Morgunblaðið - 09.12.1992, Blaðsíða 6
6 C
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1992
„Hjá vatninu
sefur gömul borg“
eftir Jóhann
Hjálmarsson
Undarlegt er líf mitt! Bréf Jó-
hanns Jónssonar skálds til sr.
Friðriks A. Friðrikssonar. Ingi
Bogi Bogason bjó bréfin til
prentunar og ritaði inngang um
skáldið.
Þessi fundnu bréf Jóhanns Jóns-
sonar til vinar hans Friðriks A.
Friðrikssonar gera myndina fyllri
og blæbrigðaríkari af einu helsta
nútímaskáldi okkar. Ýmis gögn
um Jóhann Jónsson, ekki síst dvöl
hans í Þýskalandi, eru nú óðum
að koma fram í dagsljósið. Ingi
Bogi Bogasoji hefur birt rannsókn-
ir sínar í Sfcímisgrein og unnið
sjónvarpsþátt um Jóhann.
Mönnum er nú ljóst að Jóhann
orti fleiri ljóð en Söknuð, hann er
líka höfundur hins einkennilega
og nýstárlega ljóðs Hafið dreymir,
prósaljóðsins Hausts, Vögguvísu,
Hvað er klukkan, Landslags og
Vinds um nótt.
Jóhann Jónsson dreymdi stóra
drauma, kannski of stóra, um
frægð og frama. Eftir bréfunum
að dæma þótti honum lítið til ís-
lensks skáldskapar koma, að
minnsta kosti seinni tíma verka
(Stefán frá Hvítadal undanskilinn
þó). Hann er mjög harðorður í
garð þjóðskáldanna, Jónasar,
Gríms, Matthíasar, Steingríms,
Þorsteins. Mest af íslenskri skáld-
skaparlist er „lítilijörlegt, chau-
venistískt gambur um fegurð
landsins og ágæti hinnar gáfuð-
ustu þjóðar“. I sama bréfi stend-
ur: „Jafnvel stórskáldin okkar hafa
öll verið dilettantar!"
Halldór Laxness hefur gert Jó-
hann, vin sinn, frægan fyrir verk
sem hann aldrer skrifaði eins og
til dæmis söguna af heimssöngv-
aranum sem Jóhann sagði Hall-
dóri. Ljóð Jóhanns, ýmis prósabrot
og bréf valda því að enginn efast
um hæfileika hans.
Af bréfunum að dæma (þau
ná frá 1912-25, Þýskalandsdvöl
Jóhanns stóð frá 1921 til
dauðadags 1932) hefur Jó-
hann Jónsson lifað auðugu
bókmenntalífi í Leipzig þrátt
fyrir veraldlega fátækt. Það
kemur aftur á móti á óvart
hve fáa vini hann átti meðal
skálda og rithöfunda, helsta
skáldið sem hann þekkti var
Gustav Wolf, en sá hinn sami
er lítt kunnur utan borgar-
marka Leipzig. Skáld með
metnað Jóhanns Jónssonar
hefði vel átt heima meðal djarf-
huga þýskra expressjónista, en
samkvæmt bréfunum er hann
mjög háður eldri skáldskap og
klífur óspart tinda rómantíkunnar
í þýskum bókmenntum.
Eins og Ingi Bogi Bogason
bendir á í inngangi og fleiri hafa
gert tiheyrir Jóhann bókmennta-
sögulega „þeim hópi skálda sem
kenndur er við nýrómantík“. Tveir
nafnar skáldsins eru þeirra á með-
al, Jóhann Siguijónsson og Jóhann
Gunnar Sigurðsson. Á námsárum
Jóhanns Jónssonar í Reykjavík
voru þeir vel þekktir og í metum
meðal ungra bókmenntamanna.
Þeir sem lesa bréf Jóhanns til
Friðriks geta fræðst um fleira en
bókmenntir og menningu í Þýska-
landi. Lengsta bréfið til dæmis,
skrifað í Bad Grund 1923, er afar
persónulegt. Dómur hans um sam-
kvæmislífið, karla og konur, iðk-
endur þess, er miskunnarlaus;
hann gengur svo langt í lýsingum
sínum á siðspillingu heimsfólksins
og kynferðislegri áfergju að engu
er líkar en hann langi undir niðri
í dansinn, en sé af einhverjum
ástæðum vamað þess. Umræðu-
efnum fína fólksins er m. a. lýst
svo:
„Allt dekorerað ilmlausum
blómum andríkis og fyndni þessa
samkvæmislífs - og klámi! Klámi
„Jó-
hann,
Nikolína
og Friðrik 3.
október árið 1921,
þremur dögum áður en
þau fyrstnefndu gengu í hjóna-
band. Skömmu síðar sigldu þau
til Þýskalands og átti Jóhann
aldrei afturkvæmt til íslands."
