Morgunblaðið - 03.11.1995, Blaðsíða 2

2 B FÖSTUDAGUR 3. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Ilmur
hefur hvatræn áhr
á manninn í stað
LYKTARSKYN er elsta skynfæri
mannanna og mikilvægasta frá þró-
unarsögulegum sjónarhóli. Núna
reiðir maðurinn sig mest á sjónina
og menning hans hefur orðið mynd-
ræn á þessari öld. Kennslubækur
og -forrit nútímans eru til að mynda
byggðar upp á myndum og merkj-
um. Borgarbúar stjómast af um-
ferðarmerkjum; stopp, biðskylda,
einstefna. Umferðarmerki hundsins,
besta vinar mannsins, er á hinn
bóginn lykt.
Sjón, heyrn, bragð, snerting - og
lykt. Það skynfæri starfar mest á
ómeðvituðum nótum. Fólk virðist
samt farið að nota ilm meira en
áður og þannig hefur notkun á alls
konar ilmolíu og reykelsum aukist
á undanfömum árum. Ilmur er hluti
af stemmningunni og andrúmsloft-
inu sem fólk vill búa í.
Ilmur af rjúkandi kaffi
Kaffi er sagt vont eða gott á
bragðið, en raunin er að kaffíilmur-
inn á stóran skerf í ánægjunni sem
felst í því að drekka það. Hitastigið
verður líka að vera rétt:
Rjúkandi kaffibolli stendur á
borðinu. Ilminn ieggur um eldhúsið.
Maður situr inn í stofu, bros færist
yfir andlit hans. Nefið hefur gripið
kaffiilminn. Hann gengur í leiðslu
inn í eldhús, tekur bollann og yljar
sér um hendur. Ilminn Ieggur um
vit hans, hann sýpur og finnst það
hæfilega sterkt. Ilmur og bragð
blandast saman og maðurinn kyng-
ir. Andardrátturinn stöðvast og svo
andar hann frá sér aftur, lítið kaffi-
ilmský berst út um munnopið og inn
um nefið. Maðurinn ilmar að innan
og utan af kaffi og segir: „Logandi
gott kaffi!“
Ánægjan af víndrykkju er ná-
tengd ilminum, sérfræðingarnir
þefa með æfðu nefinu og sumt fólk
drekkur ekki koníak en fmnst gott
að njóta ilmsins. Jafnvel fólk sem
ekki reykir getur notið reykjarpípu-
ilms og vindlalyktar.
Hver með sinn eigin ilm
Heilabörkur físka er allur lagður
undir lyktarskynið og þriðjungur í
hundum. Einn tuttugasti heilabarkar
manna er fyrir lyktarskynið. Þróunin
hefur orðið sú að menn hugsa ekki
um lyktina sem þeir finna og sjá
ekki ástæðu til að æfa iyktarskynið,
en þrátt fyrir það eru áhrifín mikil.
Dómar fólks um heiminn eru lit-
aðir af lyktinni sem berst þeim um
vit. Hver manneskja hefur sína sér-
stöku lykt sem samanstendur að
angan líkamans, hreinlæti, fötum
og nánasta umhverfi. Lykt hverrar
fjölskyldu er líka sérstök, hana má
finna þegar heimili hennar er heim-
sótt og jafnvel víðar.
Maður kemur heim til sín og finn-
ur lykt annarrar fjölskyldu. Hann
annað hvort þekkir lyktina og getur
sagt á augabragði hvetjir voru í
heimsókn eða hann spyr: „Hver var
í heimsókn?" Við erum samdauna
lyktinni heima hjá okkur en söknum
hennar ef hún hefur látið í minni
pokann fyrir lykt gestanna, sem á
hinn bóginn finna lykt gestgjafanna
þegar þeir ganga í bæinn.
Lyktin hefur líka áhrif á löngun
okkar til að kynnast öðru fólki.
Ilmblær þess getur verið fráhrind-
andi og líkurnar á kunningsskap
verða því strax minni. Aðrir eru
eins og sýnt er í ýktum ilmvatnsaug-
lýsingum: Fólk snýr sér við þegar
það gengur framhjá, ilmur þess
verður hreinlega eftir í loftinu.
Ilmur kynjanna
Lyktin er í aðalhlutverki á lífs-
skeiði margra lífvera: Til að finna
fæðu, greina kynin og æxlast. Fe-
rómón er lyktarefni sem mörg dýr
gefa frá sér. Kvendýr ýmissa skor-

&L„.....................
Morgunblaðið/Kristinn
Ilmur af rós, víni, bruna, ávexti, eða er það bara ýldulykt?
Áhrif ilms á sál og likama hafa verið vanmetin.
dýra framleiða það yfir fengitímann
og laða þannig karlana að sér. Kven-
fuglar framleiða ákveðna lykt þegar
þeir vilja fá karlinn til lags við sig.
