Morgunblaðið - 24.04.1993, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGABDAGUR 24. APRÍL 1993
AF GÖMLUM BÓKUM 3
AÐ SKILJA
ÍSLENSKU
Eftir Gudrónu Nordal
ÍSLENSKAR bókmenntir hafa aldr-
ei lifað í tómi. Þeir farmenn sem
sigldu yfir erfitt haf í leit að fijó-
sömu landi á níundu öld, fluttu með
sér menningu og siði sem mótaðir
voru í öðrum löndum, á Norðurlönd-
um, Bretíandseyjum, og víða um
heim. En smám saman varð landið
þeirra, og hugsun þeirra kölluð ís-
lensk.
En vitund þeirra varð þó aldrei
einangruð við ísland. Allar
fornsögurnar eru fullar af
minningum um ferðalög,
ýmsar frækifarir, pílagrímsferðir og
lærdómsdvalir í öðrum löndum;
ógrynni sagna um bóndasoninn sem
yrkir glæsilega við erlendar hirðir
og bjargar norskum kóngsa. En þær
iTu einnig fullar af sögnum af mönn-
um sem snúa heim — er ætíð snúa
til baka — þrátt fyrir glæsileik er-
lendra halla og heitan ilm í lofti. ís-
lenskur veruleiki var allt annar en
sá sem var hinum megin við þetta
víða haf er læsti sig eins og vafur-
logi um landið. Og einungis þar fyr-
ir innan var hægt að lifa eins og
íslendingur.
Þetta er ekki rómantísk söguskoð-
un. Furðuleg togstreita er í allri ís-
lenskri sögu milli þessa sérkennilega
fyrirbæris að vera íslenskur og þrár
íslendingsins að komast í burt og
skoða sig um heiminn. Laxness hefur
í sögum sínum blásið nýju lífi í þetta
gamla fornsagnaminni og lýst mann-
inum sem tapar sjálfum sér ef hann
hrekst of langt frá uppruna sínum.
Því norður á hjara veraldar er ætíð
best að vera. En af hveiju? Kannski
bara einfaldlega af því, að þar getum
við talað hvert við annað. Á íslensk-
unni sem enginn annar skilur.
2
íslenskan er lykillinn að íslandi.
Með tungumálinu læsum við okkur
inni — reisum í kringum okkur háan
garð — og hleypum engum inn nema
rétt mál sé notað. Það er vitanlega
rétt athugað að án tungumálsins
værum við ekki íslendingar, hugsun
okkar yrði þar með ekki íslensk, og
sérkenni okkar hyrfu. En það er líka
umhugsunarefni hvort það sé okkur
ekki lífsnauðsynlegt að bora ein-
hveija nýja glugga á þennan vamar-
vegg og hleypa fersku lofti inn. Ekki
bara með ferðalögum okkar sjálfra,
heldur með því að bjóða gesti vel-
komna inn í garð.
íslenskar bókmenntir tilheyra hin-
um stóra heimi rétt eins og bók-
menntir annarra ianda sækja til hans
næringu og eiga einnig við hann
brýnt erindi. En íslensk skáld yrkja
og segja sögur á íslensku, og tala
því á móðurmáli sínu til örfárra,
nema máli þeirra sé jafnharðan snar-
að yfir á aðrar tungur. Aðeins stutt
tímabil í bókmenntasögu okkar hefur
náð að festa sig rækilega í sessi í
hugum annarra lesenda en okkar.
Umbrotatímabilið er fombókmenntir
okkar voru færðar í letur.
Fornsögur og eddukvæði hafa
eignast ótrúlega marga aðdáendur
víða um heim sem komist hafa í
kynni við þessar gömlu bækur og
uppgötvað í þeim undarlegan sagna-
fjársjóð, fijótt ímyndunarafl og ein-
hvern mannlegan breyskleika. Flestir
— ef ekki allir — þessara unnenda
íslenskra bóka hafa fyrst kynnst
þeim í þýðingum. Sumir hafa lagt á
sig ótrúlegt erfiði að læra fornís-
lensku til að komast nær kjarna
þeirra, en færri eru svo lánsamir að
hafa tíma eða möguleika til að ná
tökum á nútímaíslensku, sem er enn
erfiðara tungumál, nema nemandinn
eigi þess kost að dvelja á íslandi.