Ein af mörgum myndum í Und-
arlegt er líf mitt!
tungu og tilburða, brútölu and-
styggilegu klámi, sem er eitt form-
ið til að njótast, pervers eðlunarað-
ferð. Á dagipn er farið á sleðum
og skíðum. Á kvöldin er sest að í
samkvæmissölum hótelanna,
drukkið, etið og drýgt hór alla lið-
langa nóttina. Stik denn!“
„Hyldýpi erotísks valds“ kon-
unnar verður í túlkun skáldsins
fremur munúðarfullt en hneyksl-
anlegt.
Víða í bréfunum má finna ein-
kennilega blöndu lífsþorsta og
dauðageigs sem stundum nálgast
að vera dauðaþrá.
Athygli vekur að Jóhann hafnar
marxisma, víkur að „hinum billegu
móðe hetjum kommúnista“.
Jóhann birtir í bréfi frumdrög
Landslags sem þá nefndist í skóg-
inum og er eitt af bestu ljóðum
hans. Síðari breytingar eru flestar
til bóta nema þegar „í þungri,
þögulli sorg“ verður „í þrúðugri,
þögulli sorg“ í lokagerð. „Þrúð-
ugri“ er of uþpskrúfað fyrir þetta
myndræna ljóð í anda einfaldleik-
ans.
Sjálfur skrifar Jóhann um ljóð-
ið: „Ef til vill er ekkert af mínum
kvæðum náskyldara mér en þetta
og því þykir mér líka einna vænst
um það“. Upphafið er svona:
, í skóginum sefur vatnið.
Hjá vatninu sefur gömul borg.
Og silfurhvftt sumarregnið
seytlar af blaði á blað
í þrúðugri, þögulli sorg
- af blaði á blað.
Vel er gengið frá útgáfu bréfanna
með upplýsandi milliköflum og
skýringum.
Farsæl héraðsstjóm
eftir Erlend Jónsson
Bragi Guðmundsson: Héraðs-
sljóm í Húnaþingi. 478 bls. Akur-
eyri, 1992.
Ef menn halda að í fermingar-
veislum sé aðeins hjalað um veðrið
og nýjustu dægurmál, þá fer því
víðsfjarri. Við slík tækifæri eru einn-
ig teknar stórar ákvarðanir. Til
dæmis þessi:
»Um páskana 1988 sátum við
Stefán á Kagaðarhóli undir vestur-
glugganum í ytri stofunni í Holti og
gæddum okkur á veitingum í ferm-
ingarveislu Láru Bjargar frænku
minnar. Þá spurði Stefán mig hvort
ég þekkti einhvern sem væri reiðu-
búinn til þess að skrifa sögu sýslu-
nefndar Áustur-Húnavatnssýslu.«
Með þessum orðum hefst formáli
Braga Guðmundssonar fyrir þessu
mikla riti. Sagan tekur til síðustu
hundrað og tuttugu ára eða frá því
er »tilskipun um sveitastjórn á Ís-
landi« gekk í gildi 1872 og sýslu-
nefndir urðu til. Að skrifa slíka sögu,
þar sem hægt er að styðjast við
fundargerðir og aðrar ritaðar heim-
ildir, er ekki torvelt í sjálfu sér.
Vandasamara er að blása í hana lífi
svo hún verði annað og meira en
þurr skýrsla. En það hefur Braga
tekist. Hann er sjálfur Húnvetningur
og þarf því ekki að leita til annarra
til skilnings á hefðum og þanka-
gangi sýslubúa. Hann hefur líka
gengið til verks með þá staðreynd í
huga að fundur geti verið annað og
meira en þras og jag. Raunar eru
Húnvetningar manna minnst upp-
næmir fyrir dauðu formi og manna
síst málglaðir ef þeim liggur ekkert
á hjarta. Af þessari sögu Braga er
líka sýnt að þeir hafa jafnan komið
til sýslufundar með þeim ásetningi
að bæta lífið í héraði, gera gagn,
leggja áherslu á mannlega þáttinn.
Flestir, sem þarna koma við sögu,
voru menn óskólagengnir; eigi að
síður sjálfmenntaðir vel. Framan af
var þó algengt að prestar veldust
til hvers konar trúnaðarstarfa, þar
með talin sýslunefndarstörf.
Húnvetningar eru manna næm-
astir fyrir umhverfi sínu; átthagavit-
und þeirra er sterkari en flestra
annarra. Þar af leiðir að þeir hafa
alltént veið ófúsir að fela öðrum
meðferð mála sinna. Frægt er t.d.
hve utanhéraðsmönnum hefur lítt
tjóað að bjóða sig þar fram til þings.
Saga sýslunefndanna rennir enn
stoðum undir þessa sérstöðu.
Sýslubúar hafa löngum gert sér ljóst
að óráðlegt sé að fela öðrum for-
ræði yfir sjálfum sér. Takist þeim
ekki að leysa mál sín sjálfir muni
aðrir seint koma til bjargar.
