Morgunblaðið - 16.03.1996, Blaðsíða 8

8 C LAUGARDAGUR 16. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Glæpir gegn menningunni
Þýskir nasistar drýgðu glæpi gegn mannkyn-
inu í morðæði sínu og ekki síst glæpi gegn
menningunni. Árni Matthíasson kynnti sér
útgáfu á tónlist sem þeir bönnuðu sem úr-
kynjaða, en flest tónskáldanna enduðu ævina
í útrýmingarbúðum.
GÖTUMYND frá Terezín, teikning eftir Fritz Taussig.
VILLIMENNSKA Þjóðveija á
stríðsárunum beindist ekki
síst að listamönnum; til viðbótar
við glæpi gegn mannkyninu má
bæta glæpum gegn menningunni
á syndaregistrið. Bækur gyðinga
voru brenndar 1933 skömmu eftir
að Hilter komst til valda, 1937 var
framúrstefnulist úthrópuð og 1938
var röðin komin að tónlistinni.
Á ríkistónlistarhátíðinni í
Dusseldorf 1938 var meðal helstu
atriða kynning á „úrkynjaðri tón-
list“, Entartede Musik, sem ætlað
var að sýna og sanna hvernig
gyðingleg tónskáld og sporgöngu-
menn þeirra höfðu afskræmt þýsk-
an tónlistararf og bætt í „úrkynj-
aðri“ svertingjatónlist vestan frá
Bandaríkjunum og innblæstri frá
bolsévikkum í austri. í þartilgerð-
um klefum var fólki gefinn kostur
á að setjast og hlýða á hnignunina
og fyrir vikið var aðsókn óvenju
mikil, enda var þetta eini staðurinn
þar sem heyra mátti vinsæla sí-
gilda tónlist í Þýskalandi á þeirri
tíð. Að þeirri kynningu lokinni
hófust handtökur og síðan morð á
tónskáldum. Samkvæmt saman-
tekt tónlistarfræðingsins
Albrechts Dumlings, sem hefur
rannsakað þetta niðurlægingar-
tímbil þýskrar menningar, voru
180 tónskáld sett á útrýming-
arlista þegar árið 1938, þegar
Þýskaland hernam Austurríki og
Súdetahéruð Tékkóslóvakíu, en
1945 voru þau orðin 300. Flest
eru þau gleymd í dag og þó menn
minnist hremminga þeirra sem
komust undan, Schoenbergs, Alb-
ans Bergs, Pauls Hindemiths,
Kurts Weills, Hans Eislers og
Antons Webems, fer minni sögum
af Hans Krása, Leo Ascher, Berth-
old Goldschmidt, Wilhelm Groz,
Pavel Haas, Ernst Krenek, Erick
Wolfgang Korngold, Franz
Schrecker, Victor Ullmann og
Alexander Zemlinsky. Það er ekki
fyrr en á allra síðustu árum að
menn hafa dustað rykið af verkum
þeirra, sem margir hverjir létu líf-
ið í útrýmingarbúðum nasista.
„Úrkynjuð tónlist"
Fyrir rúmum þremur árum
hrinti Decca-útgáfan breska af
stað merkri útgáfuröð undir heit-
inu Entartede Musik. Markmið
þeirrar raðar er að gefa út helstu
verk þeirra sem urðu fyrir barðinu
á þýskum nasism'a, eða eins og
forsvarsmaður útgáfunnar, Mich-
ael Haas, orðar það: „Tónlistin
sem verður fyrir valinu er tónlist
sem ekki fékk að hljóma af pólít-
ískum eða þjóðernislegum ástæð-
um eða vegna smekks þess sem á
hélt, en_ ekki vegna listrænna
gæða.“ Á fyrstu útgáfunum lagði
fyrirtækið nokkra áherslu á þau
verk eða þá listamenn sem teknir
voru sem dæmi um úrkynjaða list
á áðurnefndri sýningu, en eftir því
sem fram hefur liðið hafa fleiri
bæst í hópinn.
