Morgunblaðið - 09.03.1996, Blaðsíða 2

2 C LAUGARDAGUR 9. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
„Ég trúi á
spriklið í til-
vemnni“
Einn góðra gesta á dönskum bókmenntadög-
um Norræna hússins er danska ljóðskáldið
Benny Andersen. Verk hans hafa selst í
tugþúsundum eintaka og við sum kvæðanna
hefur hann samið lög. Sigrún Daviðsdóttir
segir frá þessum erki Dana, sem bæði segir
löndum sínum til syndanna og hrósar þeim
og undrast yfír lífinu og tilverunni.
EF EITTHVERT
danskt skáld á skilið
heitið þjóðskáld, þá er
það Benny Andersen.
Það vita líklega nokk-
urn veginn allir Danir
hver Benny Andersen
er og geta sungið um
Svante hans og Nínu.
Danir koma vart svo
saman á góðri stund
að þeir kyrji ekki vís-
una um Svante, sem
hugleiðir að hamingj-
an sé ekki það versta
sem til sé, meðan
hann borðar brauðið
sitt með ostinum, þegar kaffið er
næstum til og Nína er í baði. Eins
og ónafngreindur aðdáandi hafði
skrifað eina bóka hans á bóka-
safninu, þá er hann listamaður
hvunndagsins og þess sem manni
gæti yfirsést. „Hann gerir heim-
inn stærri". Einmitt það gerir
hann með því að dvelja við andar-
tök hvunndagsins og veita lesend-
um sínum og áheyrendum hlut-
deiid í því sem við tækjum annars
ekki eftir. Auk þess að ráða við
orðin, er hann einnig
píanóleikari og tón-
skáld og hefur því
samið lög við marga
af textum sínum, sem
trúbadúrinn Povl
Dissing hefur flutt af
snilld í þijá áratugi.
Að koma sjálfum
sér á óvart
í meira en fjóra
áratugi hefur Benny
Andersen verið að, en
í upphafi beindist
brautin þó annað.
Hann fæddist 1929
og ólst upp innan um iðnaðar-
menn, þar sem vart kom annað
til greina en að hann færi sömu
leið. Æsku sinni hefur hann oft
gert skil og segir á einum stað
að hann minnist hennar sem eins
langs sumardags, þar sem hann
sat á skurðarbarmi og fyigdist
með skordýrum og froskum. En
hann braust út úr þessu um-
hverfi, lagði stund á píanóleik, tók
stúdentspróf úr öldungadeild,
flakkaði um sem píanóleikari, auk
Benny Andersen
BENNY Andersen (við píanóið) ásamt Povl Dissing og Jens Jefsen.
þess sem hann tók að birta kvæði
í bókmenntatímaritinu Heretica
1952. Fyrsta ljóðabókin hans kom
út 1960. Síðan fylgdu fleiri ljóða-
söfn, en einnig greinar og greina-
söfn, barnabækur, leikrit og kvik-
myndahandrit.
Fráhvarf frá hefðbundnum
leiðum og löngunin til að bijóta
sér leið sjálfur hefur löngum ein-
kennt líf og verk Benny Anders-
ens. „Ef einhver gæti sagt mér,“
sagði hann eitt sitt, „hvað sann-
leikurinn væri eða gæti vísað mér
leiðina til hans, myndi ég strax
hlaupa í gagnstæða átt... Ég trúi
á spriklið í tilverunni, á glaðan
efa og á hið gagnstæða. Eg trúi
því að maður geti brotist út úr
umhverfi lítilla sæva og lítilla
sanda. Það gerði ég sjálfur, þrátt
fyrir allar reglur og ráð. Það
skiptir sköpum að hafa kraft til
að gera annað en það sem búist
er við af manni... Fyrir mér eru
skriftirnar að þora, að freista
þess að búa til eitthvað sem ég
hef ekki gert áður... Ég verð að
koma sjálfum mér á óvart. Það
er driffjöðurin.“
Hið mögulega og ómögulega
verður honum því iðulega hug-
stætt:
Ég þrái hið ómöplega
ekki aðeins hið nokkurn veginn möplega
heldur lengra
vel áleiðis
handan við hefðbundin mörk hins mögulega
Það er ekki í stíl Benny Anders-
ens að slá um sig með nöfnum
merkra andans jöfra. En efa-
hyggja hans endurspeglar tilvist-
arstefnu æskuára hans, eins og
hún birtist í frönsku rithöfundun-
um Albert Camus og Jean-Paul
Sartre. Þeir áttu efahyggju sína
ekki síst að þakka landa Benny
Andersens Sören Kierkegaard,
sem var svo efagjam að hann
kallaði eina af bókum sínum Ann-
aðhvort eða. Tónn hans hreif fljótt
landa hans, því einfaldleiki ljóða
hans kom við marga, líka þá sem
ekki áttuðu sig á hve hugsandi
skáldið er.
