Morgunblaðið - 25.02.1995, Qupperneq 1

f)(0rigptistM$Mi
MENNING
USTIR
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS LAUGARDAGUR 25. FEBRÚAR 1995 BLAÐ'
Kaldhömmð
fegurð
SÖGUSINFÓNÍA Jóns Leifs
verður flutt í fyrsta sinn í
fullri lengd á íslandi 2. mars næst-
komandi af Sinfóníuhljómsveit ís-
lands. Finninn Osmo Vánská stjórn-
ar hljómsveitinni en það var einmitt
landi hans, Jussi Jalas, sem stýrði
frumflutningi verksins á norrænum
tónlistardögum í Finnlandi árið
1950. Þá vakti Sögusinfónían geysi-
lega hörð viðbrögð, gagnrýnendur
sögðu hana meðal annars „djöful-
gang“ og „afskræmi" og líktu form-
legri uppbyggingu verksins við
storkið hraun. Sögusinfónían er það
verk sem fyrr á árum hélt nafni
Jóns helst á lofti, enda var hún eitt
fárra verka hans sem fólk þekkti
eitthvað til.
Sinfónía no. 1 „Söguhetjur“ hef-
ur jafnan verið nefnd Sögusinfón-
ían. Hún skiptist í fimm þætti:
Skarphéðinn (Allegro moderato),
Guðrún Ósvífrsdóttir (Adagio),
Björn at baki Kára (Scherzo - All-
egro molto), Glámr ok Grettir (Int-
ermezzo - Adagio) og Þormóðr
Kolbrúnarskáld (Allegro moderato
e commodo).
Innlyksa í Þýskalandi
Jón Leifs fór út til Þýskalands í
nám árið 1916, þá 17 ára. Skömmu
eftir að hann kom út, heyrði hann
sinfóníska tónlist í fyrsta sinn en
það var Faust-sinfónían eftir Franz
Liszt. Þetta var magnþrungin lífs-
reynsla fyrir Jón, hann mundi tón-
listina í smáatriðum og lýsti því
síðar að hann hefði getað kastað
sér í gólfið og æpt af undrun.
urnar Líf og Snót. Fjölskyldan varð
innlyksa í Þýskalandi í stríðinu og
komst ekki úr landi fyrr en í upp-
hafi árs 1944. Á þessum tíma var
fjölskyldan í stöðugri lífshættu og
hefur líf þeirra verið erfiðara en orð
fá lýst. Áð sögn Hjálmars eru þess
fá dæmi að gyðingar í hjarta Þýska-
lands skyldu hafa sloppið við útrým-
ingarbúðirnar þegar svo langt var
liðið á stríðið.
Jón og Annie voru nær algerlega
eina,ngruð og við þessar aðstæður
samdi hann Sögusinfóníuna, frá 10.
mars 1941 til 29. júlí 1942. Hann
hóf verkið í kjölfar flutnings á op.
7 „Hljómleik fyrir organ og hljóm-
sveit" sem leikinn var í Berlín þrátt
fyrir að verk Jóns hefðu verið bönn-
uð. Nasistar sýndu flutningi orgel-
konsertsins andúð en Jón leitaði sér
hins vegar styrks í íslendingasögur.
Þar með hófst smíði Sinfóníu no.
1, „Söguhetjur".
Sibelius hrifinn
Sögusinfónían var frumflutt í
Helsinki árið 1950 undir stjórn Jussi
Jalas, þekkts stjórnanda og tengda-
sonar tónskáldsins Jean Sibeliusar.
Jalas hafði mikið álit á Jóni, svo
og Sibelius. í bréfi til Jóns eftir
frumflutninginn segir Jalas: „Það
er eitthvað að baki hljómkviðu þinn-
ar og þessvegna tók hún athygli
mína. Sibelius, sem er næstum því
sérfræðingur í sögum, sagði að
hann fyndi á hljómkviðunni hinar
sönnu rætur íslendingasagnanna
með þeirra harðgera búningi og
þrótti."
SOGUSINFONIAN EFTIR JON LEIFS FLUTT I FULLRI LENGD
Hjálmar H. Ragnarsson, sem
rannsakað hefur verk og sögu Jóns
á annan áratug, segir þessa lífs-
reynslu hafa haft mikil áhrif á
smíði Sögusinfóníunnar, Faust-sin-
fónían var Jóni bæði fyrirmynd og
aflgjafi þó svo að áferð þessara
tveggja verka sé gjörólík. Faust
skiptist í þrjá kafla; Faust, Gretchen
og Mephistopheles og er jafnan tal-
ið að Liszt hafí séð sjálfan sig í
Mephistopheles en Jón í Skarp-
héðni.
