxl.
Við skulum varast sömu mistök.
Við skulum ekki miða ákvarðanir
okkar langt fram í tímann við það,
að sjávarútvegur verði okkar ær og
kýr um eilífan aldur. Við skulum
horfast í augu við það, að fiskimið
okkar eru fullnýtt nú þegar. Hlut-
deild sjávarútvegs í þjóðarbúskap
okkar mun þess vegna minnka smám
saman á næstu árum miðað við eðli-
legan hagvöxt. Sjávarútvegurinn
skilar okkur nú um helmingi útflutn-
ingstekna og um sjöttungi þjóðar-
tekna. Eftir tuttugu ár eða svo verða
þessi hlutföll líklega komin niður t'
fjórðung og tólfta part, ef þjóðar-
tekjurnar tvöfaldast og sjávarútveg-
urinn stendur í stað, eins og vænta
má. Skerfur sjávarútvegs til þjóðar-
búsins getur minnkað enn meira, ef
fiskstofnarnir umhverfts landið
halda áfram að skreppa saman á
næstu árum.
Það er ekki hyggilegt að miða
ákvarðanir um brýn framfaramál
heillar þjóðar við hagsmuni einnar
atvinnugreinar, sem mun afla minna
en tíunda hluta þjóðarteknanna eftir
tuttugu ár, ef að líkum lætur. Við
eigum ekki að einblína á fortíðina.
Við eigum að hugsa um framtíðina.
Með þessu er ekki verið að gefa það
í skyn, að sjávarútvegur sé dvínandi
atvinnuvegur á Islandi. Hér er að-
eins verið að benda á þá einföldu
og óumflýjanlegu staðreynd, að fisk-
urinn í sjónum er takmörkuð auðlind
og þjóðin þarf því að byggja afkomu
sína á öðrum atvinnuvegum í aukn-
um mæli eins og aðrar þjóðir um
allan heim, einkum iðnaði, verzlun
og þjónustu.
Eftir hverju sækjumst við í sjávar-
útvegi? Við sækjumst eftir sem
mestum tekjum af fískinum í sjónum
til frambúðar. Þetta er stefna stjórn-
valda í orði kveðnu að minnsta kosti.
Við sækjumst ekki eftir því, að sem
flestir vinni við sjávarútveg. At-
vinnubótavinna á engan rétt á sér,
allra sízt í sjávarútvegi, þar sem
ofveiði er alvarlegt vandamál. Við
eigum þvert á móti að fagna því,
að ný tækni leysir vinnandi hendur
af hólmi til sjós og lands smám sam-
an.
Og við skulum reyna að draga
réttar ályktanir af þessu. Við eigum
fiskimiðin umhverfis landið. Aðrar
þjóðir viðurkenna þennan eignarrétt.
Ef við getum aukið hagsæld okkar
með því að leyfa öðrum að veiða
ásamt okkur, þá eigum við að gera
það að öðru jöfnu og innan hóflegra
marka, eins og við höfum reyndar
gert um árabil, annars ekki. Ef við
höfum hug á að ganga í Evrópu-
bandalagið að athuguðu máli og ef
við getum greitt götu okkar þangað
inn með því að selja Evrópuþjóðum
einhvetjar veiðiheimildir, þá eigum
við að taka þann möguleika til vand-
legrar umhugsunar, enda væri það
í fullu samræmi við þá stefnu ís-
lenzkra stjórnvalda að reyna að afla
þjóðinni sem mestra tekna af fiski-
miðunum umhverfis landið í bráð
og lengd.
II. Evrópskt efnahagssvæði:
Er það nóg?
Margir helztu kostir aðildar að
Evrópubandalaginu munu skila sér
með samþykkt samningsins um Evr-
ópskt efnahagssvæði (EES eða
EEA). Það er ef til vill ekki fjarri
lagi að telja aðild að Evrópska efna-
hagssvæðinu jafngilda hálfri aðild
að Evrópubandalaginu sjálfu eða
meira. Hér munar mest um það, að
aðild að efnahagssvæðinu tryggir
almenningi í Evrópu aðgang að ódýr-
ari og betri vörum og þjónustu í
skjóli aukinnar sámkeppni og greiðir
jafnframt fyrir fjármagns- og búferl-
aflutningum á svæðinu til hagsbóta
fyrir fólk og fyrirtæki. Álfan verður
í raun og veru landamæralaus.
