Morgunblaðið - 15.03.1996, Blaðsíða 6

6 B FÖSTUDAGUR 15. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
Umhverfismál hafa
verið ofarlega á baugi
undanfarin ár. Virkjun
vatnsafls norðan Vatna-
jökuls og sala á raf-
magni um sæstreng
til Evrópu hefur vakið
margar erfiðar spum-
ingar um viðhorf okkar
tii hálendisins.
Gunnar Hersveinn
kynnti sér áætlanir og
ólík viðhorf manna
gagnvart réttinum til
að beisla kraftinn og
hafa þannig meiriháttar
áhrif á staði og dýralíf.
„ Morgunblaðið/RAX
JÖKULSA á Fjöllum andartaki áður en vatnið steypist niður Dettifoss. Virkjun árinnar hefur óhjákvæmilega áhrif á rennslið.
ÍSLENDINGAR standa frammi fyrir
stórri spurningu sem erfitt er að
svara til fulls: „Eigum við að virkja
vátnsaflið norðan Vatnajökluls; Jök-
ulsá á fjöllum og Jökulsá á Brú?“
Áhrifin eru víðtæk, meðal annars á
gróður, fossa, hreindýr, heiðagæs,
Dettifoss, ferðamennsku, Lagarfljót
og strendur Héraðsflóa og Öxar-
fjarðar.
Orkugeta Jökulsánna er álíka og
öll önnur vatnsorka sem nú er virkj-
uð á íslandi, eða um 4.000-4.500
gígavött á ári. Orkuna má nota und-
ir nýja stóriðju eða selja hana gegn-
um sæstreng til Evrópu.
íslendingar er nú bæði í sam-
starfi við Hollendinga (Icenet) og
Skota um möguleika á útflutningi
raforku um sæstreng. Þetta er
tæknilega framkvæmanlegt og talið
fjárhagslega hagkvæmt miðað við
horfur í markaðsmálum. Áhugi er-
lendra þjóða á íslenskri raforku hef-
ur farið vaxandi á undanfömum
árum og erlendir fjárfestar ættu að
öllum líkindum eignarhlut í virkj-
unum.
íslendingar gætu verið búnir að
hagnýta orkulindir sínar í stórum
stíl eftir 10-15 ár. Hinsvegar eru
skiptar skoðanir um hvort þeir ættu
að gera það.
Verðum að nýta orkulindir til
að uppfylla kröfur um lífsgæði
Jakob Björnsson orkumálastjóri
sagði á ráðstefnu Verkfræðingafé-
lags íslands um virkjanir norðan
Vatnajökuls á síðasta ári að íslend-
ingar þurfi að nýta allar tiltækar
auðlindir í landinu til að halda hlut
sínum og dragast ekki aftur úr ná-
grannaþjóðum sínum efnahagslega.
Hann sagði að tilgangurinn væri
að styrkja til frambúðar efnahags-
grundvöll okkar og búsetu í landinu,
annars gæti farið fyrir okkur eins
og Færeyingum og landflótti brysti
á. Aðrir telja að um of áhættusama
starfsemi sé að ræða sem gæti koll-
steypt efnahag landsins. Einnig
væri ímynd Islands um ósnortið há-
lendi í hættu.
Meðlimir áhugahóps um verndun
hálendis íslands hefur ályktað um
virkjanir norðan Vatnajökuls og sagt
að framkvæmdirnar muni ganga
freklega á náttúruauðlindir landsins.
Náttúrulindirnar væri nær að nota
ósnortnar í þágu ferðaþjónustunnar,
og þannig mætti koma í veg fyrir
tjón á til dæmis Dimmugljúfrum við
Kárahnjúka og Dettifoss. Einnig er
bent á neikvæð áhrif á fisk- og ræk-
justofna við Öxarfjörð og Héráðsflóa
en þangað renna Jökulsá á Fjöllum
og Jökulsá á Dal.
í skýrslu sem iðnaðarráðuneytið
gaf út árið 1994 „Virkjanir norðan
Vatnajökuls" stendur að Alþingi
hafi heimilað miðlunarlón á Eyja-
bökkum árið 1981 og að virkjunar-
leyfi ráðherra liggi fyrir. „Fljótsdals-
virkjun með miðlun á Eyjabökkum
er sem stendur eini stóri virkjunar-
kosturinn sem hægt er að grípa til
með skömmum fyrirvara." Gert var
ráð fyrir að lónið gæfi 11-1.200
gígavoltsstundir en hugsanlega
mætti hækka það og breyta í 3.000
gígavoltstundir.
Mikilvægt land fyrlr
heiðagæsir og hreindýr?
Gagnrjmi á þessa virkjun snýst
mest um að þarna er mesti fjöldi
heiðagæsa í sárum í heiminum, en
13.000 gæsir hafa talist þar. Svæðið
hefur verið sagt ein gröðursælasta
vin hálendisins og hafi alþjóðlegt
verndunargildi. Umhverfismats hef-
ur verið krafist en gallinn er að lög
um umhverfismat voru ekki sam-
þykkt fyrr en 1993. En við umhverf-
ismat er leitað til sem flestra til að
vega og meta áhrif virkjunarfram-
kvæmda á mann og náttúru.
Næsti virkjunarkostur er Jökulsá
á Brú og Hálslón yrði til, en það
myndi færa í kaf helsta burðarsvæði
hreindýra á íslandi. Þegar hreindýr
voru flutt til landsins var þeim dreift
á suðvesturhornið, í Mýrasýslu, Þin-
geyjarsýslu og 1787 til Vopnafjarð-
ar, en það eru einu dýrin sem eftir
lifa. I hörðum árum er eini auði blett-
urinn í Hálsinum, þar sem lónið er
ráðgert, staðurinn sem kýrnar bera.