Kynhegðun spendýra mótast líka
af ferómóni. Konur framleiða fe-
rómón þegar mestar líkur eru á
getnaði, þó ekki sé það mikið. Kyn-
ferðisleg lykt nægir nútímamannin-
um ekki einvörðungu, en karlar
geta ilmað af eigin líkamslykt eða
falið hana með lykteyðandi efnum.
Lyktin hefur því gegnt hlutverki í
æxlun fyrr í þróunarsögunni.
Konur sem búa saman í hóp og
leggja lag sitt ekki við karlmenn,
uppgötva oft að þær byrja að hafa
á klæðum á sama tíma og ástæðan
er lyktin eða ilmefnið ferómón. Þetta
gerist líka í skólum sem er eingöngu
fyrir stúlkur og að sjálfsögðu í
nunnuklaustrum. Ilmefnið ferómón
hefur því meiri áhrif en margur
hyggur.
Ilmur og tilf inningar
Konur leggja sennilega meira upp
úr því að ilma vel en karlar, og eru
af þeim sökum með æfðara þefskyn,
enda nota flestar ilmvatn. Góð lykt
hefur örvandi áhrif hvort sem er til
kynlífs eða borða mat. Ilmskyn
mannsins er í beinum tengslum við
limpíska kerfið, sem er elsti hluti
heilans, en þar er tilfinningastöðin
staðsett. Tilfinningastöðin geymir
svokallaða glaðlyndiskjama og þung-
lyndiskjama mannsins og gerir stöðu-
mat á lifinu, á því hvort lífíð
sé bærilegt eða óbærilegt.
Ilmurinn hefur þvi sterk
áhrif að tilfinningar og
hvatir. Vond matarlykt
getur leytt til þess að
fólk missir matarlyst-
ina algerlega. Það
getur aftur á móti
verið erfitt að stand-
ast ilmandi popp-
korn, en auðvelt ef
það stendur ilmlaust
á borðinu frá deginum
áður.
Kynörvandi ilmur
Konur virðast vera
næmar á ilm af moskuefn-
um sem ýmis karldýr gefa
frá sér. Moskuilmur er ná-
tengdur kynhvötinni og kyn-
örvandi í þokkabót. Áhrif
hans á konur hefur leitt til þess
að ilmvatnsframleiðendur hafa upp-
götvað að árangursríkara er að láta
moskuefni í ilmvötn handa körlum í
stað þess að láta þau í ilmvötn fyrir
konur. Karlar em nefnilega ekki eins
næmir á þennan ilm, en geta hugsan-
lega hrifið konu ef þeir anga af hon-
um.
Margir eru hrifnir af ungbarna-
lykt. Móðirin þefar af barni sínu og
þekkir það á lyktinni hvort sem hún
gerir sér grein fyrir því eða ekki.
Sama gildir um barnið, sem finnur
líka lyktina af dísætri geirvörtunni.
Lykt dregur að eða hrindir frá.
Hún leikur meðal annars það hlut-
verk í dýraríkinu að vara við hætt-
um, svo sem að hindra át á eitruðum
plöntum. Yldu- og rotnunarlykt
forðar mönnum frá skemmdum
matvælum. Brunalyktin kallar á
skjót viðbrögð til að leggja á flótta
eða ráða niðurlögum elds.
Ilmlækningar eru meðal elstu
lækningaaðferða manna en í þær
eru notaðar kjarnaolíur úr jurtum,
blöðum, berki, rótum, fræi, kvoðu
og blómum. Grasalækningar eiga
sér langa hefð á íslandi og er ilmur-
inn það sem fullkomnar verkið.
Máttur ilmolíu er sagður felast í því
að núa olíunni inn í húðina, anda
ilminum að sér og nota olíuna í
baðvatnið. Við ilmnudd eru notaðar
olíur pressaðar úr ávöxtum, blómum
og kryddjurtum.
Ilmandl listviðburðir og
minnisgeymslur
Listamenn hafa vaknandi áhuga
á ilmi. Það er hægt að nota ilm til
að auka áhrifin í leikhúsi og dæmi
er um kvikmyndasýningar þar sem
ilmefnum hefur verið úðað í salinn
eftir atburðarás sögunnar. Erfitt er
að gefa út ilmandi skáldsögur en
"5 TÍU ára gömul manneskja er
ef til vill i einna mestu jafn-
vægi. Hún nýtur lífsins að
fullu ef ytri ástæður valda
ekki áhyggjum eða sorg. Hin
m svokallaða níu ára kreppa er
gengin yfir og ástand barrts-
ins einkennist af ró og vellíðan. Þetta
kemur fram í nýrri bók sálfræðing-
anna Guðfinnu Eydal og Álheiðar
Steinþórsdóttur, Barnasálfræði.