Engu að síður telja Svíar, Finnar
og væntanlega Norðmenn líka, þeg-
ar á reynir, að efnahagssvæðið sé
þeim ekki nóg: þessar þjóðir ætla
sér að fara alla leið inn í Evrópu-
bandalagið. Við, sem erum á báðum
áttum, þurfum að velta því fyrir
okkur, hvers vegna sænsk, finnsk
og norsk stjórnvöld hafa tekið þessa
ákvörðun. Höfuðástæðan er sú, að
ríkisstjórnir þessara landa vilja hafa
áhrif á gang mála innan Evrópu-
bandalagsins. Þeim hrýs hugur við
því að standa utan við bandalagið
og fá því engu ráðið um þær
ákvarðanir, sem þar eru teknar.
Hugsunin er öðrum þræði þessi:
Norðurlönd geta haft góð áhrif á
þróun mála innan Evrópubandalags-
ins, og þau eiga að beita þessum
áhrifum.
Tökum dæmi. Eitt. þeirra álita-
mála, sem eru uppi innan Evrópu-
bandalagsins nú, varðar skipan
gjaldeyrismála í álfunni. Eiga þjóð-
imar að leggja núverandi gjaldmiðla
— þýzk mörk, franska franka, ítalsk-
ar lírur, danskar krónur — niður og
taka upp sameiginlegan evrópskan
gjaldmiðil í staðinn? Ýmis hag-
kvæmnisrök mæla með þessu. Með
þessu móti væri öll fyrirhöfn vegna
gjaldeyrisyfirfærslna á milli landa
úr sögunni, og núverandi fastgengis-
stefna bandalagsþjóðanna væri inn-
sigluð. En fleira skiptir máli en hag-
kvæmnin ein. Það er eðlilegt, að
þjóðir bandalagsins hugsi sig tvisvar
um, áður en þær kveðja gjaldmiðla,
sem hafa fylgt þeim öldum saman
sumir hveijir. Þjóðmynt er að nokkru
leyti eins og þjóðtunga. Engin hag-
kvæmnisrök gætu sannfært skyni
borið fólk um það, að alheimstungu-
mál, til dæmis enska (eða esper-
antó), ætti að leysa þjóðtungurnar
af hólmi til að greiða fyrir samskipt-
um þjóða og draga úr skjalaþýðing-
arkostnaði. Slík hugmynd er augljós-
lega fráleit.
En þetta er ekki allt. Hugsum
Þorvaldur Gylfason
„Við íslendingar þurf-
um að spyrja sjálfa okk-
ur að því, hvort við vilj-
um una því að vera
áhorfendur að þróun
mála í Evrópu úr
fjarska við þessar að-
stæður eða hvort við
viljum heldur sitja við
sama borð og hinar
N orðurlandaþjóðirnar
og aðrar Evrópuþjóðir
yfirleitt, þannig að
rödd okkar heyrist í
vistarverum bandalags-
ins.“
okkur eitt andartak, að Evrópuþjóð-
unum væri engin eftirsjá í eigin
gjaldmiðlum. Með því að taka upp
sameiginlega Evrópumynt væru þær
að skjóta loku fyrir gengisbreytingar
í eitt skipti fyrir öll. Væri það skyn-
samlegt? Ég held ekki. Ég lít svo
á, að maður eigi aldrei að skjota
loku fyrir eitt né neitt í eitt skipti
fyrir öll. Maður á yfirhöfuð aldrei
að segja aldrei. Ástæðan er auðvitað
sú, að tímarnir breytast: nýjar
kringumstæður geta kailað á ný við-
brögð og viðhorf.
Víst hefur fastgengisstefna Evr-
ópubandalagsþjóðanna reynzt þeim
ágætlega að eigin dómi undanfarinn
áratug. Það er því skiljanlegt, að
þeim sé umhugað um aukna gengis-
festu. Hinu mega menn þó ekki horfa
fram hjá, að sagan geymir fjölmörg
dæmi um heil hagkerfi, sem hafa
verið reist úr rústum eða því sem
næst með gengisfellingu meðal ann-
ars. Nýlegt dæmi um það er Víet-
nam, af öllum plássum: nú flytja
Víetnamar út hrísgijón til annarra
landa í stórum stíl í kjölfar vel
heppnaðrar gengisbreytingar, en
búskapur víetnamskra bænda dugði
ekki til að fæða þjóðina fram að því.
