Morgunblaðið - 18.09.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. SEPTEMBER 1992
HITTUMST OG
RIFJUM UPP STEMMNIN
ÚR KLÚBBNUM Á
HÓTEL ÍSLANDI,
FÖSTUD. 18.SEPT. MEÐ
VILLA, SÆLA, DONNU
SUMMER, VIGNISVEINS, VAN
McCOY, K.C. & SUNSHINE
BAND O.S.FRV.
HÓTEL ÍSJM)
in^oR\\R\^ Ofbeldi 1 fjölskyldum:
p goðsagnir og staðreyndir
o
p
s
Málningar
límband
sem aldrei bregst
J.S.Helgason DraghálsU S: 68 51 52
Gódandaginn!
eftir Zuilmu Gabrielu
Sigvrðardóttur
Orðið fjölskylda tengja margir við
öryggi, náin sambönd, ást, afslöppun
og hlýju. Tilhneiging okkar til að
líta á fjölskylduna jákvæðum augum
verður oft til þess að okkur sést
yfir að ofbeldi er líka algengt í fjöl-
skyldum. Staðreyndin er sú að manni
er hættara við að vera rassskelltur,
hrint, sleginn, nauðgað, barinn til
óbóta eða drepinn af fjölskyldumeð-
limi en af ókunnugum. Þetta á jafnt
við um fjölskyldur í vestrænum þjóð-
félögum og annars staðar í heimin-
um.
Þegar Samtök um kvennaathvarf
hófu starfsemi sína fyrir tíu árum
og Kvennaathvarfið opnaði dyr sínar
fyrir konum og börnum, sem þurfa
að flýja frá heimilum sínum vegna
ofbeldis, varð almenningur á Islandi
í fyrsta skipti að viðurkenna að of-
beldi væri til í íslenskum fjölskyld-
um. Sú goðsögn hafði lengi lifað á
milli manna að ofbeldi væri ekki til
á íslenskum heimilum.
Oft skapast goðsagnir í þjóðfélag-
inu um tilvist, eða tilvistarleysi,
mannlegra vandamála og orsakir
þeirra. Þessar goðsagnir má rekja
til fordóma, misskilnings og ósk-
hyggju hjá almenningi. Goðsagnir
af þessu tagi viðhaldast þegar ekki
eru til uppýsingar, sem gætu varpað
ljósi á sannleiksgildi þeirra. Goð-
sagnirnar eru síðan álitnar stað-
reyndir um lífið.
Goðsagnir um að ofbeldið fyrir-
finnist ekki í fjölskyldum geta haft
áhrif á skynjanir manna á stærð og
alvöru vandamálsins. Það bætir ekki
úr skák þegar þessar goðsagnir hafa
áhrif á ákvarðanir manna sem eru
í valdastöðum og móta afstöðu og
aðgerðir (eða aðgerðaleysi) dóms-
valds, löggjafarvalds og fram-
kvæmdavalds í málum eins og beit-
ingu ofbeldis í fjölskyldum. Mik-
ilvægt er að sérhver einstaklingur
geri sér grein fyrir muninum á stað-
reyndum og goðsögnum, þannig að
viðbrögð hvers og eins við atburðum
eins og ofbeldi í fjölskyldum séu
ekki byggð á fölskum forsendum.
Ein leið til að reyna að útrýma
goðsögnum um að ofbeldi þekkist
}Tt^\IN1^UREN1
á nýju húðlínunni og
haustlítunum frá Yves
Saint Laurent i dag frá
kl. 12.00-18.00.
Krlstin Einarsdóttlr, YSU lelðbelnandl,
og Þórunn Jónsdóttlr.
fórðunarfrœólngur. verða á staðnum.
Teklð er vlð timapðntunum í slma 611330
ekki í fjölskyldum er að gera sér
grein fyrir hveijar þær eru, safna
upplýsingum sem geta varpað ljósi
á sannleiksgildi þeirra og fræða síð-
an sem flesta um það, sem reynist
vera rétt, Til eru nokkrar goðsagnir
sem algengar eru um ofbeldi í fjöl-
skyldum. í þessari grein verður fjall-
að um tvær þeirra, þær greindar og
upplýsingar, sem hefur verið safnað
við rannsóknir á ofbeldi í fjölskyld-
um, munu sýna hversu mikill sann-
leikur reynist vera í goðsögnunum.