En þýðingar opna þennan íslenska
heim upp á gátt. Þannig hafa marg-
ir fremstu fræðimenn heims í mann-
fræði, trúarbragðafræðum, menn-
ingarsögu og bókmenntafræði
kynnst íslenskum bókmenntum og
þessari eyþjóð í fjarskanum. Meðal
Islendinga verður stundum vart
þeirrar tilhneigingar að vantreysta
framlagi erlendra vina íslenskra bóka
ef þeir tala ekki íslensku og njóta
því ekki bókmenntanna á frummál-
inu. Sumir kíma jafnvel góðlátlega
ef þessir vísindamenn eru svo
óheppnir að hafa undir höndum léleg-
ar þýðingar, svo túlkun þeirra verður
næsta gagnslaus. En þar með miss-
um við sjónar á þeim greiða sem
þessir fræðimenn og lesendur eru
að gera bókmenntunum; sem er að
draga þær út af stalli sínum, hrista
þær duglega og skoðá síðan hvernig
þeim reiðir af einum og óstuddum
úti í hinum stóra heimi. Gamlar sög-
ur er fara á slíkt ferðalag um heim-
inn snúa heim sem nýjar, enðurnærð-
ar og reynslunni ríkari.
Margt spennandi er að gerast í
rannsóknum á íslenskum bókmennt-
um og menningu fyrir utan ísland.
Sumir myndu jafnvel segja að marg-
ar frumlegustu rannsóknir síðustu
ára eigi upptök sín einhvers staðar
í útlöndum. Látum það þó liggja á
milli hluta. En víst er að fjölmargir
vísindamenn á ólíkum sviðum hafa
heillast af því hve óvenjulegar íslend-
ingasögurnar og eddukvæðin eru í
evrópskum miðaldabókmenntum,
bæði sem heimildir um gamalt sain-
félag og sérkennileg rit frá bókmenn-
talegu sjónarmiði. Erlendir fræði-
menn eiga oft auðveldara en við
Frónbúar með að setja fornbók-
menntirnar í samhengi við evrópskar
samtíðarbókmenntir þeirra eða bera
íslenska þjóðveldið saman við sam-
bærileg þjóðfélög annars staðar í
heiminum. Og er þá á engan íslensk-
an fræðimann eða stórvirki þeirra
hallað. En fremur en að benda á
vankanta þessara rannsókna — sér-
staklega ef þeir orsakast af því að
höfundarnir kunna ekki skil á málinu
— er komið að okkur að sýna höfð-
ingsskap og endurgjalda greiðann.
Besta gjöfin sem við getum gefið
þessum unnendum íslenskra bók-
mennta eru fleiri og betri þýðingar.
Þýðingar sem fullkomlega er hægt
að treysta og taka mið af bestu tex-
taútgáfum. Er þá ekki einungis mik-
ilvægt að snara bókmenntunum sjálf-
um, heldur íslenskum rannsóknar-
verkum og ritum um íslenska menn-
ingarsögu.
3
Það er létt verk og löðurmannlegt
að gagnrýna þýðingar, en erfiðara
að ráða bót á. Mikið, erfitt og van-
þakklátt starf hefur verið unnið víðs
vegar um heim að þýðingum á ís-
lenskum bókmenntum. Á sviði forn-
bókmenntanna má t.d. nefna þær
Penguínþýðingar sem fara líklega
víðast, og hafa Magnús Magnússon
og Hermann Pálsson lagt þar drýgsta
hönd á plóginn. Eru þá ótaldar allar
þær stórmerkilegu þýðingar á önnur
heimsmál, oft unnar í sjálfboðavinnu,
þar sem þýðandinn er rekinn áfram
af engu öðru en ást á þessum gömlu
bókum.
íslendingar hljóta að hlú að þessu
ósérhlífna starfí og efla frekari þýð-
ingar á íslenskum fornbókmenntum.
Líklega væri skynsamlegt að leggja
áherslu á þýðingar á ensku sem flest-
ir hafi gagn af. Styrkja þarf vandað-
ar þýðingar á öllum helstu heimildum
um íslenskar miðaldir og tryggja að
þær séu ætíð fáanlegar. Þetta verk
hljómar flóknarar og viðameira en
það í raun er, því að mikið starf
hefur þegar verið unnið sem sjálfsagt
er að byggja á. En aðgengileg og
ódýr útgáfa vandaðra þýðinga gæti
orðið ómetanleg lyftistöng allskyns
rannsóknum á íslensku miðaldasam-
félagi.