„Sýndarfangabúðir“
Liður í áróðursstríði Þjóðveija
var að settar voru upp sýndar-
fangabúðir, ef svo má að orði kom-
ast, sem áttu að sanna að vel
væri farið með gyðingana sem
smalað var saman „af öryggis-
ástæðum“ og „þeim til verndar“.
Þessar fangabúðir voru í Theresi-
enstadt skammt norður af Prag,
sem kallast Terezín á tékknesku.
Útsendurum Rauða krossins var
þannig boðið í búðirnar til að sýna
að ekki væsti um fangana; þar
mátti sjá fólk ganga erinda sinna
eins og í hveiju þorpi, verslanir
voru opnar og listalíf blómstraði.
Þrátt fyrir það voru íbúar Terezín
ekkert betur staddir en kynbræður
þeirra í öðrum fangabúðum, van-
næring var landlæg, hreinlæti
ábótavant og fangarnir beittir svo
miklu harðræði þegar gestirnir
útlendu voru farnir að fjórðungur
þeirra lést innan veggja Terezín.
Þeir sem lifðu dvölina af voru síð-
an sendir í útrýmingarbúðir, enda
var Terezín bara biðstöð á leiðinni
í dauðann. Margir helstu lista-
menn Tékkóslóvakíu áttu eftir að
gista Terezín og sumir lifðu til að
segja frá, þar á meðal Karel Anc-
erl, sem varð síðan aðalstjórnandi
tékknesku þjóðarfílharmóníunnar
þar til illþýði úr annarri átt, Sovét-
menn, hröktu hann úr starfi eftir
innrásina í Tékkóslóvakíu 1968.
Rithöfundurinn Ivan Klíma var
einnig í Terezín sem ungur maður
og hefur lýst örvæntingunni.
Dansað undir gálganum
í þessum biðsal dauðans
blómstraði listalíf og listrænt frelsi
var meira en nokkurs staðar í
Evrópu; það var dansað undir
gálganum. Þar mátti leika úrkynj-
aða tónlist og gyðingatónlist; Off-
enbach og Mendelssohn og verk
tónskáldanna sem biðu þar eftir
dauðanum. Þar mátti meira að
segja finna jassveit sem hélt úti-
tónleika að segja á hveijum degi.
Vitað er um tuttugu og fimm
tónlistarmenn sem dvöldust í
Terezín og þeirra á meðal voru
fjögur tónskáld af sömu kynslóð;
Viktor Ullmann, Hans Krása, Pav-
el Haas og Gideon Klein. Þeir áttu
allir eftir að'láta lífið í útrýmingar-
búðum Þjóðveija og eru týnd kyn-
slóð tékkneskra tónskálda, arftak-
ar Janáceks. Eftir að Þjóðveijar
hröktust frá Tékkóslóvakíu fund-
ust handrit tónskáldanna í komp-
um og kimum í Terezín, aukinheld-
ur sem ýmsu var smyglað út fyrir
búðirnar, en rannsóknir á verkun-
um hófust ekki að viti fyrr en
Konrad Richter, rektor tónlistar-
háskólans í Stuttgart, tók upp á
arma sína verk Ullmanns og áður-
nefndur Albrecht Dumling end-
urgerði sýningu ríkistónlistarhá-
tíðarinnar í Diisseldorf 1938 á
fimmtíu ára afmæli hennar.
Merkast þessara tónskálda er
Viktor Ullmann og merkasta verk-
ið sem samið var í Terezín er eft-
ir hann, óperan Keisari Atlantis.