„Af hverju er alltaf
mánudagur á mánudögum“
Árið 1967 voru Benny Andersen
og trúbadúrinn Povl Dissing leidd-
ir saman í útvarpsþætti, þar sem
hugmyndin var að leiða saman
skáld og einhvern, sem flutt gæti
texta þess. Þau kynni tókust svo
vel að þeir hafa unnið saman síðan
og sungið sig inn í hug og hjörtu
landa sinna. Plötur með þeim hafa
verið gefnar út í belg og biðu og
hafa selst í hátt á annað hundrað
þúsund eintaka.
Þegar þeir Dissing kynntust
var Benny Andersen farinn að
semja ljóð, sem báru í sér visun
til persónunnar, sem kom fram í
Vísum Svantes 1972. Svante
Svendsen er sænskættaður
trúbadúr og óstöðugur náungi,
sem endurspeglar þætti í fari
meistara síns. Faðir skáldsins hét
Svend og var tónelskur og móður-
amma Benny Andersen var
sænsk. Ramminn um vísurnar er
frásögn skrásetjarans Benny
Andersen af Svante, gömlum fé-
laga sínum. Svante er kvalinn af
margvíslegum hugsunum og
sjálfstraustið er í lágmarki:
Líf mitt er varl’upp á eina flösku
ég er hér aðeins sem pant
En Svante kann líka að njóta
augnabliksins og þar birtist hinn
„bennyski“ tónn af fullum krafti.
Önnur hlið af næmni Benny
Andersens fyrir hvunndeginum er
hæfileiki hans til að undrast. Og
enn eru það ekki hinar stóru furð-
ur heimsins, sem hann undrast,
heldur bara einfaldir hlutir: „Af
hveiju er alltaf mánudagur á
mánudögum“ veltir hann fyrir sér.
Annars staðar segist hann undrast
tíunda hvert ár yfir því að hann
skuli vera til.
Dyggðir og
ódyggðir landans
Annað efni, sem stöðugt hefur
skotið upp kollinum í verkum
Benny Andersens síðan á áttunda
áratugnum er heimaland hans og
landar. Hann kann að meta ýmis-
legt í fari þeirra, en það vantar
heldur ekki gagrýnistóninn:
Hér er það dyggð
jafnvel fyrir þá hálærðu
að láta sem þeir hvorki kunni
að lesa eða skrifa
Bækur hafa komið út í tugþús-
undum eintaka, ljóð hans eru lestr-
arefni í skólum og á bókasöfnun-
um eru verk hans sjaldnast inni.
í veislunni, sem markaði opnun
evrópska menningarársins í Kaup-
mannahöfn var Povl Dissing auð-
vitað fenginn til að syngja um
Svante og Nínu fyrir Danadrottn-
ingu og önnur fyrirmenni og und-
ir síðasta versið getur hvern ein-
asti Dani tekið bæði vakinn og
sofinn... og því ekki að heyra það
á þeirra eigin máli...:
Se hvilken morgenstund!
Solen er röd og rund.
Nina er gáet i bad.
Jeg spiser ostemad.
Livet er ikke det værste man har
og om lidt er kaffen klar.
(Textabrotum er snarað af
greinarhöfundi.)
Skáld fárra
orða en margra
lesenda
Skáldið Inger Christensen er þekkt langt
fyrir utan landsteinana og á sér tryggan
lesendahóp í hinum þýskumælandi heimi.
Sigrún Davíðsdóttir segir frá skáldinu,
sem skynjar með líkamanum og notar orð-
in til að komast lengra.
HÚN ER skáld fárra orða en
margra lesenda. Bækur hennar
hafa selst í tuttugu og þijátíu
þúsunda eintaka upplögum, en
ljóðabækumar era hvorki digrar
né margar. Sú síðasta kom út
1991, Fiðrildadalurinn. Sálu-
messa og hlaut mikið lof gagn-
rýnenda heima og heiman. Inger
Christensen er einna þekktust
danskra ljóðskálda erlendis og
þá ekki síst á þýska markaðnum.
Hún er verðlaunuð í bak og fyrir
og hefur hlotið allar helstu viður-
kenningar, sem skáld og rithöf-
undar eiga kost á.