Goðsögnin um útbreiðslu
Ofbeldi í fjölskyldum hefur alltaf
verið mjög algengt þótt það hafí
verið litið misjafnlega alvarlegum
augum í gegnum tíðina. í fomöld
þótti ekki sjálfsagður hlutur að ný-
fætt barn fengi að lifa, faðir bams-
ins ákvað hvort barnið fengi að halda
lífi. Barnsdráp vom algeng langt
fram eftir öldum og em útburðir
dæmi um það. Börn vom drepin
vegna þess að þau grétu of mikið,
vegna þess að fjölskyldan var orðin
alltof stór, eða vegna einhvers sem
þótti vera galli eins og það að vera
barn ógiftrar móður, vera tvíburi,
stúlkubarn, eða hafa einhvern útlits-
galla.
Aðrar tegundir ofbeldis vom al-
gengar lengi og þóttu sjálfsögð aga-
og uppeldistæki, börn vom lamin
með svipum, stöfum og prikum.
Konur hafa líka verið kjörin fóm-
arlömb heimilisofbeldis gegnum ald-
irnar. Rómverskir eiginmenn höfðu
lagalegan rétt til að beija konu og
drepa konur sínar. Talið er að hug-
takið „þumalputtaregla" megi rekja
til þess að samkvæmt breskum lög-
um var eiginmönnum heimilt að
beija konur sínar með stöng, sem
ekki væri breiðari en þumalputti eig-
inmannsins. Sum fylki í Bandaríkj-
unum hættu að viðurkenna „þumal-
puttaregluna" seint á síðustu öld en
eiginmönnum var þó heimilt að beita
konur sínar meira ofbeldi en þeir
máttu sýna á ókunnugri manneskju
í slagsmálum á krá.
Nú á dögum birta fjölmiðlar
stundum fréttir um ofbeldi milli fjöl-
skyldumeðlima, sem endar í hrotta-
legum morðum. Slíkar fréttir verða
til þess að minna almenning á að
ofbeldi í fjölskyldum er til. Þrátt
fyrir slíkar fréttir og þrátt fyrir að
ofbeldi í fjölskyldum hafi verið til
frá fornu fari er enn erfítt að sann-
færa almenning um að ofbeldi á
heimilum sé algengt. Einnig reynist
erfitt að sannfæra stjórnmálamenn
um umfang vandamálsins oj* er það
sárt því þeir einir hafa völdin til að
móta nýja stefnu og koma þessum
fjölskyldum til hjálpar. Fáar þjóðir
hafa staðið að vísindalegum athug-
unum á tíðni ofbeldis gegn bömum
eða konum. Engin ríkisstofnun á
íslandi safnar upplýsingum um þessi
mál á sama átt og t.a.m. Hagstofa
íslands safnar ýmsum upplýsingum
um hvem íslending. Ef tilvist laga,
skipulegrar starfsemi og rekstur
sérstakra ríkisstofnana sem sjá um
afmarkaða málaflokka (sbr. lög um
málefni fatlaðra, umhverfisráðu-
neytið, Námsgagnastofnun, Verð-
lagsstofnun) eru viðurkennd sem
nothæfur mælikvarði á áhuga
þjóðfélagsins á einstökum málefnum
þá er óhætt að fullyrða að áhugi
þjóðfélagsins á málum þeirra sem
lifa við ofbeldi og afleiðingar þess
er enginn.
Klínískar athuganir, t.d. skýrslur
frá slysadeildum, lögreglu, læknum,
sálfræðingum, félagsráðgjöfum, lög-
fræðingum og frá öðrum starfsstétt-
um, sem fórnarlömb ofbeldisfjöl-
skyldna leita til, svo og persónulegar
lýsingar kvenna og bama, sem leita
í kvennaathvörf og til annarra stuðn-
ingsfélaga, eru þau gögn sem verður
að notast við þegar reynt er að
áætla tíðni ofbeldis í fjölskyldum.
