Morgunblaðið - 09.09.1995, Síða 3

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 1995 C 3
• Lesið í málverk IV
Þvottur
á ísnum
Pekka Halonen 1865-1933
EINFALDLEIKI og naumhyggja eru
ekki afkvæmi og uppfinning seinni tíma,
heldur er hér þvert á mótí um að ræða
atriði er skara grunnhugmyndir mynd-
listarinnar frá upphafi. Þessara þátta sér
stað i myndhugsun miðaldamálara jafnt
sem meistara endurreisnar, og tók á sig
nýja mynd eftir að Evrópubúar kynntust
fyrir alvöru list austursins, einkum jap-
anskri, um miðbik síðustu aldar.
Pekka Halonen er gott dæmi um norr-
ænan listamann sem hreifst af ýmsum
grunnþáttum japanskrar listar svo sem
stórum afmörkuðum flötum, efnis-
kenndri litaáferð, jafnvægi í myndbygg-
ingu og andstæðurikum hlutföllum.
Við erum svo heppin að geta fylgst
með merkilegri þróun í þrem myndum
hans á Listasafni Islands, sem bera jafn-
framt í sér verðmætustu eiginleika lista-
mannsins. Elsta myndin, „Styttri leiðin“
sem er máluð á heimaslóðum í suður
Kiijálalandi 1892, gefur Ijóslegatíl
kynna að listamaðurinn sé enn fastur í
raunsæisstil tímanna, og einnig að finnsk
þjóðerniskennd hafi náð tökum á honum.
Jafnframt ber öll myndbyggingin vott
um að ný og skýrari viðhorf til grunn-
þátta myndflatarins leiti á, jafnt hvað
ferska litameðferð snertír í anda impres-
sjónistanna sem táknrænt innsæi. Tijá-
bolirnir sem hlykkjast skipulega fram
myndflötinn eru eins og tákn finnskrar
þjóðarsálar, sem ekki var svo auðvelt
að bijóta niður eins og hann sagði sjálf-
ur; „Landið og þjóðin lifir! Við erum
guðs útvalin þjóð, sem hefur hlutverki
að gegna fyrir mannkynið.“ Á timabili
í upphafi ársins 1894 var Halonen nem-
andi Gauguins í París, en tileinkaði sér
helst hið samtengjandi og efnisríka á
myndfletinum og áhugann fyrir hinu
rismikla í tjámiðlinum. Halonen var enn
fremur einn þeirra norrænu listamanna,
sem hrifust af stórbrotnum og einföldum
myndheildum Puvis de Chavannes, og
þeim margræðu táknsögum sem ein-
kenndu núviðhorf tímanna. Þetta yfir-
færðu þeir á norrænan hvunndag, þann-
ig að myndefnið varð sem helgisögn í
látleysi sínu og yfirhöfnum hreinleika,
átti jafnt við brotabrot náttúrunnar sem
lýsingu á einfaldri athöfn i mannheimi.
Þetta kemur afar vel fram i myndinni
„Snævi þaktar smáfurur" frá 1899, sem
er sláandi einföld og hrifrík, og enn
frekar af þvottakonunni við vökina, sem
hér er tekin til meðferðar. Myndin getur
jafnvel leitt hugann að einfaldleikanum
í höggmyndum Ásmundar Sveinssonar
af vinnandi fólki löngu seinna.
Hið einfalda og fábrotna var það sem
Halonen leitaði að í lífi og list og því
fann hann sér samastað í litla þorpinu
Tuusula í suðurhluta landsins og bjó þar
alla tíð. Fleiri listamenn, sem voru gagn-
teknir guðspekilegum hugmyndum tím-
anna í anda Leo Tolstoj, fylgdu í kjölfar-
ið og settust að í nágrenninu, enda var
Halonen einn af virtustu listamönnum
Finnlands af uppvaxandi kynslóð, þeirra
á meðal var tónsmiðurinn Jean Sibelius.