Hin hvunndagslega viðmiðun
Inger Christensen fæddist á
Jótlandi 1935, fór í kennaraskóla
og gaf út fyrstu ljóðabók sína
1962. Auk þess að skrifa, hefur
hún ritstýrt tímaritum, verið bók-
menntaráðgjafi bókaforlaga og
síðast en ekki síst verið mikilvirk-
ur þýðandi. En textar hennar
hafa einnig orðið öðrum lista-
mönnum innblástur. Danska tón-
skáldið Ib Nörholm hefur notað
mörg verka hennar í verk sín,
meðal annars í kammeróperu.
Rokksöngkonan Anne Linnet,
sem er á sérstökum stjörnustalli
heima fyrir, hefur notað texta
hennar í tónlist sinni og söngkon-
an Pia Raug söng heila ljóðbók,
det, inn á plötu, sem hefur selst
í yfir 30 þúsund eintökum.
Þó Inger Christensen sé fyrst
og fremst þekkt sem ljóðskáld
hefur hún einnig skrifað nokkrar
skáldsögur. Ein þeirra, Det
malede værelse, sem kom út 1976
kom út í nýrri útgáfu á síðasta
. ári. Bókin, sem höfundurinn kall-
ar reyndar ekki skáldsögu, heldur
frásögn, fjallar um ítalska endur-
reisnarmálarann Andrea Man-
tegna. Hann var uppi 1431-1506
og starfaði við hirð eins af helstu
furstum ítalska endurreisnar-
tímans, Ludovico Gonzaga, ásamt
öðrum andans mönnum sam-
tímans. Það er líf og andi þessa
tíma, þegar heimsmyndin stækk-
aði og aukið var í listina, sem
vekur forvitni Inger Christensens
og fær hana til að spinna sögur.
Inger Christensen hefur einnig
skrifað smásögur og samið leikrit
fyrir svið, útvarp og sjónvarp.
Strax í fyrstu bókinni kvað við
módemískan tón, sem aldrei hefur
þagnað. Ljóð hennar eru orðfá
og knöpp. Þau hefjast oft við
hvunndagslegar aðstæður, þar
sem hún stendur kannski í eldhús-
inu sínu, en heldur síðan þaðan
út í heim eða inn í orðin og skynj-
ar með öllum líkamanum. Þannig
man hún ömmu sína, sem sauð
apríkósusultu í eldhúsinu sínu:
ég veit hún er dáin, en ilmurinn
er svo sterkur, að líkaminn skynjar
hann, verður sjálfur að ávexti...
Viðvera hennar sjálfrar í ljóð-
unum er oft svo sterk, því hún
er þar ekki sem óskilgreint ég,
heldur er líkamlega til staðar:
ég skrifa eins og vindurinn
sem skrifar
með rólegri skrift skýj-
anna
' ég skrifa eins og hjartað
sem slær skrifa hróp
blóðsins og frumanna
þess séða grátsins
og tungunnar
Hið trygga og
ótrygga
í umfjöllun um
verk Inger Christens-
en hefur gjarnan ver-
ið bent á að í þeim
takist á tryggir
mannheimar, heimur
hvunndagsins og hins
vegar ótrygg veröld sköpunar,
þar sem ríkir óró, áhætta og inn-
blástur. Heimurinn, sem skáldið
þráir en hræðist um leið og mörg
kvæða hennar fjalla um þrá eftir
frelsi og að rífa sig lausa.
Þessi þrá hennar er einnig þrá
eftir að halda lengra og til þess
notar hún orðin og undrun sína:
ég verð að skapa mína eigin undrun
eða eiga á hættu
að hverfa
í málinu
eiijs og síðar í dauðanum
Eins og svo mörg skáld er
tungumálið og orðin henni eilíf
uppspretta undrunar og við-
fangsefna, takmörk orðanna
gagnvart hinum stóru viðfangs-
efnum. í sambandi við útgáfu
ljóðasafnsins det 1969 skrifaði
hún í blaðagrein: „Það eru að-
eins fáir hlutir, sem eru þess
virði að tala um og
þá tölum við ekki
um, þá getum við
ekki talað um, til
dæmis lífið, dauð-
ann og ástina. Við
köllum þetta stór,
dýr orð og eigum
þá við eitthvað í átt-
ina við kjól, sem er
svo fínn að við vilj-
um helst ekki ganga
í honum, við erum
feimin, við erum
hrædd og þá tölum
við ekki meira um
það. Slík orð geta
fengið að hanga inni
í skáp, meðan við
notum stillt og venjuleg og þó
umfram allt brúkleg orð til að
umgangast hvert annað dags
daglega.“
Þeir sem fara til fundar við
Inger Christensen þurfa því ekki
að velkjast í vafa um að hún hik-
ar ekki við að fara í sparifötin
og draga áheyrendur með sér
þangað, sem við -þyrðum kannski
ekki annars...
(Textabrotum er snarað af
greinarhöfundi.)
Inger
Christensen