Athuganir á slíkum gögnum hafa
sýnt að tíðni ofbeldis gegn bömum
er há. í Bandaríkjunum hefur verið
áætlað að árlega verði 1,5 milljónir
barna fyrir líkamlegu ofbeldi frá
foreldmm sínum sem leiðir til sjáan-
legra áverka en allt að 3 milljónir
barna verði fyrir alls konar ofbeldi
sém ekki skilur eftir sig sýnileg
merki. Þá er bömum t.d. hrint, þau
em hrist, þau eru niðurlægð, þeim
er ógnað með vopnum, þeim er hafn-
að, þau em vanrækt og lenda í slys-
um og þau verða fyrir munnlegu og
andlegu ofbeldi af ýmsu tagi. Auk
þess er talið að í Bandaríkjunum
einum verði 6 milljónir barna vitni
að stöðugu ofbeldi milli foreldra
sinna. U.þ.b. þriðjungur hjóna þar
viðurkennir að hafa beitt eða hafa
orðið fyrir ofbeldi frá maka sínum.
Athuganir í Ástralíu, Þýskalandi,
Bretlandi, Frakklandi og frá mörg-
um öðmm þjóðum hafa sýnt hlut-
fallslega líkar tölur miðað við íbúa-
fjölda. Klínískar skýrslur og þær fáu
rannsóknir sem gerðar hafa verið
hér á íslandi benda til þess að tíðni
ofbeldis í íslenskum fjölskyldum sé
ekki minni en í áðurtöldum löndum
miðað við íbúafjölda. Talið er að
þúsundir einstaklingar lifi við ofbeldi
á íslandi.
Það er sennilegt að ályktanir um
tíðni ofbeldis á heimilum sem dregn-
ar eru út frá athugun á klínískum
gögnum séu ekki með öllu réttar
vegna þess að klínísk gögn segja
eingöngu sögu þeirra sem leita að-
stoðar. Viðtöl við konur, sem hafa
lifað við ofbeldi heima fyrir, hafa
sýnt að konurnar skammast sín fyr-
ir ofbeldið sem þær verða fyrir, þær
em fullar sektarkenndar og eiga
mjög erfitt með að viðurkenna alla
þætti ofbeldisins. Sennilegast er að
vegna þess hversu erfítt konum
reynist að viðurkenna opinberlega
að þær búi við ofbeldi sé til fjöldi
kvenna, sem ekki leitar aðstoðar og
enginn viti um. Þetta gefur til kynna
að þegar tíðni ofbeldis í fjölskyldum
er metin út frá klínískum gögnum
um þá sem leita aðstoðar þá er lík-
legt að tíðnin sé vanmetin fremur
en ofmetin, m.ö.o. er tíðni ofbeldis
í fjölskyldum er sennilega hærri en
við sjáum í þeim fáu og oft óná-
kvæmum gögnum sem til eru. Því
miður eru þessi gögn það eina sem
hægt er að notast við um þessar
mundir meðan að engin kerfisbundin
og hlutlæg upplýsingasöfnun sem
kannar raunverulega tíðni ofbeldis í
ijölskyldum er í gangi.
Goðsögnin um tengsl heimil-
isofbeldis við geðsjúkdóma:
„Þeir sem lifa í ofbeldis-
fjölskyldum hljóta að vera
geðsjúkir“
Ein leiðin til að viðhalda trúnni
um að fjölskyldan sé griðastaður
einstaklinga er að sannfærast um
að ofbeldi í fjölskyldum sé óalgengt
og fyrirfinnist þar að auki eingöngu
í fj'ölskyldum, sem samanstandi af
geðsjúkum einstaklingum. Þetta
gefur hinum almenna manni þá
fölsku öryggistilfinningu að fyrst
hann veit að hann er ekki geðsjúkur
og enginn í hans fjölskyldu er geð-
sjúkur þá geti ofbeldi í hans fjöl-
skyldu ekki verið til. Almenningur
hugsar oft: „Ofbeldi í fjölskyldum
er eitthvað sem hendir hina en ekki
mína fjölskyldu". Staðreyndin er að
eingöngu um 10% tilfella heimillsof-
belda er hægt að rekja til geðsjúk-
dóma í fjölskyldum.
Það bætir lítið úr skák að stimpla
þá einstaklinga sem beita fjölskyldu-
meðlimi sína ofbeldi „sjúka" vegna
þess að eina vísbendingin um að
þeir séu sjúkir er einmitt sú að þeir
beita ofbeldi, þ.e.a.s. ef ekki er vitað
fyrirfram að einstaklingur lem'ur
börn eða maka sinn til óbóta þá er
í flestum tilfellum ómögulegt að sjá
það á einstaklingnum að hann sé
sjúkur.