Ullmann var lærisveinn Schoen-
bergs, þó tónlist hans svipi frekar
til Zemlinskys, og fyrir stríð hafði
hann samið tvær óperur, strengja-
kvartetta og ljóðabálka. Hann var
44 ára þegar hann var sendur til
Terezín og varð þegar áberandi í
tónlistarlífinu þar, skrifaði tónlist-
argagnrýni, skipulagði tónleika og
samdi tónverk, en alls samdi hann
tuttugu verk í Terezín. Þrátt fyrir
„frelsið“ í Terezín, eða réttara
sagt afskiptaleysi Þjóðveija, þótti
vörðum ópera Ullmanns ganga of
langt, en aðalpersóna í henni er
geggjaður einræðisherra og í verk-
inu má meðal annars heyra lagt
út af sálmi Lúthers, Vor guð er
borg á bjargi traust, stef úr Das
Lied von der Erde eftir Mahler,
stef engils dauðans úr Asrael eftir
Josef Suk og loks afskræmingu
þýska þjóðsöngsins. Fyrir viktð var
verkið bannað skömmu fyrir frum-
sýningu og Ullmann auðnaðist því
ekki að sjá það á sviði. Meðal síð-
ustu verka Úllmanns er píanósón-
ata sem er samtímis skrifuð út sem
sinfónía, en tónskáldin í Terezín
urðu að hafa það sem hendi var
næst í hljóðfæraskipan. Þau verk
komu út á vegum Bayer útgáfunn-
ar þýsku fyrir tveimur árum og
leikur Konrad Richter á píanó. I
útgáfuröð Decca hefur Keisari
Atlantis fengið afbragðsdóma,
Lothar Zagrosek stýrir hljómsveit-
inni og einsöngvarar eru m.a. Mic-
hael Kraus, Franz Masura, Martin
Petzold, Christiane Oelze og Walt-
er Berry. Það gefur uppfærslunni
aukinn drunga að brot úr ræðum
Hitlers eru notuð sem áhrifshljóð.
Haas og Krása
Þó Ullmann háfi verið merkasta
tónskáld sem Þjóðveijar myrtu í
Auschwitz stóðu landar hans Pa-
vel Haas og Hans Krása honum
lítt að baki. Decca sendi frá sér
disk með strengjakvartettum
þeirra, en þeir áttu furðu líka
ævi; fæddir á sama ári, áttu
áþekkan námsferil, vöktu báðir
athygli fyrir óperuverk, voru báðir
sendir til Terzín 1941 og enduðu
ævina í gaskefa í Auschwitz sama
dag 1944. Haas er líklega frum-
legra tónskáld og strengjakvartett
hans sem kom út í fyrsta sinn á
áðurnefndum Decca-disk er bráð- j
skemmtilegt verk. Kvartett Krása
er ekki síður merkileg upgötvun,
en ólíkt Haas, sem dregur nokkurt
dám af læriföður sínum Janácek,
lærði Krása hjá Zemlinsky og er
því af Vínarskólanum.
Mörg tónskáld fleiri úr þessum
hópi hefur Decca kynnt fyrir tón-
listarunnendum og öll vel þess '!<
virði að kynnast þeim. Nægir að
nefna Berthold Goldschmidt, sem n';
búið hefur í einskonar útlegð í
Lundúnum frá því í stríðinu, öllum
gleymdur, en hefur haldið áfram 'f
að semja fram á þennan dag, kom-
inn hátt á níræðisaldur. Hann lifði
sem betur fer að sjá helstu óperu
sína, Der gewaltige Hahnrei, A
Kokkállinn stórkostlegi, setta á
svið í Lundúnum fyrir tveimur
árum og gefna út við einróma
hrifningu gagnrýnenda. Einnig
má nefna Fasistakantötu Hans
Eislers, Jasskonserta Erwins
Schulhoffs og diskinn Tanz Grot-
esk, sem á er balletttónlist þriggja
tónskálda sem þýskir nasistar
bönnuðu; Franz Schreckers, áður- jI:
nefnds Erwins Schulhoffs og Pauls
Hindemiths. Schrecker náðu að sjá „j
verk sín bönnuð áður en hann lést
langt fyrir aldur fram, Schulhoff ji
lést í fangabúðum, en Hindemith, ,'
sem ekki var gyðingur, komst
undan til Bandaríkjanna og er einn
af helstu tónjöfrum þessarar ald-
ar. Til viðbótar við útgáfu Decca,
sem er kveikja þessara skrifa, má
nefna að Koch hefur hafið útgáfu-
röð sem á að ná yfir alla tónlist
sem til er frá Terezín og ætlar
útgáfan að hún komist á níu diska.
