Morgunblaðið - 09.12.1992, Blaðsíða 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1992
Hreinleiki eða fjötrar?
eftir Súsönnu
Svavarsdóttur
Setrið. Höfundur: Isaac Bashe-
vis Singer. Þýðandi: Hjörtur
Pálsson. Utgefandi: Setberg.
Örlög gyðinga í Póllandi eftir
uppreisnina 1863; hlýðni þeirra
eða uppgjör við gyðingdóminn,
átökin milli skyldurækni og hins
ftjálsa vilja, eru efniviður þessarar
tíundu bókar Singers sem er þýdd
á íslenska tungu.
Sagan fylgir Kalman Jakob og
fjölskyldu hans. Eftir uppreisnina
fær hann greifasetur Jampolski-
ættarinnar til ábúðar, með öllum
gögnum og gæðum. Dætur hans
fjórar eru komnar á giftingarald-
ur, þær eru á aldrinum ellefu til
átján ára. Kalman gengur ákaf-
lega vel á veraldarvísu; hann verð-
ur ríkari með hveijum deginum
sem líður og það óttast hann.
Hann er hræddur við auðinn sem
safnast að honum og óttast að
einn daginn þurfi hann að gjalda
velgengninnar.
Og víst er að ævi hans og dætr-
anna er ekki viðburðasnauð. Elsta
dóttirin giftist manni sem Kalman
velur henni; manni sem getur tek-
ið við fyrirtæki hans. Sú næstelsta
fær að giftast þeim sem hún vill,
en faðir hennar samþykkir; manni
sem þó efast um gyðingdóminn
og vill menntast. Sú þriðja stingur
af, giftist syni Jampolski greifa
og kastar trúnni; Kalman afskrifar
hana. Hún er ekki lengur til. Sú
yngsta er gefín „dýrlingi,“ ákaf-
lega heittrúuðum barnungum
rabbína. Eftir að dæturnar er farn-
ar deyr kona Kalmans og nokkrum
árum seinna kvænist hann aftur,
Klöru, ungri konu sem hann girn-
ist, en samkvæmt öllum lögmálum
gyðinga er hún lauslætisdrós og
átökin í hjónabandinu verða gríð-
arleg.
Eins og við mátti búast hjá
Singer er hér á ferðinni alveg
mögnuð saga. Atburðarásin er er
þétt og örlög einstaklinganna gríð-
arleg, þótt alltaf séu þau trúverð-
ug. Singer er einkar lagið að segja
sögu og í Setrinu fer mörgum
sögum fram samtímis. Átökin milli
trúarinnar og lífsins er sá þáttur
sem mótar persónurnar — hver
og einn verður að taka afstöðu.
Það er mikil togstreita meðal gyð-
inga; hvort þeir séu nógu trúaðir,
hver sé nógu trúaður og innbyrð-
ist fordómar og tortryggni gerir
samskipti þeirra sjálfra brengluð
Isaac Bashevis Singer
og ómanneskjuleg. Lögmálin sem
þeir þurfa að fylgja gera ekki ráð
fyrir tilfínningum og áreiti frá
umheiminum. Enda kemst Kalman
að þeirri niðurstöðu að gyðingar
eigi að einangra sig frá umheimin-
um. Tengdasonur hans, Esríel,
komst hins vegar að þeirri niður-
stöðu að gyðingdómurinn dragi
þá í öfuga átt við heiminn: Meðan
heimurinn þróist fram á við þróist
gyðingar aftur á bak til forneskj-
unnar. Það sem Kalman og
tengdasonur hans, „dýrlingurinn"
Jochanan, líta á sem hreint og
fábrotið líf lítur Esríel á sem fjötra.
Elsti tengdasonurinn, Mayer Jóel,
hugsar bara um að fá sem mestan
hlut af eignum og fjármunum
Kalmans, en hann er vinnusamur
og Kalman treystir honum. Greif-
inn Jampolski er örlagafyllibytta
og auðnuleysingi og leggur líf
konu sinnar í rúst. Samskipti
þeirra tengdafeðganna eru engin.
Dætur Kalmans fylgja mönnum
sínum. Líf þeirra mótast af vali
og stefnu karlanna, enda á gyð-
ingakona ekki einu sinni að vera
vel að sér í Lögmálunum. Það á
karlinn að vera og hann leiðir. En
þótt samskiptin séu ekki mikil,
birtist í persónusköpuninni ægi-
legur stéttamunur, fordómar milli
gyðinga innbyrðis, átök milli gyð-
inga og kristinna manna; allt frá
veraldlegri sjálfseyðingu vegna
aumingjaskapar til veraldlegrar
sjálfseyðingar vegna trúarofstæk-
is. Inn á milli birtist mannlífíð í
allri sinni sorg og gleði.