Þessir listamenn leituðu að kjarnanum
í finnskri þjóðarsál, vildu skapa rism-
ikla, heiðarlega og persónulega list í
jafnvægi við hið besta sem tímarnir
höfðu upp á að bjóða, og til þess vildu
þeir fá frið fjarri skarkala höfuðborgar-
innar.
I myndefnavali var Halonen trúr upp-
runa sínum, en hann var komin af
bændafólki í miðaustur Finnlandi, sem
var listrænt, þjóðrækið og trúhneigt.
Myndin „Þvottur á ísnum“ (125x180),
er gott dæmi þess hvernig norrænum
listamönnum tókst að lýsa hvunndegin-
um og upphefja hann án nokkurrar tíl-
gerðar. Hér er um norrænt svið að
ræða, túlkað af norrænum anda, sem
sækir listræn fræði sín til hámenningar
franskrar og ítalskrar hefðar. Hinar
miklu hlutfallaandstæður sem koma
fram í ísbreiðunni í forgrunninum, og
húsunum, skóginum og himninum í bak-
grunninum skapa í senn fjarvídd sem
rýmistilfinningu. Formin í konunni, ba-
lanum og þvottinum eru svo einföld að
þau fá svip af kyrrstæðri höggmynd og
auka á hina óbifanlegu ró, sem er yfir
allri myndinni. Dregur um leið fram
einkenni finnsks vetrardags og mjúkrar
froststillu síðdegisins.
Að slepptu öllu frásagnarlegu inni-
haldi, er um myndræna naumhyggju að
ræða, þar sem þanþol einfaldleikans er
spennt til hins ýtrasta, og það er eins
og hið þekkjanlega á myndfletínum
þjóni helst því, sem í núlistum hefur
hlotið nafnið innsetning (installation).
Svo langt gengur þetta, að skoðandinn
skynjar frekar hlutföllin í myndbygg-
ingunni en að þau séu sýnileg.
Málverkið, sem átti að vera lýsing á
finnskum hvunndegi og var málað fyrir
finnska skálann á heimssýninguna í
París aldamótaárið, er sterk ástarjátn-
ing til heimalandsins,
jafnframt ber hún í sér sitthvað af því
besta og fegursta í norrænni myndlist-
arhefð.
Bragi Ásgeirsson
Málverkið er á sýningunni Ljós úr norðri
í Listasafni íslands.
Ljóð undir stækkunargleri
Á Englandi hefur orðið til ljóðahreyfing sem
stendur fyrir Degi ljóðsins. Jóhann Hjálmarsson
fjallar um þennan mikla áhuga á ljóðlist og líka
vinsæla bókmenntagrein í Danmörku, athuganir
skálda á eigin skáldskap og annarra.
BRETAR ætla að halda Ljóðadag
(National Poetry Day) hátíðleg-
an í annað sinn 12. október.
Þetta verður sannkölluð ljóða-
hreyfíng að störfum. Ljóðafé-
lagið (The Poetry Society) verð-
ur á veraldarvefnum, uppáhaldsljóð þjóðarinn-
ar verður fundið með símakönnun og ljóðaverð-
laun kunngerð. í skólum, á vinnustöðum,
brautarstöðvum og flugvöllum munu ljóð
hljóma og verða flutt með viðhöfn.
Margir frægðarmenn meða! skálda og ljóða-
vina munu gerast málsvarar ljóðsins á þessum
degi, en samkvæmt bókmenntaleiðara D. S. í
TLS (1. september) er ekki víst að allir séu
sannfærðir um mikilvægi dagsins og telji hann
jafnvel of ævintýralegan. Skáldið Simon Arm-
itage sem er í forystusveitinni segist ekki vera
viss um að hann starfi þar áfram í framtíð-
inni, en vonandi hleypur einhver í skarðið fyr-
ir hann, enda er hann hlaðinn verkefnum á
sviði bókmennta og þá einkum ljóða og ljóða-
útgáfu.
Skáldskaparmál
Skáldskaparmál eða póetík eru í brenni-
depli í sænska tímaritinu BLM (nr. 4, 1995).