Óþarft er að minna á þjóðlífsbylt-
ing þá sem átti sér stað frá upphafi
til enda sögu þessarar. Hallærismál
heitir einn af fyrstu köflunum. Ekki
er sú yfirskrift út í hött. Eftirfar-
andi orð minna á hvað forsvarsmenn
sveitanna fundu hvíla á herðum sér
fyrir hundrað árum:
». . . þurfamenn með hiski sínu
og sveitarómagar eru orðnir svo
margir, að ómögulegt er, að þeir fáu
menn sem heitið gjetur að hafi nokk-
urn búskap í sveitinni, rísi undir
Bragi Guðmundsson
útgjöldum er leiða af forsorgun
þeirra . . .«
Þessi orð eru skrifuð á síðari hluta
9. tugar fyrri aldar. Veðurfar var
þá svo kalt að með ódæmum mátti
kalla. Hérað, sem lifði nær eingöngu
af ræktun búpenings sem nærðist á
gróðri jarðar, hlaut að kenna á því
svo um munaði. Hlýtur að mega
þakka það seiglu héraðsbúa að þeir
skyldu þá ekki hreinlega gefast upp
og flytjast til Vesturheims, allir með
tölu! En Húnvetningar gáfust ekki
upp. Þvert á móti hófu þeir harða
sókn til framfara á þessum ísköldu
árum, börðust meðal annars af
hörku fyrir þyl »að fá að reka al-
mennilegan skóla fyrir stúlkur«.
Til voru mál sem Húnvetninga
varðaði en hvorki var á færi þeirra
né ábyrgð að leysa, t.d. að leggja
veg um héraðið. Þegar 1904 tóku
tveir sýslunefndarmenn að ympra á
því hvort ekki væri rétt að fara nú
að hnippa í landstjórnina svo lagður
yrði gegnum sýsluna vegur fyrir
vélknúin ökutæki. Öðrum sýndist
það varla tímabært. Sú tíð kom þó
fyrr en varði að vegir voru lagðir,
fyrst ruddir, síðan upphlaðnir. Um
1940 voru komnir malarvegir,
þokkalegir að margra dóm), en bæði
dýrir og erfiðir í viðhaldi. Árið 1943
skrifaði Húnvetningur:
»En svo mjög sem á því ríður að
fá fljótvirk tæki til að moka upp
vegina, þ.e. til að undirbyggja þá,
þá ríður áreiðanlega enn meir á því,
að fá fljótvirk og traust tæki til að
gera slitlag veganna viðunandi.
Langmestur hluti þess fjár, sem til
þess fer að halda vegum þjóðfélags-
ins færum, fer til þess að halda við
slitlagi þeirra.«
Athyglisvert er að þarna er ekki
talað um ofam'burð eins og þá tíðkað-
ist heldur um slitlag eins og nú er
sagt. En sá, sem þetta skrifaði, var
líka langt á undan sínum tíma. Hann
hefur þó gert sér dagljóst að vondir
vegir eru allra vega dýrastir — þeg-
ar dæmið er reiknað til enda!
Eftir langvarandi kuldaskeið, sem
hófst upp úr miðri 19. öld, kom hlý-
skeiðið um miðjan 3. áratug þessar-
ar aldar — í raun og veru svo óvænt
sem mest mátti verða eins og önnur
þáttaskil í almanaki náttúrunnar.
Tók þá hagur að vænkast á flestum
sviðum. Búskapurinn blómgaðist.
Og torfbæirnir gömlu viku fyrir
steinhúsum, víða háum og reisuleg-
um.
Árið 1907 var sýslunni skipt í
tvennt — um Gljúfurá. Það var að
ósk Vestur-Húnvetninga. Austur-
Húnvetningar virðast ekki hafa talið
þörf á því en létu sér það Iynda eigi
að síður. Eftir það tekur saga þessi
eingöngu til hinna síðarnefndu.
Strax og léttist byrðin af forsorg-
un þurfamanna var hægt að verja
peningunum til annars. Vegamál,
menntamál og heilbrigðismál urðu
fyrirferðarmeiri með hveiju árinu
sem leið. Þéttbýliskjarnar fóru vax-
andi, einkum Blönduós sem varð
þjónustumiðstöð austursýslunnar.
Véstursýslan hafði lítið þangað að
sækja. Skiptingin varð þá að blá-
köldum veruleika. Um miðja öldina
létu þeir eftir hlut sinn í kvennaskól-
anum. Hann var síðar lagður niður.
Og fleira foreyddist af tímans
nagandi tönn. Öldugangur stjórn-
málanna olli því að lokum að sýslufé-
lögin glötuðu áhrifamætti sínum.
Húnvetningar vildu ekki sleppa
þeim.-En hlutfallstala þeirra meðal
þjóðarinnar var þá orðin svo lág að
landstólparnir voru ekki lengur upp-
næmir fyrir rödd með svo fá at-
kvæði á bak við sig. Áhrif sveit-
anna, sem voru yfirgnæfandi við
upphaf sögu þessarar, nálguðust
núllpunktinn. Sýslunefndimar voru
lagðar niður.
Saga þessi er í grófum dráttum
skrifuð í tímaröð en köflum síðan
skipt eftir málefnum. Fyrir bragðið
verður ritið bæði gleggra og að-
gengilegra. Fjöldi mynda er í bók-
inni og sýnt að til hennar hefur ver-
ið vandað yst sem innst.