Morgunblaðið - 28.01.1995, Blaðsíða 2

2 C LAUGARDAGUR 28. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Robert Frank vinnur að
list sinni í einrúmi.
Hann hefur ekki skort
athygli fjölmiðla eða
aðdáenda, en hefur
haldið sig frá þeim og listheimi New
York-borgar, þar sem annað heim-
ili hans er. Hitt er lítið hús á af-
skekktum skaga Nova Scotia í
Kanada, og þar dvelur hann hálft
árið ásamt konu sinni, skúlptúrist-
anum June Leaf. Það var því óvænt
þegar hann bauð mér að heimsækja
sig á vinnustofuna í New York.
Frank er smávaxinn og þéttur á
velli, og kiæddur óhreinum kakí-
buxum, strigaskóm og vaffháls-
málspeysu þegar hann kemur til
dyra á heimili sínu. Óstýrilátur
hárkragi lyftist uppaf hrukkóttu
enninu og þungir pokar eru undir
augunum. Móttökumar eru hlýleg-
ar og brosandi segist hann hafa
verið áhugasamur um íslendinga
síðan hann flaug nokkrum sinnum
með Loftleiðum á árum áður. Við
göngum upp þrönga stigana í húsi
þeirra hjóna neðarlega á Manhatt-
an, húsi sem áður hýsti útigangs-
menn og er býsna lotlegt og mörg-
um þætti hreinlega skítugt, en
Frank segir að þetta sé gott vinnu-
húsnæði. Við endum í litlu vinnu-
herbergi hans á þriðju hæð og þar
kennir margra grasa. Ljósmyndir,
teikningar og hvers konar textar
em festir á veggina, Bob Dylan
snældur em í kassa, litir, pappírar
og umslög á borðum, og skáldverk
í stöflum - undir einu þeirra eintak
af nýrri útgáfu The Amerícans.
Fáar ljósmyndabækur hafa haft
jafn mikil áhrif og þetta safn svart-
hvítra mynda, en rithöfundurinn
Jack Kerouac ritaði formálann að
þessari bók vinar síns og sagði
Frank hafa „sogið dapurlegt ljóð
úr hjarta Ameríku".
Frank fékk styrk frá Guggen-
heim-stofnuninni til að ferðast um
landið í tvö ár og skrásetja með
ferskum evrópskum augum „þá
tegund menningar sem er fædd hér
og er að berast til annarra landa“,
eins og hann orðaði það í umsókn-
inni. Þetta átti að vera „sjónræn
rannsókn á menningu“; hann ætlaði
sér að festa bandarískt samfélag á
filmu. Myndirnar sem hann tók
birtu ekki fagran heim heldur land
sem festi brosandi andlit á veggi
sína og virtist krefjast skilyrðis-
lausrar bjartsýni af fólkinu sínu,
en það var í rauninni gleðisnautt
og þunglynt. Þetta er land mann-
lausra þjóðvega og dapurlegra and-
lita á börnum, skipt eftir kynþáttum
og tekjum. Minni á borð við glym-
skratta, bíla, krossa, sjónvörp og
fána birtist aftur og aftur. Þetta
er portrett útlendings sem samsam-
ar sig með öðrum útigangsmönnum.
Ljóðskáldið Allen Ginsberg sagði
að myndirnar væru eins og „ósjálf-
rátt augnatillit - óvæntur sannleik-
ur“.
Svarthvitt er valió milli
vonar og örvœntingar
Myndirnar í The Amerícans opn-
uðu nýja kafla í Ijósmyndasögunni.
Þær eru svarthvítar - „fyrir mér
eru það litir ljósmyndunar og tákna
valið milli vonar og örvæntingar,“
sagði Frank einhveiju sinni, -
robert
FRANK
„FÓLKIFINNST
AUÐVELDARA AÐ
EIGA VIÐ LIST EN
SANNLEIKANN."
áferðin er gróf, rammarnir halla
og þær sýna máðan og oft óskarpan
hversdagsleika. Þessi sýn varð að
stíl sem enn lifir góðu lífi, ekki
hvað síst í tónlistarmyndböndum.
Og þótt bandarískir þjóðernissinnar
finndu bókinni allt til foráttu, þá
hylltu listamenn næstu áratuga
hana og þóttust sjá í ljósmyndunum
staðfestingu eigin gilda.