Ennfremur væri mikilvægt að
þýða helstu rannsóknir íslenskra
fræðimanna á erlenda tungu og væri
enska þar einnig heppilegasta málið.
Mörgum erlendum fræðimönnum
stendur fyrir þrifum að kunna ekki
skil á íslensku nútímamáli, og þann-
ig eru þeir tíðum ókunnugir því sem
skrifað hefur verið um íslenskar bók-
menntir, sögu og tungu á íslensku.
Því hljóma niðurstöður þeirra stund-
um sem gömul, margtuggð sannindi,
sem löngum hafa verið kunn hér á
landi.
Vitanlega er ómögulegt að þýða
hveija bók, eða grein, sem út hefur
komið á íslensku síðustu áratugina.
En mögulegt væri að rita ágrip um
stöðu rannsókna á íslandi fram á
daginn í dag, og reyna síðan að gera
árlegt yfirlit yfír þær greinar sem
birtast í íslenskum tímaritum og bók-
um. Öruggt er að þesskonar árbók
væri gagnlegt framlag til rannsókna
á íslenskum bókmenntum í víðara
samhengi, því að margar grundvall-
arrannsóknir íslenskra fræðimanna
eru oft ókunnar erlendis, eins og
mýmörg dæmi sanna.
4
Öll slík þjóðþrifaverk kosta pen-
inga, en þau kosta miklu fremur
framsýni og metnað fyrir íslands
hönd. Við erum ætíð á varðbergi
þegar opna skal landið fyrir útlend-
ingum, eins og þegar þátttaka í al-
þjóðlegum bandalögum eins og Evr-
ópubandalaginu ber á góma. Það
þarf vart að taka fram hve mikil-
vægt er að veija íslenskuna gegn
aðkasti á íslandi, að fylgja því hart
eftir að einungis íslenska sé notuð í
íjölmiðlum og í opinberu lífi. Þetta
gera stærri þjóðir eins og Þjóðveijar
til að veijast yfirþyrmandi áhrifum
enskunnar. Fyrir Islendinga er slíkt
varnarstarf enn mikilvægara og sjálf
forsenda sjálfstæðs lífs okkar.
En það er ekki þar með sagt að
við eigum að vera hrædd við ensku
eða önnur útlend mál þegar umræða
um íslenskar bókmenntir og menn-
ingarsögu er annars staðar. Erlendir
fræðimenn koma jafnan auga á aðra
hluti en við, og öll rökræða um ís-
lensk málefni getur einungis styrkt
skilning okkar á íslenskri menningu
og aukið henni kraft.
Á miðöldum töluðu kirkjunnar
menn latínu, og latína var um aldir
tungumál lærðra manna. En þó hélt
íslenskan velli. Danskt mál hjó hins
vegar að rótum íslenskunnar af því
að hún hélt innreið sína inn í ís-
lenskt hversdagsmál, rétt eins og
enskan gerir í því íjölmiðlaþjóðfélagi
sem nú tröllríður heiminum. Þar
verður því eðlilega að vera á verði.
En markvissar þýðingar íslenskra
bókmennta — nýrra ekki síður en
gamalla — á ensku eða önnur tungu-
mál, og almenn umræða um íslenska
menningu og sögu á erlendu tungu-
máli, á fremur skylt við hentuga
notkun latínu fyrr á öldum. Rökræð-
an er aðgreind frá daglegu íslensku
máli og fijórri sköpun skáldanna, en
setur verkin í lífsnauðsynlegt sam-
band við það sem best gerist í nú-
tímarannsóknum og hugsun.
íslendingar mega ekki vera
hræddir við að taka upp viðræður
við heiminn á þeim nótum.
STYRKTflRTONlEIKflR ISLENSKU OPERUNNflR
GUÐNÝ GUÐMUNDSDÓTTIR OG PETER MATÉ
Peter Maté og Guðný Guðmundsdóttir Morgunbiaðið/Ámi Sæberg
ORKAN í tónlistinni og tilfinning
hljóðfæraleikarans er rausnarleg
gjöf til hvers hlustanda sem vill
veita henni viðtöku. Guðný Guð-
mundsdóttir og Peter Maté leika
ó fiðlu og píanó í Islensku óp-
erunni ó þriðjudagskvöld. Þau
segjast hafa valið tónlist sem þau
virkilega langaði að leika. „Við
viljum skemmta fólki," segir Peter,
„og sjólf erum við það ónægð að
okkur langar að spila ófram sam-
an ó tónleikum," bætir Guðný vió.