Gengisbreytingar er hægt að nota
bæði til góðs og ills eins og önnur
verkfæri. Það væri ekki skynsamlegt
að minni hyggju að fjarlægja þetta
tæki úr verkfærakistu evrópskra
stjórnvalda fyrir fullt og allt. Þess,
vegna lít ég svo á, að það gæti kom-
ið þjóðum álfunnar í koll að taka
upp sameiginlega Evrópumynt í stað
núverandi gjaldmiðla. Norðurlanda-
þjóðirnar geta hugsanlega komið í
veg fyrir þetta innan bandalagsins,
ef þær vilja, en utan bandalagsins
hafa þær engin áhrif.
III. Við sama borð?
Þessi röksemd varðar ekki aðeins
skipan gengismála í Evrópu. Útvíkk-
að Evrópubandalag með Norður-
landaþjóðirnar innan borðs mun
væntanlega ekki vilja ganga eins
langt í sameiningarátt og bandalag-
ið gæti gert í núverandi mynd, því
að í víðfeðmara bandalagi koma
fleiri og fjölbreyttari sjónarmið til
álita. Þannig geta Norðurlandaþjóð-
irnar haft umtalsverð áhrif á gang
mála í Evrópu, ef þær vilja. Þær
geta veitt stórþjóðum bandalagsins
æskilegt aðhald og styrkt stöðu
smærri þjóða í bandalaginu með því
móti. Þess vegna meðal annars hafa
Danir mikinn hug á því að fá hinar
Norðurlandaþjóðirnar inn í band-
alagið.
Við íslendingar þurfum að spyija
sjálfa okkur að því, hvort við viljum
una því að vera áhorfendur að þróun
mála í Evrópu úr fjarska við þessar
aðstæður eða hvort við viljum heldur
sitja við sama borð og hinar Norður-
landaþjóðirnar og aðrar Evrópuþjóð-
ir yfirleitt, þannig að rödd okkar
heyrist í vistarverum bandalagsins.
Við eigum ekki að spyija að því einu,
hvað við getum haft upp úr hugsan-
legri aðild að Evrópubandalaginu.
Við eigum líka að spyija að því,
hvað við getum lagt af mörkum í
Evrópu morgundagsins.
Evrópubandalagið er samt engin
paradís. Aðild að því er enginn dans
á rósum. Reglur bandalagsins eru
margar og flóknar. Skrifstofubáknið
í bækistöðvum bandalagsins í Bruss-
el er skelfilegt. Landbúnaðarstefna
bandalagsins er ijúkandi rúst, þótt
hún leggi að vísu ekki líkt því jafn-
þungar byrðar á evrópskan almenn-
ing og landbúnaðarstefna íslenzkra
stjórnvalda leggur á neytendur og
skattgreiðendur hér heima. Sjáv-
arútvegsstefna Evrópubandalagsins
þarfnast líka róttækrar endurskoð-
unar. í þeim efnum búum við íslend-
ingar yfir dýrmætri reynslu og sér-
þekkingu, sem getur komið að góð-
um notum við það verk. Við höfum
sitthvað fram að færa, sem band-
alagsþjóðunum þætti fengur í.
Höfundur er prófessor við
Háskóla Islands.
Hrafn sparkar í mann
Þrjár stuttar athugasemdir við
skrif Hrafns Gunnlaugssonar
eftir Þráin
Bertelsson
í Morgunblaðinu fimmtudaginn
21. maí birtist grein eftir Hrafn
Gunnlaugsson sem er skrifuð til að
reyna að draga upp mynd af undirrit-
uðum sem öfundsjúkum, tapsárum
og valdagírugum einstaklingi.
Nú er það ekki á mínu valdi að
hjálpa Hrafni Gunnlaugssyni að öðl-
ast jákvæðari mynd af raunveruleik-
anum, enda ætla ég ekki að reyna
það. Hins vegar langar mig til að
gera þijár stuttar athugasemdir við
skrif hans.