Frank leggur áherslu á að í
myndunum birtist alls ekki hatur
eða fyrirlitning, sjái menn í þeim
gagnrýni hafi ást hans á landinu
orsakað hana, en auðvitað hafi
margt verið sér framandi. „Þetta
land er fullt af útlendingum," segir
hann þegar ég spyr hvort hann
hafi síðan aðlagast Bandaríkjunum.
„En ég hef búið hér lengi og það
væri erfitt að halda _sér fyrir utan
samfélagið í 40 ár. Ég er hluti af
þessari þjóð - í dag er þetta landið
mitt.
Ég gleymi ekki hvaðan ég kem,
það hefur áhrif á líf mitt að ég
skuli vera frá Evrópu, en ég berst
ekkert gegn því að vera Amerík-
ani.“ Hann heldur áfram að tala
um að sjónarhorn útlendingsins sé
ráðandi í The Amerícans: „Víst
hjálpaði að hafa vissan ferskleika,
ég hafði verið í landinu í skamman
tíma og allt var nýstárlegt; að vera
með bíl, að ferðast svona um og
koma á alla þessa staði. Að hitta
fólk, eins og til dæmis í Suðrinu ...
Og þetta er ennþá stórt land, visst
frelsi til að halda af stað, til að
ferðast, og það er eitthvað það allra
besta sem ungt fólk getur gert.
Þetta er fallegt land. Kannski yrði
mér þó betur tekið í dag; ég held
að fólk hér hafi verið sérstaklega
tortryggið gagnvart útlendingum á
sjötta áratugnum.“
Þessar ljósmyndir Franks af
Bandaríkjunum ollu byltingu í fag-
inu en hann var þó vel undirbúinn
og hafði þroskað stílinn með sér í
nokkur ár, á sama tíma og hann
vann sem tímarits- og tískuljós-
myndari. Hann lærði ljósmyndaiðn
á unglingsárum sínum í Sviss en
segir að það hafi verið hrein tækni
og hann hafi ekki verið farinn að
hugsa um að tjá sig í myndum á
þeim tíma. „Ég var 18 ára þegar
ég byijaði að mynda, ungur maður
nýsloppinn úr hernum, og það var
hrein iðnaðarljósmyndun. Snerist
um að geta lifað af ljósmyndun -
um að geta myndað pappakassa og
lýst hann rétt.
Að fara að nota myndavélina sem
persónulegt og listrænt tæki hafði
með komu mína til Ameríku að
gera. Hér var frelsi til að gera það
sem ég vildi. Ég mátti til að kom-
ast undan áhrifunum heima; fjöl-
skyldunni og Sviss. Smæð Sviss var
þrúgandi, það er land sem hægt er
að aka yfir á einum degi. Stríðið
gerði það líka verra að búa þar.“
Og hann segir að það hafi aldrei
hvarflað að sér að flytjast aftur til
Sviss þegar hann var farinn þaðan.
Þrátt fyrir ótrúlega velgengni
The Amerícans og að hún skyti
honum upp á stjömuhiminn ljós-
myndunar, þá dró Robert Frank sig
í hlé eftir útkomu bókarinnar. Hann
vildi ekki endurtaka sig og þoldi
ekki þegar verið var að stæla hann:
„Fólk fór að sýna eða senda mér
ljósmyndir sem litu út eins og mynd-
irnar mínar. Þá skildi ég að þetta
þýddi ekki lengur. Ég vildi taka
næsta skref.“ Frank var líka orðinn
leiður á hinni stöku ljósmynd. Hann
vildi útbúa myndraðir og bijóta nið-
ur þá hugmynd að ein mynd gæti
sagt alla söguna. Bækur voru ein
leið til að segja sögu með mörgum
myndum og höfðu alla tíð höfðað
sterkt til hans, en 1959 lagði Frank
ljósmyndavélina til hliðar og tók að
gera kvikmynd.