Þetta er í fyrsta sinn í sjö ór sem
hón kemur fram ó einleikstónleik-
um. Hún segir að tóm hafi ekki
gefist fyrr en nú, það sé gríóarleg
vinna að undirbúa svona konsert.
„Þetta er eins og með íþrótta-
fólk," segir Peter, „maður leggur
hart að sér til að komast í topp-
form og getur ekki alltaf verið
þannig."
ónleikarnir eru á vegum Styrkt-
arfélags íslensku óperunnar og
hefjast klukkan 20.30. Á efnis-
skránni eru verk eftir Beethov-
en, Hafliða Hallgrímsson, Tartini,
Tsjajkovskí og Sarasate. Guðný og
Peter hafa farið með þessa dagskrá
á nokkra staði utan Reykjavíkur und-
anfarna daga. Þau kynntust þegar
Peter lék einleik með Sinfóníuhljóm-
sveitinni í fyrra og ákváðu að reyna
að spila saman.
„Eg var mjög hrifin af leik Pet-
érs,“ segir Guðný, „og langaði að
spila með svona úi’valsmanni." Þau
þræddu Austfirði og héldu tónleika í
febrúar, með aðra efnisskrá en nú.
Eftir tónleikana í Óperunni ætla þau
að breyta til. „Fiðlan og píanóið eru
heppnustu hljóðfærin," segir Guðný,
„það er svo mikið til af góðum tón-
smíðum fyrir þau. Okkur endist ekki
aldur til að spila allt sem er spenn-
andi að takast á við, það er ótrúlegt
hvernig manni er komið á óvart áftur
og aftur. Um daginn heyrði ég til
dæmis í fyrsta skipti skemmtilegt
verk, Grand Duo, eftir píanósnilling-
inn Frans Liszt, kannski reynum við
það.“
Guðný lék verkin, sem verða á
efnisskrá þriðjudagstónleikanna, í
New York á föstudaginn langa við
feykigóðar undirtektir. Hún segir að
daglegt starf með Sinfóníuhljóm-
sveitinni, þar sem hún er konsert-
meistari, tónleikar með félögum
hennar í Kammermúsíkklúbbnum og
aðrir konsertar skilji lítinn eða engan
tíma eftir til frekari músíkiðkana.
„En nú tókst mér að safna saman
nokkrum vikum í leyfi og hef notað
þær til að sinna hljóðfærinu enn bet-
ur. Það er nauðsynlegt til að ná því
besta sem maður getur gefið.“
Peter Maté er ungverskur píanó-
leikari sem hingað kom fyrir þremur
árum. „Þá bauðst mér vinna við
píanókennslu Stöðvarfirði og síðan
hef ég verið á Austfjörðum,11 segir
hann. „Það hefur verið ágætt að vera
þar og læra málið, en nú er ég á leið
til Reykjavíkur. Konan mín verður
organisti við Fella- og Hólakirkju og
ég finn mér vonandi verkefni.
Tónleikarnir í Óperunni hefjast á
Sónötu ópus 30 nr. 3 eftir Ludvig
van Beethoven. Hún var samin 1802
til heiðurs Alexander mikla. Þá leikur
Guðný ein verk eftir Hafliða Hall-
grímsson sem samið er í minningu
Karls JKvaran listmálara en tileinkað
henni. „Eiginlega er þetta frumflutn-
ingur eftir endurbætur, sem Hafliði
vildi gera eftir að ég lék það allra-
fyrst í Listasafni Islands," segir
Guðný.
Verk Hafliða heitir Offerto og er
í fjórum ólíkum þáttum. Guðný segir
þessa tónsmíð óvenjulega og í sterk-
um litum. „Hafliði nýtir sér mögu-
leika strokhljóðfærisins til hins ít-
rasta, en vill þó til dæmis ekki að
ég haldi tóni í verkinu eða víbreri.
Fyrsti hlutinn minnir mig á fjúkandi
sandkorn, þá koma ákveðin pensilför,
svo trylltur og hraður kafli og loks
minning eða hugleiðing.“
Eftir hlé sest Peter aftur við píanó-
ið og þau Guðný hamast í Djöflatrillu-
sónötu Giuseppe Tartini. Þar á eftir
koma tvö tilfínningaþrungin verk eft-
ir Tsjajkovskí og að lokum hinar
þekktu Zigeunerweisen Pablos de
Sarasate. Þ.Þ.
J
öv