Svíar hafa sjálfir lítið af þessari merku bók-
menntagrein að segja, en hún felst í því að
skáldin opna hug sinn og skrifa um skáldskap-
inn, eigin ljóðagerð og annarra og oft með
afar persónulegum hætti. Skáldskaparmál af
þessu tagi nálgast það sem kallað er afori-
smar eða kjarnyrði, hnit.
Ritstjóri BLM þarf vegna skorts á skáld-
skaparmálum heima fyrir að leita til Danmerk-
ur en þar er af nógu að taka í þessum efnum,
ekki síst þegar leitað er til níunda og tiunda
áratugarins. Þá
gáfu tvö skáld, Sor-
en Ulrik Thomsen
og Pia Tafdrup út
skáldskaparmál
sín. Margir muna
líka eftir Dagbók-
arbrotum skáldsins
Poul la Cour frá
sjötta áratugnum,
en þau náðu jafnvel
til íslands. Bók
Thomsens nefnist
Mit lys brænder
(1985). Tafdrup
kallaði sína bók
Over vandet gár
jeg (1991) og lét
fylgja með sem
undirtitil „skitse til en poetik“.
Tafdrup sem er meðal helstu skálda Dana
og situr nú í akademíunni dönsku er höfundur
Ijóðabókarinnar Territorialsang (1994) sem til-
nefnd var til bókmenntaverðlauna Norður-
landaráðs 1995.
í tilefni þess að Svíar eru í fyrsta skipti svo
nokkru nemi að
kynna Ijóð Piu
Tafdrup á sænsku,
með úrvalinu Dag-
en ditt ljus, beinir
BLM sjónum les-
enda að henni og
skáldskap hennar.
Þegar líkaminn
fær mál
í brotum sem
birt eru úr skáld-
skaparmálum Piu
Tafdrup skrifar
hún meðal annars
að það sé ekki
heimurinn sem
þurfi að vera
skáldlegur til þess að hún geti skapað ljóð
heldur eigi hún að gefa orðunum gildi. Orðið
er ekki skáldlegt í sjálfu sér. Hún segist alltaf
höfða í ljóðum sínum til þess sem sé fyrir utan
hana, einhvers stærra en hún sjálf. Pia Tafdrup
segir um Ijóðlistina: „Ljóðlist er tungumál líkam-
ans.“
Hvaða bækur hafa skipt skáldkonuna mestu
máli?
„Biblían, Líffærafræðin (Anatómískur atlas)
og Dönsk orðabók."
Það er ekki út í bláinn að Pia Tafdrup hef-
ur verð kölluð skáld líkamans, þess líkamlega.
Fyrsta bók hennar hét því dæmigerða nafni:
Nár det gár hul pá en engel.
Um einmanakenndina standa þessi hugg-
unarorð hjá Piu Tafdrup: „Að vera aleinn með
sjálfum sér getur varla nokkur þolað til lengd-
ar, en þvi meira einmana sem ég verð því
minna einmana er ég.“
Afmælisbarn gærdagsins
Afmælisbam gærdagsins, Jónas E. Svafár,
hefur oftar skrifað póesíu en póetík. Heimsmál-
in hafa verið honum hugleikin, samanber hinar
sígildu ljóðlínur: „vinna vélbyssur að vélritun/
á sögu mannsins".
Klettabelti fjallkonunnar nefnist safn ljóða
Jónasar sem kom út 1968. Eitt Ijóðanna þar
nefnist fjötrar og getur vel staðið sem skáld-
skaparmál vegna þess að vikið er að vanda
orðanna_ þótt ljóðið sé líka um samfélags-
vanda. 1 upphafserindi er ort um „fangelsi
tungunnar", það fangelsi sem skáldið hlýtur
að hafna:
í fangelsi tungunnar
hefur hlátur grátur
og gnístran tanna
fjötrað geðshræringamar
með mannúðarskorti
Meðal bóka Jónasar er Stækkunargler undir
smásjá. Kannski má segja að hin óvænta sýn
hans á lífið og tilveruna felist í þessum orðum?
Pia
Tafdrup