Hráir bútar úr
raunveruleikanum
Um kvikmyndina sagði Frank á
þeim tíma, að hún gæti tekið stærri
og hrárri búta úr raunveruleikanum
en ljósmyndin, og auk þess nyti
hann félagsskaparins við kvik-
myndagerð. Fyrsta myndin hans
„Pull My Daisy“, er í dag álitin
klassísk heimild um „Beat“-skáldin
svokölluðu, en Frank var viðloðandi
þann hóp. Handritið var eftir
Kerouac og hann er einnig sögu-
maður, en meðal leikara voru skáld-
in Ginsberg og Gregory Corso og
léku þeir sjálfa sig. Síðan hefur
Frank gert á þriðja tug kvikmynda
og myndbanda, og hafa mörk sicáld-
skapar og heimilda oftar en ekki
verið óskýr í þeim. Alræmdasta
heimildamynd hans er líkleg
„Cocksucker Blues“, um ferð hljóm-
sveitarinnar Rolling Stones um
Bandaríkin árið 1972; mynd sem
söngvarinn Mick Jagger var svo
reiður út í að hann fékk lögbann
sett á sýningar á henni. „Þetta voru
enskir strákar sem vissu ekkert um
Ameríku," segir Frank. „Það er
erfitt að hafa þetta mikla peninga
og völd og vera mennskur.“
Merkilegasta framlag Franks
sem kvikmyndalistamanns er oft
talin röð stuttra mynda sem íjalla
um hann sjálfan, þar sem hann
reynir gjarnan að skilja áföllin í líf-
inu. „Samtöl í Vermont", frá 1969,
eru samtöl hans og barnanna hans
tveggja úr fyrra hjónabandi, um líf
þeirra og mistök hans sem föður.
Ónnur, „Lífið dansar áfram“, er frá
1980 og fjallar um dótturina, sem
fórst í flugslysi nokkrum árum áð-
ur, og besta vin hans sem hvarf
sporlaust. Þá hefur sonurinn verið
meira og minna á geðsjúkrahúsum
og um allt þetta fjalla myndirnar;
þær eru brot úr dagbók hans þar
sem hann er í leit að þeim horfnu
í rútínu hversdagsleikans.
Snemma á áttunda áratugnum
keypti Frank sér hús á Nova Scotia
og fór að dveljast þar hluta ársins.
Þá tók hann aftur upp ljósmynda-
vélina og list hans tók enn einum
breytingunum. Seinni tíma myndir
hans eru minna um ameríska menn-
ingu og pólitík en innra ástand lista-
mannsins; þær tjá tilfinningar hans
um fjölskyldu og vini, fortíð og
nútíð, tímann og minningar. Hann
tók að endurvinna sínar gömlu
myndir, blanda þeim saman við
aðrar nýrri, hræra þeim síðan við
kvikmyndirnar og myndbönd og
texta; þannig hefur hann reynt að
finna nýja merkingu í myndunum
og skapa frumlega og einlæga list.
Og það er list sem oft er hrá og
blönduð sorg, reiði og sjálfsefa-
semdum sem spyija um tilganginn
með tilverunni.
Frank segist hafa gert sér grein
fyrir því, með þessar seinni tíma
myndir, að stakar ljósmyndirnar
væru ekki eins mikilvægar og það
hvernig hann setti þær fram og
blandaði þeim saman. Hann prentar
stundum tvær eða fleiri ljósmyndir
á sama blaðið og notar frá tveimur
upp í hundrað myndir í sama verk-
ið, og hann málar í þær, límir og
jafnvel neglir þær saman. Allt fer
það eftir því hvaða áhrifum hann
vill ná: „Ég vil skapa eitthvað sem
hefur meira af sannleikanum og
ekki svo mikið af list. Sem þýðir
að maður verður að ganga ansi
langt - því fólki finnst auðveldara
að fást við list en sannleikann.“
Dagbók tilfinninganna
Það vakti mikla athygli á haust-
mánuðunum þegar Þjóðlistarsafnið
í Washington opnaði fyrstu yfirlits-
sýninguna á list Roberts Frank -
og fyrstu sýninguna sem þar er
sett upp með verkum lifandi ljós-
myndara. Þar gaf að líta 159 verk
frá fimmtíu árum; margar af fræg-
ustu ljósmyndum Franks úr The
Amerícans, ljöldann allan af minna
þekktum myndum, aðrar sem aldrei
höfðu komið fyrir augu almennings
og flestar kvikmyndirnar. Gagnrýn-
endur hafa keppst við að hrósa
sýningunni, margir völdu hana þá
merkilegustu sem sett var upp í
bandarísku safni á liðnu ári, og
einnig var sýningarskráin (á fjórða
hundrað síður með ijölda greina og
ljósmynda) valin besta myndlistar-
bók ársins af sumum íjölmiðlum.
Skyndilega var nafn Franks á allra