Áhrif goðsagnarinnar um tengsl
ofbeldis og geðsjúkdóma eru oft
greinileg hjá fólki í starfsstéttum,
sem hafa afskipti af heimilisofbeldi.
Þegar kona kærir maka sinn vegna
ofbeldis (það eru konur sem kæra
karímenn í yfir 95% tilfella) og mak-
inn er kallaður til viðtals þá reynist
þeim, sem taka viðtalið við ofbeldis-
manninn, oft erfitt að trúa frásögn-
Zuilma Gabriela Sigurðardóttir
„Mikilvægt er að sér-
hver einstaklingnr geri
sér grein fyrir munin-
um á staðreyndum og
goðsögnum, þannig að
viðbrögð hvers og eins
við atburðum eins og
ofbeldi í fjölskyldum
séu ekki byggð á fölsk-
um forsendum“.
um konunnar um ofbeldi. Þeim
finnst ekkert benda til þess í fari
eða hegðun mannsins í viðtalinu að
hann sé geðsjúkur eða sé „þannig"
að hann væri líklegur til að beita
ofbeldi. Oftast koma ofbeldismenn
mjög vel fyrir og sýna hversu skyns-
amir, elskulegir, skemmtilegir, frið-
elskandi, ástarþurfi og heiðarlegir
þeir eru. Þetta er einmitt ein ástæð-
an sem verður oft til þess að fjöl-
skyldan sundrast ekki, þ.e.a.s. of-
beldismaðurinn er líka sá sem veitir
fórnarlömbum sínum styrk, ástarat-
lot, skemmtilegar stundir og huggun
inn á milli ofbeldisverka. Einstakl-
ingar sem beita fjölskyldumeðlimi
sína ofbeldi eru oftast ekki öðruvísi
til fara og haga sér ekki öðruvísi í
daglegu lífí en þeir sem ekki beita
fjölskyldu sína ofbeldi.
Starfsstéttir sem hafa afskipti af
fjölskyldum sem lifa við ofbeldi verða
að gera sér grein fyrir þessum stað-
reyndum og verða að vera vakandi
fyrir eigin fordómum og fyrir goð-
sögninni um tengsl heimilisofbeldis
og geðsjúkdóma þegar þeir reyna
að meta sannleiksgildi í frásögnum
fórnarlamba. Þetta er afar mikil-
vægt vegna þess að mat starfs-
manna á sannleiksgildi frásagna
hefur úrslitaáhrif á það hvort fórn-
arlömb fá aðstoð til að slíta sig frá
ofbeldinu. Almenningnr verður líka
að vera vakandi fyrir þeirri stað-
reynd að ekki er hægt að sjá það
utan á ofbeldismönnum hvort þeir
beita ofbeldi eða ekki. Hver þjóðfé-
lagsþegn getur komið í veg fyrir
misþyrmingar, ógnanir og ofsa-
hræðsla haldi áfram að viðgangast
á heimilum. Ættingjar, vinir og ná-
grannar og aðrir, sem eru í tengslum
við fórnarlömbin, geta boðið fram
hjálp sína (t.d. með því að ráðleggja
fórnarlömbunum að leita hjálpar og
vísa þeim á staði þar sem aðstoð er
veitt) eða kallað á hjálp sjálfir (t.d.
á lögreglu) ef þeir verða varir við
ofbeldi eða ef grunsemdir vakna um
að einstaklingur sé beittur ofbeldi á
sínu heimili. Til þess að þetta geti
orðið nauðsynlegt fyrir almenning
að sætta sig við þá staðreynd að
einstaklingur sem er indæll, elsku-
legur, rólegur, góður við aðra, góður
við böm annarra o.s.frv. getur líka
verið sá sem beitir sína nánustu of-
beldi. Ef grunur leikur á að svo sé
þá má einstaklingur ekki láta goð-
sögnina um tengsl ofbeldis og geð-
sjúkdóma hindra hann í að bregðast
rétt við og bjóða hugsanlegum fórn-
arlömbum hjálparhönd eða kalla á
aðra sem geta hjálpað.
Höfundur er doktor í sálfræði og
vinnur m.n. við að byggja upp
barnastarfið í kvcnnaathvarfinu.