Morgunblaðið - 13.03.1993, Síða 1

MENMNG
USTIR
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS LAUGARDAGUR 13. MARZ 1993 BLAÐ
„UMHVERFIÐ allt með ævin-
týralegri fjölbreytni er sífellt
undrunarefni hverjum og einum,
þótt menn séu misjafnlega í
stakk búnir til að tjá sig um þau
áhrif á myndrænan hátt,“ segir
Hulda Valtýsdóttir, formaður
menningarmálanefndar Reykja-
víkur, í inngangi að veglegri
sýningarskrá sem gefin er út í
tilefni af sýningunni Islenskt
landslag 1900-1945, sem opnar
í dag á lýjarvalsstöðum. Þetta
kemur glögglega fram þegar
reikað er um sali Kjarvalsstaða,
þótt ljóst sé einnig að vel hafi
verið vandað til valsins á mynd-
unum, svo að jafnvel má tala um
fjölskrúðugt úrval.
Beinin hennar Stjörnu eftir Finn Jónsson frá árinu 1934
SVIPBRIGÐIFJALLANNA
Asýningunni eru um 120 myndir eftir 26
listamenn sem allir fengust við gerð
landslagsmynda á því skeiði er fyrstu íslensku
listmálaramir stigu fram á sjónarsviðið um
síðustu aldamót, uns djarfaði fyrir breyttum
viðhorfum til landslags með tilkomu abstrakt-
listarinnar. Frumheijamir sigldu heim eftir
danska skólun í listum; Þórarinn B. Þorláksson
og Asgrímur Jónsson, smitaðir af síðróman-
tískri fagurfræði og þess albúnir að heimta
landið frá kindarlegri nyljahugsun og færa á
strigann í fögm ljósi og upphafningu. Þórarinn
fékk fyrstur manna styrk frá íslenska ríkinu
til listnáms og hóf nám við Konunglega listhá-
skólann í Kaupmannahöfn árið 1896, en As-
grímur nam við Listaakademíuna þar í borg
frá aldamótaárinu, sama ár og Þórarinn hélt
fyrstu einkasýningu íslensks listamanns. Sýn
þeirra af landinu er vensluð heimþrá; birtan
sem fellur á sumarskrúða landsins er mild eins
og geislabaugur, íhyglin og skrásetning fjall-
anna og hraunstrýtanna og dalanna einkennist
af blíðu sakleysi, nánast ójarðnesku. í flestum
myndum þeirra „blundar land í þráðri ró“.
Þessir frumkvöðlar urðu viðmiðun og fyrir-
myndir næstu bylgju málara, sem hvikuðu lítt
frá þjóðræknislegri tóntegund í efnisvali-og
meðhöndlun, „þeir voru upphafsmenn hefðar
sem ávann sér marga fylgismenn," eins og
safnvörður Kjarvalsstaða, Kristín G. Guðna-
dóttir, bendir á í grein sinni um íslenska lands-
lagslist sem prentuð er í sýningarskránni.
Pensildrættimir voru lengst af akademískir og
hófsemi ríkti; málverkin urðu á stundum ekki
aðeins endurspeglun kennileita og forma lands-
ins, heldur hugsýn um náttúmprýði sem átti
ekki alltaf stoð í verunni.
En þegar árin líða vitna verkin um áhrif
nýrra strauma í myndlist. Heild landslagsins
hopar fyrir útlistun á skynjun listamannsins.