Sögusinfónían er samin í heims-
styijöldinni síðari en þá var Jón
búsettur í Þýskalandi. Hann var þá
kvæntur Annie Riethof, sem var
af gyðingaættum, og áttu þau dæt-
Er verkið var leikið í útvarpi á
Norðurlöndum skömmu eftir frum-
flutninginn vakti það hins vegar
hörð viðbrögð víðast hvar. Gagn-
rýnandi Aftenposten sagði verkið
þann mesta djöfulgang sem hann
hefði á ævi sinni heyrt. í Verdens
Gang var verkið kallað „afskræmi
eftir Jón Leifs sem hann hafði kall
að symfoniu (finnskur gagnrýnandi
hélt því fram að hjer hlyti að vera
um prentvillu að ræða).“
Er hluti Sögusinfóníunnar var
fluttur í útvarpi hérlendis árið 1962
létu menn ekki síður í sér heyra. í
Alþýðublaðinu um þáttinn „Dauði
Skarphéðins“ sagði m.a.: „Það tók
langan tíma að drepa Skarphéðin
JÓI\I Leifs (1899-1968) á Þýskalandsárunum
og virtist dauðaorsök hans fremur
leiðindi en brunasár." Þeir voru þó
til sem hrifust af verkum Jóns,
m.a. Jóhannes S. Kjarval og Guð-
mundur Hagalín sem sagði það
skrýtna mannkind sem ekki hefði
notið þáttarins um Guðrúnu Ósvíf-
ursdóttur.
„Það þarf sterk bein til að þola
gagnrýni af því tagi sem Jón fékk
eftir frumflutninginn á sinfóníu
sinni en slík bein hafði hann,“ seg-
ir Hjálmar. „Tónlist hans átti oft
síðar eftir að vekja andúð hjá þeim
sem á einn eða annan hátt tjáðu
sig um hana, og má ætla að sú
andúð hafi átt sinn þátt í því að
hann einangraði sig enn frekar en
hann hafði gert áður frá þeim
straumum og stefnum sem ríktu í
tónsköpun á síðustu áratugum ævi
hans. I kjölfar gagnrýninnar á
Sögusinfóníu einangraðist Jón æ
meira og skrifaði fyrir skúffuna,
gerði ekki ráð fyrir að tónverk hans
yrðu nokkurn tíma flutt, fyrr en
þá síðar.“
Mlklll gnýr
Sögusinfónían þótti einhæf og
einstrengingsleg, segir Hjálmar, og
hún féll ekki að þeim stefnum sem
þá ríktu í tónsköpun. „Þetta var
kaldhömruð fegurð enda var mark-
mið Jóns að sía væmni og tilfinn-
ingasemi úr tónlistinni. Það sem fór
einna mest fyrir brjóstid á fólki var
mikill gnýr frá alls kyns slagverks-
tólum, auk þess sem hann notaði
forna lúra í lokakaflanum. Þá fundu
menn ýmislegt að uppbyggingu
verksins en hefðbundin úrvinnsla
var ekki hans sterkasta hlið. „Marg-
ar tónsmíðar hans eiga það sameig-
inlegt með verkum seinni tíma mín-
ímalista að þær einkennast af sefj-
andi endurtekningum og sparsemi
hvað sjálft tónefnið varðar. Slík
tónlist hefur ekki átt fylgi að fagna
fyrr en á allra síðustu áratugum."
Vakning
íslensk tónverkamiðstöð' gaf
Sögusinfóníuna út á hljómplötu árið
1977. Hún var þá nokkuð stytt
enda þurfti hún að rúmast innan
tímamarka einnar hljómplötu. Sinf-
óníuhljómsveit íslands leikur á
þeirri plötu undir stjórn Jussi Jalas.
Þá gaf miðstöðin út hljómdisk árið
1989 með öðrum hljómsveitarverk-
um eftir Jón undir stjórn Pauls
Zukovsky. Hugmyndir hafa verið
uppi um flutning á fleiri verkum
Jóns og segir Hjálmar menn vera
að vakna til meðvitundar um gildi
tónlistar Jóns Leifs. Flutningur Sin-
fóníuhljómsveitar íslands á Sögu-
sinfóníunni verður hljóðritaður fyrir
BlS-útgáfuna í Svíþjóð, sem undir-
býr nú útgáfu á verkum Jóns. Þá
er væntanlegur geisladiskur frá
Chandos-útgáfunni með hljómsveit-
aiverkum eftir Jón.