Með Klöru eignast Kalman loks-
ins hinn langþráða son, Sasja.
Móðirin elur hann ekki upp sem
gyðing og Sasja veit ekkert um
hvað Lögmálin, ritningarnar og
helgisiðirnir snúast. En Kalman
getur ekki afneitað syninum, þótt
honum líki hann engan veginn.
Sasja er afsprengi þessa heims en
ekki einhverrar hugmyndafræði
sem stefnir aftur á bak í einangr-
un. Drengurinn fylgir móður sinni
og bilið milli feðganna breikkar
jafnt og þett. í lokin er Kalman
orðinn vonsvikinn gamall maður.
„Dýrlingurinn“ sýnir honum um-
burðarlyndi, þótt hann hafi í raun-
inni afskrifað Kalman vegna
Klöru, sem ekki var rétta konan
samkvæmt lögmálum gyðinga,
Mayer Jóel hefur fengið yfírráðin
yfir eignum Kalmans, Jampolskí
er í fangelsi í Varsjá og Esríel er
af þessum heimi, orðinn læknir
og hefur endanlega fjarlægst gyð-
ingdóminn, afneitað honum þótt
hann hafí ekki beinlínis kastað
trúnni. Hjónabönd elstu og yngstu
systranna ganga, enda fylgja þær
eiginmönnum sínum þöglar og
skylduræknar, Scheimdel, kona
Esríels, verður trúaðri og meiri
gyðingur með tímanum og hann
íjarlægist hana um leið og gyðing-
dóminn. Miriam Lieba stígur út á
braut sjálfseyðingar og eymdar í
takt við mann sinn og í rauninni
á enginn samleið með neinum.
Þetta eru ár mikilla breytinga.
Gyðingar búa við veraldlega veh
gengni eftir byltinguna og sú vel-
gengni verður til þess að þeir end-
urmeta trú sína og afstöðu hennar
til allra mála. Upplausnin er mik-
il, rétt eins og trúin sé sprengja
sem hefur sprungið og tilviljun ein
ráði hvar brotin, manneskjurnar,
lendi.
Þýðingin er mjög góð og það
er virkilegur fengur að því að fá
þessa bók í Singer-safnið.
Frá Aþenu til Efesos
eftir Sölva Sveinsson
Sigurður A. Magnússon:
Grikklandsgaldur
Undir leiðsögn Sigurðar á
fornar sögufrægar slóðir.
Ljósmyndir: Bragi Þór Jósefs-
son
Fjölvi gefur út.
Ferðalýsingar eru kunn bók-
menntagrein frá fomu fari.
Heródótus hinn gríski lýsir ferð-
um sínum á 5. öld fyrir Krist,
og kviða Hómers um Ódysseif
er með sínum hætti ferðalýsing
þótt skáldskapur sé. Elzta ferða-
saga sem varðveizt hefur eftir
íslenzkan mann er Reisubók
Ólafs Egilssonar Vestmannaeyj-
aklerks, sem Hundtyrkinn rændi
á öndverðri 17. öld. Litlu yngri
er Reisubók Jóns Ólafssonar
Indíafara. Þessar bækur eru end-
urminningar að hluta til, en
fyrsta fræðilega íslenzka ferða-
bókin er rit Eggerts og Bjarna
frá_18. öld.
Á bóklausri tíð kynntust menn
veröldinni á ferðalögum eða af
frásögnum þeirra sem víðförlir
voru. Eftir að bókmenning varð
föst í sessi urðu ferða- og leiðar-
lýsingar hluti hennar; reyndir
ferðalangar færðu til bókar leið-
sögn sem aðrir gátu fylgt.
Hér á landi sem annars staðar
eru ennþá ritaðar ferðabækur
þótt sjónvarpsmyndir og mynd-
efni af öðru tagi hafí komið í
stað þeirra að nokkru leyti, en
arftakar ferða- og leiðarlýsinga
að fomum hætti eru ferðamanna-
handbækur. í bezta skilningi
geta þær verið lykill að sögu og
menningu þeirra landa sem um
er fjallað, vísað mönnum veg á
merkileg mannvirki og náttúru-
vætti og til þeirra staða sem eru
sérstakir í vitund þeirra sem
landið byggja, jafnvel einnig
umheimsins. Sumar ferða-
handbækur em býsna hraðsoðinn
samtíningur um franskar kartöfl-
ur og öldurhús.