Bókin, sem er tæplega 300 blaðsíð-
ur, er sérstæð að því leyti að fjallað
er um hvert aldursskeið barna frá
fæðingu til tólf ára aldurs, en að
sögn höfunda hefur vantað
fræðslubækur um þroska barnUj
eldri en þriggja til fjögurra ára. I
bókinni lýsa Alfheiður og Guðfinna
þroskaferli barna og einnig leiðum
þeirra til að tjá hug sinn og tilfinn-
ingar. Auk þess er í bókinni fjallað
um mismunandi aðstæður og við-
brðgð barna við þeim. Má þar nefna
umfjöllun um systkini, einkabarn,
tvíbura, skilnað, stjúpfjölskyldu,
svefn, félagsþroska og vináttu.
„Áhugi okkar hefur alla tíð beinst
að forvarnarstarfi innan sálfræðinn-'
ar og við teljum að almenn þekking
á þroska og hugarheimi barna sé
góð forvörn," segja Álfheiður og
Gott að rifja upp
hvernig var að vera barn
Guðfinna, sem starfað hafa saman
að málefnum barna og fjölskyldna í
16 ár. „Við störfum sem sérfræðinar
í fullorðinssálfræði. í því starfi vitum
við hve mikilvægt er að hafa innsýn
í sálarlíf barnsins og hve sterk tengsl
eru oftast milli þess sem gerðist á
mótunarskeiði og líðan á fullorðinsá-
rum.“
Þær segja að hugmyndin að bók-
inni sé gömul, hún hafi verið „bak
við eyrað“ árum saman og heimilda-
öflun hafi því tekið langan tíma.
„Fyrir um það bil ári ákváðum við
að láta loks verða af því að skrifa
bókina og tókum okkur nokkurra
mánaða frí frá öðrum störfum á
meðan.“
Þótt megináhersla sé lögð á lýs-
ingu á eðlilegu þroskaskeiði barna,
svara Álfheiður og Guðfinna m.a.
spurningunni hvenær vandamál sé
orðið sálrænt.
Vandamál verður sálrænt
„Foreldrar eru oft feimnir að
bera upp spurningar um vandamál
sem eru sálræns eðlis, því þeim
finnst það gefa til kynna eigin van-
mátt í uppeldinu. Mörk milli eðlilegs
þroska og sálrænna einkenna eru
stundum mjög óskýr og sálræn
vandamál geta verið allt frá iétt-
vægum hegðunartruflunum og frá-
vikum í þroska til alvarlegri per-
sónuleikatruflana stálpaðra barna.
Þegar meta þarf hvort vandi er al-
varlegur er ekki nóg að telja fjölda
einkenna eða styrk þeirra. Vanda-
mál getur virst alvarlegs eðlis þegar
þriggja ára barn fær æðiskast eða
þegar lítið barn vaknar að nóttu,
fjarrænt en um leið ofsahrætt. Þó
er slík hegðun í raun innan eðli-
legra marka á þeim aldri. Einnig
þarf að líta á aðstæður og tengsl
barnsins í fjölskyldu og hvernig
uppalendur þess bregðast við
vandamálum þess.“
Níu ára í kreppu
í samskiptum við aðra hafa níu
ára börn vald á samtölum, þar sem
þau skiptast á að gefa og þiggja,
enda mynda þau oft varanleg vináttu-
sambönd á þessum aldri. Þau eru fær
um að setja sig í spor annarra og
vilja vera réttlát og sanngjörn. Samt
getur verið vandkvæðum bundið að
finna sjálfan sig og í Barnasálfræði
ijalla Guðfinna og Álfheiður um fyrir-
bæri sem þær kalla „níu ára kreppu“
og segja þær að sum börn eigi mjög
erfitt á þessum viðkvæma tíma.
„Algengt er að börn kvarti um
þreytu, höfuðverk og magaverki á
þessum aldri. Oft er einnig getið um
viðkvæmni, að börnin séu ofurnæm
og þoli mótlæti illa, séu þá ýmist
árásargjörn eða verði óvirk og dragi
sig í hlé. 9 ára barn er leitandi og
er að skapa sér persónuleika eða
sjálfsmynd. það er ekki lengur fá-
kunnandi og algerlega háð foreldr-
um. Slíkar tilfinningar vakna ekki
síst vegna þess að barnið hefúr ekki
aðeins öðlast hæfileika til að sjá
aðra úr fjarlægð, það getur líka séð
sjálft sig utan frá, vegið og metið
sjálft sig í samanburði við önnur
börn. Það leitar staðfestingar á
sjálfu sér út á við og kemst oft að
raun um að það er dálítið eitt í heim-
inum. Það hikar þá stundum og ef-
ast um hvort það ráði við allt saman.
Ekki alvitrir foreldrar
Barnið veit nú einnig að foreldrar
þess hafa sínar takmarkanir, það