Morgunblaðið - 14.01.1995, Blaðsíða 2

2 C LAUGARDAGUR 14. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Kræklótta
skilningstré
auðvitað er hún heimsk, var hann
ekki að segja það? Hún stendur
upp til að fara, ekki út heldur að
gráta, hann hættir við að fara,
hún ákveður að segja honum það
sem hún hefur engum sagt, eng-
um, og þá hringir síminn aftur,
hann svarar, verður reiður, að
missa húsið, nei var það, boð til
að koma honum óvart, nú, þá kem-
ur hann, því miður vina, verð að
fara núna.
Svo kemur hlé og mánuður líð-
ur. Hún ber sig saman við aðra
nemendur, þeir verða hópurinn
hennar, hún ennþá reiðari, hann
á að fá makleg málagjöld. Fulltrúi
kerfisins, valdsins, misbeitingar-
innar. Kynferðislegrar þess vegna,
það finnst henni reyndar. Hann
er fantur einfáldlega. Að hveiju
er hann að ýja, hvað á hann með
að koma við hana, banna henni
að fara, stijúka á henni öxlina?
Hópurinn vill hafa áhrif, nemend-
umir eitthvað um námsefnið að
segja, þeir vilja ekki láta traðka á
sér. Þeir vilja ekki bara hlusta,
þeir vilja að það sé hlustað á þá.
Nýja starfið og húsið, þetta er
öryggi kennarans og öryggi hans
er fallvalt engu síður en hennar,
músarinnar. Var það annars mis-
kunnarlaus drottnari? Sem misnot-
ar vald af sömu sannfæringu og
kennarinn. Svo upptekinn af sjálf-
um sér þessi kennari og löngu
hættur að hlusta. Vegna þess að
þá gæti efinn læðst að honum, um
eigið ágæti, sektarkennd út af ein-
hveiju sem hann hefur ekki horfst
í augu við. Hvaða rugl er þetta
annars, hann er heiðvirður kenn-
ari, fijálslyndur háskólamaður
sem gefur skít í reglurnar ef svo
ber undir. Maður á réttri leið, á
uppleið, með elskandi konu, samn-
ing um hús og loforð um starf.
Hvem fjárann er hann að hlusta
á kjaftæði? Þetta verður allt í lagi.
Jóhann Sigurðarson fer með
hlutverk kennarans í uppfærslu
Þjóðleikhússins og Elva Ósk Ólafs-
dóttir leikur nemandann. Hall-
grímur H. Helgason þýddi leikrit-
ið, Siguijón Jóhannssoiý sá um
leikmynd og búninga og Ásmund-
ur Karlsson um lýsingu. Þórhallur
Sigurðsson er leikstjóri verksins.
Honum finnst það fyrst og fremst
fjalla um samskipti kynjanna ojr
spyija margs sem kannski verður
aldrei fullsvarað.
„Fólk talar ólík tungumál, legg-
ur ekki sama skilning í orð og at-
hafnir og þetta getur skapað
vandamál sem verða miklu, miklu
stærri en tilefnið sýnist í fyrstu.
Hvað heldur þú, getum við talað
þannig tungumál að í því felist
ekki valdboð? Getur það verið svo
tært að ekkert megi misskilja?
Þótt þér finnist eitthvað eitt skiljum
við allt annað. Kannski þveröfugt.
Þetta leikrit er margslungið og
gerir miklar kröfur tii leikaranna.
Persónurnar eru engar stereotýp-
ur, maður getur haft samúð með
báðum, skilið báðar, fyrirlitið báð-
ar. Mamet er líka mikill meistari
tungumálsins; tvíræðni, hiks,
þagna og endurtekninga. Honum
hefur verið líkt við Beckett og
Pinter og jafnvel við Kafka vegna
þess óljósa sem undir niðri þrúgar
fólk. Hann er allavega eitt virtasta
leikskáldið í Bandaríkjunum og
hefur á síðustu árum farið að
skrifa kvikmyndahandrit auk ieik-
ritanna."
Kvikmyndin Oleanna er einmitt
væntanleg núna í leikstjórn höf-
undarins Mamets. Hann hefur
áður skrifað handrit að myndum
eins og Póstmaðurinn hringir allt-
Tónlist sem verður
að upplifa
TÓNLIST
II l j ó m d i s k u r
JÓN LEIFS
Jón Leifs. The Three String Quart-
ets. The Yggdrasil Quartet. BIS
CD-691. Dreifing Japis.
KVARTETTAR Jóns Leifs eru
ekki aðeins persónulegasta tónlist
hans hvað varðar innihald, heldur
má einnig færa rök fyrir því að þeir
séu listrænn hápunktur á hans tón-
skáldskap — þ.e.a.s. þeim sem öðl-
ast hefur sú náð að vera fluttur og
gerður heyrumkunnugur. Nú eru
þeir í fyrsta skipti komnir á hljóm-
disk, allir þrír að tölu.