Skrúfað frá rennsli í Dettifoss
yfir sumartímann
Arnardalslón mundi myndast ef
Jökulsá á Fjöllum verður virkjuð og
áhrifin af rennsli í Dettifoss myndu
minnka verulega en áætlanir miða
þó að því að tryggja lágmarks-
rennsli um fossinn á 70 daga tíma-
bili yfir sumartímann. Rennslinu
yrði með öðrum orðum stjómað. í
skýrslunni um virkjanir norðan
Vatnajökuls stendur að „Yrði ákveð-
ið að virkja Jökulsá á Fjöllum mætti
hugsanlega beina rennsli betur um
fossinn með aðgerðum ofar í farveg-
inum þannig að útlit hans þurfi ekki
að breytast mikið við það sem það
er nú þótt sumarrennslið minnki."
Ef Jökulsá á Fjöllum og Jökulsá
á Brú verða virkjaðar er gert ráð
fyrir að árfarvegi þeirra verði breytt
og vatninu miðlað út í Lagarfljót.
Þetta hefur meðal annars í för með
sér að Jökulsá á Fjöllum hættir að
renna í Öxarfjörð og Jökulsá á Dal
í Héraðsflóann. Miðlunarvatnið færi
í Héraðsflóann um Lagarfljót sem
þyrfti að dýpka neðan við Lagar-
fljótsbrú, ofan flóðgáttanna við Lag-
arfoss og rýmka fai-veginn við
Straum. Einnig að gera nýja virkjun
við Lagarfoss. Þannig mætti stýra
vatnsborðshæðinni í fljótinu.
Sjórinn í Öxarfirði og Héraðsflóa
næði undirtökunum og naga landið
til dæmis um 600 metra á 100 árum
við Héraðsflóa. Heimamenn hafa
töluverðar áhyggjur af þessum áhrif-
um og að breyta Lagarfljóti í miðlun-
arvatnsrennsli og hafa spurt um
áhrifin á hitastigið og gróðurinn.
Einnig að með breyttum farvegi
hverfi ein fallegasta fossaröð lands-
ins frá Eyjabakkafossi undir Snæ-
felli niður í NorðurdaH Fljótsdal.
Gildi öræfanna
í íslenskri þjóðarvitund
STARFSMENN Siðfræðistofnun-
ar Háskóla íslands hafa undanfar-
in ár sinnt nokkuð umhverfissið-
fræði, og meðal annars staðið fyr-
ir ráðstefnu um siðfræði náttúr-
unnar og gefið út bókina Náttúru-
sýn árið 1994. Einnig hafa þeir
haldið kvöldnámskeið um hugtok
þessarar siðfræði.
Páll Skúlason, heimspekingur
og forstöðumaður Siðfræðistofn-
unar, hefur hugsað um þessi orku-
mál. Hann segir verkvit mannsins
komið Iangt fram úr siðvitinu, og
því sé þörf að hægja á. „Hagsmun-
ir komandi kynslóða felast meðal
annars í að við gerum ekki of
mikið,“ segir hann. „Verksvitið
spyr: Af hverju ekki að gera það
sem við getum fyrst við höfum
tæknina, en siðvitið spyr aftur á
móti um rökin.“
Réttur komandi kynslóða og
annarra lífvera
„Við þurfum að velta fyrir okk-
ur gildi óbyggðanna í íslenskri
þjóðarvitund. Landið, öræfin, mót-
ar hugsun okkar meira en við átt-
um okkur á. Ef hálendið er lagt
undir virkjanir, er það grundvall-
arbreyting gagnvart íslendingn-
um sem upplifir sig í landi villtrar
náttúru sem hann hefur ekki vald
yfir. Þess vegna þurfum við að
spyija: Hvernig viljum við að
börnin okkar upplifi landið? Hafa
þau ekki líka rétt til að vera með
í ákvörðunum sem spjúa að því
að virkja náttúruna?“
Páll telur engan hafa skilyrðis-
lausan rétt til eins eða neins gagn-
vart umhverfinu og þvi þurfi að
spyija um rétt annarra lífvera.
„Það þarf að ríkja virðing gagn-
vart lífverum og stöðum, og við
þurfum að hafa virkilega góðar
ástæður til að breyta einhveiju í
lífkerfinu.
Þekking okkar til verklegra
framkvæmda er mikil og við vitum
nú meira um afleiðingar gerða
okkar en áður. Þess vegna eigum
við ekki að láta skammtímahags-
muni ráða. Líf-, verndar- og frið-
arstefna þarf að ríkja, annars
getum við glatað verðmætum end-
anlega."
Páll segist ekki vera á móti
virkjunum á hálendinu, heldur
Ljósmynd/Skarphéðinn Þórisson
HREINTARFUR á Fljótsdalsöræfum.
te(ji hann rétt að fara sér hægt
og hugsa til hlítar um gildi þess
sem tapast. Hann segir hentugt
að skipta skynjun okkar á náttúr-
unni í þrennt: Huglæga vitund sem
vi(ji njóta hennar, verklega sem
vi(ji leggja hana undir sig og sið-
fræðilega sem vilji skilja manninn
sem hluta af henni.
Tvísýn hugsun í stað einsýnnar
í grein sinni Maðurínn íríki
núttúrummr hafnar Páll Skúlason
einsýnum eða róttækum viðhorf-
um til manns og náttúru sem snú-
ast annars vegar um að upphefja
manninn úr náttúrunni og hins-
vegar uin að njörva hann niður í
hana:
„ Allt orkar tvímælis, og ein-
göngu tvísýn hugsun, hugsun sem
kann að skoða hlutina frá tveimur
andstæðum sjónarmiðum, er lík-
leg til að ráða við úrlausnarefni
manna á sviði náttúru- og menn-
ingarmála." ■