Grikklandsgaldur SAMs er
192 bls. Fyrsti kafli bókarinnar
er ástarsaga hans og landsins
og þar er grein gerð fyrir ritinu:
„Bók þessi er að hiuta afrakstur
menningarferðar sem farin var
haustið 1991. í hópnum var ung-
ur ljósmyndari, Bragi Þ. Jósefs-
son ... Textinn er hugsaður sem
nokkurs konar viðlag við mynd-
efnið í vitund þess að góð ljós-
mynd segir einatt meira um af-
markað efni en mörg orð, þó hitt
sé jafnsatt að hugmyndir, sögu-
legar staðreyndir og samhengi
hluta verði einungis tjáð með
orðum. Er von okkar, sem að
bókinni stöndum, að mynd og orð
vinni saman að því að gera ger-
semar Grikklands sem allra hug-
leiknastar þeim sem í hana
glugga.“ (bls. 15.)
Bókin er ferðahandbók í bezta
skilningi orðsins, menningar-
saga, og lesendur geta notið
hennar þótt þeir sitji heima. I
fyrsta kafla er lýst kynnum höf-
undar af landi og þjóð, en síðan
kemur meginmál í tólf köflum
og fjallar hver um tiltekinn stað,
sögu hans, menningu, listaverk
sem þar eru eða voru um skeið.
Þar er af miklu að taka, bæði
bókmenntum, leiklist og kveð-
skap, stærðfræði, heimspeki,
höggmyndalist og arkitektúr, svo
nokkuð sé nefnt. Goðsagnir eru
Sigurður A. Magnússon
endursagðar til að skýra helgi
einstakra staða og hlutverk
þeirra í lífi Forngrikkja. Einstök-
um mönnum er lýst í krafti heim-
ílda, einatt líflega, t.d. Pýþagó-
rasi og Epíkurasi. Lxtks er stuttur
kafli um grískan rithátt og að-
ferð höfundar.
Myndir Braga Þ. Jósefssonar,
tæplega 50 að tölu, eru langflest-
ar fallegar og lýsandi (undan-
tekningar á bls. 153, 165). Sum-
ar eru af einstökum stöðum, aðr-
ar lýsa daglegu lífi á viðkomu-
stöðum ferðalanganna, sýna
listaverk á stalli og sumar eru
stemmningsmyndir. Myndirnar
eru miklu fremur viðlag við texta
en hið gagnstæða eins og fullyrt
er í formála. Ein mynd er eftir
Þorstein Thorarensen.
Þetta er fróðleg bók og endur-
tekningar eru furðu fáar. Ferðin
hefst í Aþenu og henni lýkur í
Éfesos með viðkomu í Korintu,
Mýkenu, Ólympíu, Delfí og Sam-
os, svo nokkrir áfangastaðir séu
nefndir. Stíll Sigurðar er fjörleg-
ur og fullur ákefðar og hrifning-
ar; hann er fjölfróður. Hins vegar
er rétt og kemur fram í formála
að sjón er sögu ríkari þótt höf-
undar séu gagnfróðir, og auðvit-
að er ekki hægt að lýsa seið-
magni og kynngi einstakra staða
nema frá eigin sjónarhóli. Sigurð-
ur kemur hins vegar prýðilega
til skila hvemig land, þjóð og
saga hafa orkað á hann. Hann
er gagnrýninn á ýmsar keningar
um menningu Fomgrikkja og
lætur skoðanir sínar í ljós. Bókin
er því skemmtileg aflestrar og
ágætur föranautur í Grikklands-
ferð. Ég hef ekki farið í lúsaleit
að villum, en í lestri hnaut ég
um rithátt nokkurra orða, en það
er oft álitamál hvernig rita á
erlend nöfn í íslenzkum bókum.
Hið ytra er bókin ágætlega
búin í hendur lesenda, kápan ein-
föld og stílhrein. Titilsíða er
óskapnaður af feitletri og undir-
strikunum; subbuleg fyrir aug-
um. Efnisyfírliti er klastrað ofan
í bókfræðina og fer illa við hlið
fyrstu kaflafyrirsagnar. Mér
fínnst fara illa að skammstafa
nafn höfundar á vinstri síðum
bókar. Hver síða er prentuð í
tvídálk og fara stafir misvel í Iínu;
sumar eru fjarska gleiðar, aðrar
of þéttar og fyrir vikið er letur-
flöturinn órólegur fyrir augum.
Ferðalangar þurfa að geta
flett markvisst upp í bókum sín-
um. Þess vegna er þeim nauðsyn-
legt að hafa nafnaskrár. í riti sem
þessu eiga vitaskuld að vera
skrár yfír örnefni og mannanöfn.