1. Hrafn fullyrðir að frami Frið-
riks Þórs Friðrikssonar hafi löngum
farið í taugamar á mér. Ég er nú
ekki svo merkileg persóna að það
ætti að vera tilefni til blaðaskrifa að
velta vöngum yfir því hvort einhveij-
ar manneskjur fari í taugarnar á
mér eða ekki. En vissulega eru til
örfáir einstaklingar sem þreyta mig
meira en aðrir. Þetta á þó ekki við
uin Friðrik Þór Friðriksson. Síðustu
afskipti mín af honum eru þau að
ég átti sæti í dómnefnd þeirri sem
einróma veitti myndinni „Börn nátt-
úrunnar" menningarverðlaun DV, en
einmitt um það leyti hafði ég sam-
band við Menntamálaráðuneytið og
lagði áherslu á það fyrir hönd Félags
kvikmyndastjóra að Friðrik Þór fengi
myndarlegan styrk til að koma mynd
sinni á framfæri í Bandaríkjunum
eftir að hún hafði verið tilnefnd til
Óskarsverðlauna. Friðrik Þór fékk 6
milljóna króna styrk til þeirra hluta
og mér fannst hann vel að því kom-
inn. I öllu falli get ég með góðri
samvisku fullyrt að ég gleðst yfir
velgengni allra íslenskra kvikmynda
og harma það þegar iila gengur, svo
að Hrafn á alla samúð mína um þess-
ar mundir.
2. Hrafn segir að Félag kvik-
myndastjóra hafi verið stofnað vegna
þess að ég hafi ekki getað sætt mig
við lýðræðislega niðurstöðu á fundi
hjá Samtökum kvikmyndaleikstjóra.
Þetta er ekki rétt. Ágúst Guðmunds-
son, Lárus Ýmir Öskarsson, Þor-
steinn Jónsson og ég sögðum okkur
úr þessum félagsskap og stofnuð-
um Félag kvikmyndastjóra, vegna
þess að við vildum að íslenskir
kvikmyndastjórar ættu lýðræðis-
legt félag sem stæði öllum opið,
stjórnendum heimildarmynda og
stuttmynda ekki síður en stjórnend-
um leikinna mynda. Og þar fyrir
utan vildum við ekki vera í félagi
þar sem kvikmyndastjórar eins og
Guðný Halldórsdóttir, Kristín Páls-
dóttir o.fl. töldust ekki uppfylla inn-
tökuskilyrði. í Félagi kvikmynda-
stjóra eru nú 18 félagar en 8 sitja
eftir í Samtökum kvikmyndaleik-
stjóra.
3. Hrafn segir að ég sé formaður
í Félagi kvikmyndastjóra. Þetta er
sjálfsagt gert til að vara félaga í
Rithöfundasambandi Islands við mér
í formannskjöri sem þar stendur fyr-
ir dyrum og hefur valdið miklum
greinaskrifum í Morgunblaðinu.
Þetta er ekki rétt. Mér finnst ekki
við hæfi að vera formaður í einu
félagi og gefa jafnframt kost á mér
Þráinn Bertelsson.
„Mér finnst ekki við
hæfi að vera formaður
í einu félagi og gefa
jafnframt kost á mér til
formennsku í öðru.
Slíkt gæti valdið hags-
munaárekstrum.“
til formennsku í öðru. Slíkt gæti
valdið hagsmunaárekstrum.
Þegar ég ákvað framboð mitt í
Rithöfundasambandinu kallaði ég
saman fund í stjórn Félags kvik-
myndastjóra og sagði af mér for-
mennsku af fyrrgreindum ástæðum.
Ég geri ekki ráð fyrir því að ég
sé þess umkominn að kenna Hrafni
Gunnlaugssyni eitt eða neitt, en
meðan hann situr sem fastast sem
dagskrárstjóri Sjónvarpsins, formað-
ur Menningarsjóðs útvarpsstöðva,
formaður Sambands íslenskra kvik-
myndaframleiðenda, varaformaður
og ritari Samtaka kvikmyndaleik-
stjóra og fulltrúi í stjórn Kvikmynda-
sjóðs Islands, allt í senn, finnst mér
að hann ætti að hlífa mér og öðrum
við mórölskum prédikunum.
Augljóslega er Hrafn að reyna að
sparka í mig til að sýna stuðning
sinn við Sigurð Pálsson formanns-
frambjóðanda stjórnar Rithöfunda-
sambands íslands. Mér finnst það
ekki ámælisvert þótt Hrafn vilji
hjálpa upp á vin sinn og stuðnings-
mann, en ég vona að Sigurður verði
ekki látinn gjalda þessarar greinar.
Því ég þekki hann ekki að öðru en
mikilli kurteisi. Og sjálfur erégjafn-
góður þrátt fyrir sparkið.
Höfundur er rithöfundur og
kvikmyndagcrðarmaður.