Byggt meðal annars á BBB Music <
Magazine, Grammophone, Focus og fl. 1
heimildum.
Einfalt Himnaríki
LEIKUST
F j ö 1 b r a u t a s k ó 1 i n n í
B r e i ö h o 11 i
SKVALDUR
eftir Michael Frayn. Leikstjóri Valur
Freyr Einarsson. Þýðandi Ámi Ib-
sen. Leikmyndahönnuður Kristján
Bjöm Þórðarson.
Þriðjudagur 12. mars.
RÁMAR þig eitthvað í kvik-
mynd á Stöð 2 sem hét Noises
Off? Var hún ekki með Michael
Caine og Superman, Christopher
Reeves? Fannst þér hún ekki léleg?
Það fannst mér, og nú veit ég
hvers vegna. Hún var unnin uppúr
samnefndu leikriti eftir Bretann
Michael Frayn. Hollywood-liðið
gerir ekkert betur en nauðga góð-
um verkum,. bókum eða leikritum,
með slappri handritsgerð. Aristó-
fanes, leiklistarfélag Fjölbrauta-
skólans í Breiðholti, frumsýndi
leikritið föstudaginn 8. marz. Ég
skellti mér á það á þriðjudaginn,
á þriðju sýningu.
í íslenzkri þýðingu Árna Iþsens
kallast leikritið Skvaldur. Ég er
viss um að hugmynd hans að
Himnaríki, sem Hermóður og
Háðvör er að sýna í Hafnarfirði,
hafi kviknað þegar hann var að
þýða Skvaldur. Skvaldur er ein-
falt Himnaríki, eða öllu heldur;
Himnaríki er tvöfalt Skvaldur.
Áhorfendur fylgjast með upp-
færzlu leikritsins Allslaus, leikrits
sem hið raunverulega leikrit fjall-
ar um, og sjá generalprufu og líf-
ið baksviðs þegar leikritið er kom-
ið af stað, á einu sviði. Sviðs-
myndinni var einfaldlega snúið
við þegar leikurinn barst bak-
sviðs, áhorfendum var ekki smal-
að í annan sal.
í sjálfu sér var hún senuþjófur-
inn, sviðsmyndin. Við fyrstu sýn
var hún bara hvítmálaður veggur,
ekkert sem maður tekur sérstak-
lega eftir, svona þannig, en þegar
krakkarnir tjökkuðu hana upp og
sneru við þá tók ég eftir henni,
vá, Aristófanes fær tíu fyrir sviðs-
myndina.
Ég á í örlitlum vandræðum með
að mynda mér skoðun á leik. Leik-
arar Litla leikhópsins, þess sem
setur upp leikritið í leikritinu,
voru svo fáránlega slappir að
annað eins hefur varla sést. En í
Aristófanesi var fólk sem með
smá rækt og æfingu getur
kannski orðið alvöru leikarar.
En það er bara eitt. Allir fram-
haldsskólar á landinu leggja mik- ,v
ið á sig við að koma upp sýningum
og gefa sig alla í það. Hvers vegna
byija þeir ekki á grunninum og
setja upp frumsamið verk? Á ís-
landi er nefnilega fullt af mönnum
(konur eru líka menn) sem geta
skrifað leikrit, og gerðu það ef
þeir væru beðnir. Thalía í MS er
bezjta sönnun þess.
Ég varð bara að minnast á MS,
þetta er nú einu sinni FB sem ég
er að fjalla um.
Heimir Viðarsson