Mors et vita, Quartetto I. Op. 21,
er skrifaður haustið 1939 — á fyrstu
þrem mánuðum heimsstyijaldarinn-
ar. Hitler hafði ráðist inn í Pólland,
en Jón var í húsi sínu í Rehbrúcke
í útjaðri Potsdam. Kvartettinn er
vitnisburður um sálarástand hans —
og afstöðu, ef svo má að orði kveða.
Fyrri hlutinn þrunginn sorg og ógn.
Kvartettinn er í einum þætti,
byggður á gömlum tvísöng, Húmar
að mitt hinsta kvöld (Bólu-Hjálmar),
í brotum í byijun og í lokin í heilu
lagi. En tónmálið og byggingin er
að sjálfsögðu flóknari en svo að því
verði gerð skil í örstuttri umsögn,
hvað þá innihaldinu. Hægt er að
benda á tengsl við Beethoven (síð-
ustu kvartettana). Við getum kallað
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
af tvisvar, endurgerðri með Jessicu
Lange og Jack Nicholson, The
Verdict, The Untouchables og
House of Games sem hann leik-
stýrði líka. Meðal leikrita hans eru
Duck Variations, Glengarry Glen
Ross og Speed the Plow sem Ma-
donna lék í á Broadway. Þar var
Oleanna frumsýnd, í október 1992.
Leikritið var síðar sýnt víðar í
Bandaríkjunum og frumflutt í
London sumarið 1993.
Oleanna hefur hvarvetna vakið
athygli og séð fólki fyrir safaríku
umræðuefni á mannamótum. Þá
verður manni hugsað til árshátíða
á næstu vikum en líka til þess,
hvað sem veisluhöldum líður, að
leikhúsið er býsna slungin og slótt-
ug skepna. Hvernig tölum við sam-
an, hvers vegna sýnist sitt hveij-
um? Næstum alltaf. Skilurðu það?
Þínum skilningi. Kannski?
Þ.Þ.
The Yggdrasil
Quartet.
þetta mjög einmanalega tónlist,
mjög persónulega tjáningu — jafnvel
sjálfhverfa. En gildir það ekki um
alla strengjakvartetta, þar sem
könnuð eru sálardjúpin og fáfamar
leiðir í „öðruvisi" tónmáli, sem vísar
bæði til Iiðinna tíma og deiglu sam-
tímans, jafnt menningarlegrar sem
skelfilegra atburða. Lokatónarnir,
þrátt fyrir heiti verksins, gefa ekki
til kynna neina bjartsýni — og að
því leyti spámannlegir.
Enn persónulegri, bæði að efni
og tónmáli, er þó Quartetto II. Op.
36, Vita et mors, samin (ásamt hinu
vel þekkta Requiem) í minningu
yngri dóttur hans, sem drukknaði
snemma sumars árið 1947. Fjöl-
skyldan hafði flust til Svíþjóðar eftir
stríð, en Jón var skilinn við konu
sína, þegar þessi hörmulegi atburður
gerðist. „Vita“ þýðir líf á latínu, og
Líf var einnig nafn þessarar fallegu
og fjölgáfuðu dóttur hans, sem var
mjög efnilegur fiðluleikari.
Fyrsta þættinum var lokið á af-
mælisdegi Lífar, 18. ágúst 1948.
Hann lýsir bernsku hennar í ek.
blöndu af skerzói og rímnasöng, en
músikin verður brátt flóknari og
þróttmeiri — við skynjum fyrstu og
hikandi skref barnsins sem breytast
í fagnandi dans hinnar þróttmiklu
stúlku.
Öðrum þætti var lokið sjö mánuð-
um síðar. Músikin gefur til kynna
alvarlegan og ákveðinn persónu-
leika. I lok þáttarins, sem ber yfir-
skriftina Æska, kveður við angist-
aróp. Þriðji þáttur er sálumessa,
unaðsleg tónsmíð, full af eilífum friði
og söltum tárum (pizzicato).
Quartetto III, E1 Greco, Op. 64,
var saminn á íslandi síðsumars árið
1965. Verkið er í fimm þáttum:
Toledo, ímynd af sjálfsmynd af E1
Greco, Jesús rekur braskarana úr
musterinu, Krossfestingin, Upprisan.
Hvílík tónsmíð! Jaðrar við að vera
„prógram-músik“, eðli efnisins sam-
kvæmt, en á þvílíkum nótum að þig
seturhljóðan. Ótrúlegt sambland af
spænskri málaralist („Þrumur og
eldingar yfir Toledo") og íslenskri
stemmu; metafysik og hörðu raun-
sæi; E1 Greco, Goya, Munk; dulúð
og hrotti krossfestingarinnar (ham-
arshöggin andspænis metafysik-
inni...); undrunaróp upprisunn-
ar . . . Tónlist, sem verður að upplifa
(en ekki útskýra).
Leikur Yggdrasil-kvartettsins
hins sænska (stofnaður 1990) er
hafinn yfir gagnrýni og gott betur,
hann er stórkostlegur. Loksins hef-
urðu á tilfinningunni að þessi tónlist
hljómi eins og tónskáldið heyrði hana
í huga og hjarta. Stríð og harkaleg
(engin furða að sellistinn þurfi að
vera ber að ofan! — sbr. mynd), en
líka lygn og blíð og djúp — einsog
íslenskir álar í haustbirtu.