Kjarval steig veigamikil spor í þá átt, sýning
Finns Jónssonar árið 1925 á geómetrískum
abstraktmyndum olli úlfaþyt meðal vamm-
lausra góðborgara, þótt hann héldi því miður
ekki áfram á sömu braut en „það var Jón
Stefánsson sem átti ríkastan þátt í að færa
íslenskt landslagsmálverk nær samtímanum
og með honum halda módemísk áhrif innreið
sína í íslenska listhefð fyrir alvöru," segir
Kristín. Jón talar um árið 1928 að í saman-
burði við landslag meginlandsins sé islensk
náttúra „eins og nakinn líkami andspænis lík-
ama í öllum fötum. Einmitt vegna þess, að
íslenskt landslag er nakið, er það svo merki-
lega fagurt ...“ Nýr sjónarhóll hafði verið
unninn. Menn fóm, í litlum mæli þó, að halda
framhjá fyrirmyndinni og stigu í vænginn við
upplausn myndmálsins og aflíelgun. Rökrænt
gildi þess sem fyrir augu ber hætti að skipta
höfuðmáli í augum yngri málara tímabilsins,
tilbeiðsla eða fegrun þess var nær aflögð.
Sums staðar á sýningunni glittir í impressj-
ónísk og expressjónísk stílbrögð sem síast inn
í strigann, í bland við afar fínlegt dufl við
kúbisma, og tæknin verður grófari og djarfari
sem og litavalið, „... listamenn ijórða áratug-
arins lögðu [áherslu] á tjágildi litarins". Form-
skipan mynda varð ekki eins fast riðin og fyrr,
enda gáfu flestöll erlend stefnumið til kynna
að leysa þyrfti nýtt afl úr læðingi. íslenskar
landslagsmyndir tóku stakkaskiptum frá ljóð-
rænum stemmningsmyndum í anda Þórarins
B. Þorlákssonar frá upphafi aldarinnar, ásamt
raunsæislegri ættaijarðarást Ásgríms Jónsson-
ar (sem ýfðist þó með árunum), til stílfærðra
landslagsforma Jóns Stefánssonar og expres-
sjónískra mynda Jóns Engilberts um miðja
öldina.
Eftir skelfingar seinni heimsstyijaldar var
torvelt að hugsa sér heimsmynd í jafnvægi,
allar listgreinar innbyrtu óskapnaðinn og
myndlistin var ekki undanskilin. „Eftir sýningu
Svavars Guðnasonar í Reykjavík 1945 og sýn-
ingu Septemberhópsins 1947 var ljóst að rót-
tækar breytingar á afstöðu yngri listamanna
til listhOgtaksins voru í deiglunni. I sýningar-
skrá Septemberhópsins frá 1947 var þeirri
skoðun hafnað að listin skyldi endurspegla
séðan veruleika." í sýningarskrá hópsins ári
síðar var gestum ráðlagt að einblina ekki „á
mótífið, þegar þið berið saman gamla og nýja
myndlist, kastið öllum fordómum fyrir borð
og horfið á heildarbyggingu verkanna, hrynj-
andi og litbrigði, því þar liggur boðskapur
þeirra og þar hittið þið fyrst listamanninn sjálf-
an að máli, hvort sem um er að ræða eldri eða
nýrri list“. Kristín segir í grein sinni að hið
„nýja hlutverk listarinnar var samkvæmt skil-
greiningu Septemberhópsins að skapa listaverk
sem ætti sér forsendur í hugarheimi lista-
mannsins og væri þannig nýr, sjálfstæður veru-
leiki. Æ fleiri listamenn af yngri kynslóðinni
unnu út frá þessari hugmyndafræði og beindu
listsköpun sinni í átt að abstrakt túlkun."
Þorri verkanna á sýningunni íslenskt lands-
lag 1900-1945 er í einkaeign og hafa mörg
hver sjaldan eða aldrei komið fyrir augu al-
mennings. Að auki eru á sýningunni nokkur
þjóðkunn verk. Samspil sjaldséðari verkanna
og hinna þekktari ásamt stigbreytingum í við-
horfum listamálaranna til fósturmoldarinnar,
gæða sýninguna margbreytileika. Einkar
hnýsilegt er að bera saman sjónarhorn lista-
mannanna á landið í tæpa hálfa öld, en ljóst
er að þar gætir meiri mismunar en ætla mætti
við fystu sýn. Fjöllin breyta um svip. SFr