Þessi hljómdiskur hlýtur að marka
tímamót í útgáfumálum á íslenskri
tónlist, þar sem hér er um að ræða
einhveija merkilegustu kainmer-
músik sem samin hefur verið á þess-
ari öld. Jón Leifs er tónskáld, sem
hvað listræna hæfileika snertir,
frumleika og heillyndi, verður skipað
á bekk með Sibelius eða Bartok.
Hljóðritun er framúrskarandi góð
— hefur þá ómenguðu „nálægð“
(presence) sem þessi tónlist þarfnast.
Oddur Björnsson
Jón Leifs
MENNING/
LISTIR
NÆSTU VIKU
MYNDLIST
Listasafn íslands
Sýningin Stofngjöfin til 5. febrúar.
Kjarvalsstadir
Yfirlitssýning um íslenska ieirlist i
65 ár og myndir Jóhannesar Kjarv-
als úr eigu safnsins.
Ásmundarsafn •
Samsýning á verkum Ásmundar
Sveinssonar og Jóhannesar S. Kjarv-
al til 14. maí.
Norræna húsið
Ljósmyndasýning til 29. janúar.
Listasafn Sigurjóns
Islandsmerki og súlur Sigurjóns til
15. janúar.
Gallerí Birgis Andréssonar
Halldór Ásgeirsson sýnir út janúar.
Gallerí Sólon íslandus
Ljósmyndasýning Davíðs Þorsteins-
sonar til 24. janúar.
Gallerí Stöðlakot
Grafíksýning Þórdísar Elínar Jóels-
dóttur til 22. janúar.
Listasafn Kópavogs - Gerðarsafn
Einar Garibaldi Eiríkssonar sýnir til
22. janúar.
Gallerí Úmbra
Kristján Kristjánsson sýnirtil 1. febr-
úar.
Gallerí Fold
Daði Guðbjörnsson sýnir til 29. jan-
úar.
Gerðuberg
Hafdís Helgadóttir sýnir til 12. febr-
úar.
Nýlistasafnið
17 ár, samsýning 125 félagsmanna
í safninu til 22. janúar.
Mokka
Ljósmyndasýning Jónasar Hallgrím-
sonar til 26. janúar.
II. hæð, Laugavegi 37
Roger Ackling sýnir til febrúarloka,
opið síðdegis á miðvikudögum eða
éftir samkomulagi.
TONLIST
Sunnudagur 15. janúar
Listasafn Kópavogs - Gerðarsafn;
Martial Nardeau flautuleikari og
Jónas Ingimundarson píanóleikari kl.
16. Ragnar Björnsson leikur Das
Orgelbuchlein - Litlu orgelbókina
eftir J.S. Bach á orgel Hvamm-
stangakirkju kl. 14.
Miðvikudagur 18. janúar
Doug Raney djassgítarleikari og
Bjöm Thoroddsen gítaleikari á
Kringlukránni kl. 22.
Fimmtudagur 19. janúar
Doug Raney djassgítarleikari og
Bjöm Thoroddsen gítaleikari halda
eftirmiðdagstónleika í Menningar-
stofnun Bandaríkjanna kl. 17.30.
LEIKLIST
Þjóðleikhúsið
Oieanna fmms. fös. 20. jan.
Fávitinn sun. 15. jan., fös.
Snædrottningin sun. 15. jan. kl. 14.
Gauragangur lau. 14. jan., fim.
Gaukshreiðrið lau. 21. jan.
Borgarleikhúsið
Söngleikurinn Kabarett mið. 18. jan.,
fös.
Leynimelur 13 lau. 14. jan., lau.
Óskin (Galdra-Loftur) lau. 14. jan.,
fös.
Ófælna stúlkan sun. 15. jan., mið.,
lau.
Leikfélag Akureyrar
Óvænt heimsókn lau. 14. jan.
Á svörtum fjöðrum fmm. lau. 21. jan.
Frú Emilía
Kirsubeijagarðurinn sun. 15. jan.,
mán.
Leikfélag Mosfcllssveitar
Mjallhvít og dvergarnir sjö lau. 14.
jan., sun.
Kaffileikhúsið
Sápa lau. 21. jan.
Eitthvað ósagt lau. 14. jan.
Skilaboð til Dimmu fmms. 20. jan.
LISTAKLÚBBUR
Leikhúskjallarinn
Páll SKúlason heimspekingur ræðir
spuminguna Hvað er list?, Einar
Clausen tenór syngur íslensk ein-
söngslög og kvartettinn Út í vorið
kemur fram.
KVIKMYNDIR
Norræna húsið
Kvikmyndasýning fyrir börn; Noi-ska
kvikmyndin Herman kl. 14.
Umsjónarmenn listastofnana og
sýningarsala!
Upplýsingar um listviðburði sem ósk-
að er eftir að birtar verði í þessum
dálki verða að hafa borist bréflega
fyrir kl. 16. á miðvikudögum merkt-
ar: Morgunblaðið, menning/listir,
Kringlunni 1, 103 Rvk. Myndsendir:
91-691181.