Morgunblaðið - 30.03.1996, Blaðsíða 8

8 C LAUGARDAGUR 30. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
t
IVIÐTALI í Helgarblaði Morg-
unblaðsins sunnudaginn 8.
maí 1994 sem Guðrún Guð-
laugsdóttir átti við Árna
Kristjánsson, píanóleikara og rit-
höfund, segir hann að Elli kerling
stjórni nú daglegu lífi sínu.
Engan þyrfti svo sem að undra
þó svo væri, þar sem Árni Krist-
jánsson er nú 89 ára gamall. Það
mætti þó verða mörgum undrunar-
efni, hversu lítið taumhald Elli
kerling hefur á þessum þegni sín-
um, sem eftir langa starfsævi sem
einleikari, tónlistarkennari og op-
inber starfsmaður hefur gerst mik-
ilvirkur rithöfundur og þýðandi.
Aldamótakynslóðin, fólkið sem
sá í hillingum nýtt og betra ísland
í byrjun þessarar aldar, hafði ekki
mikið af neinu nema framfaravilja.
í efnahagslegu svo sem í menning-
arlegu tilliti stóðu Íslendingar þá
ærið höllum fæti samanborið við
flestar nágrannaþjóðir sínar. Al-
mennt skólahald var víða á landinu
ekki meira en tveggja til þriggja
vikna tilsögn í svo sem tvo eða
þrjá vetur. Á þeim skamma tíma
skyldu börnin fullnuma sig í að
lesa og skrifa og læra jafnframt
undirstöðuatriði í reikningi. Það
var því ekki að undra þótt tónlistar-
menntun landsins barna liði um
dal og hól.
Það hefur vafist fyrir stjórn-
málaleiðtogum þróunarlanda að
kenna þegnum sínum að lesa og
skrifa, og það jafnvel þótt góður
vilji sé fyrir hendi. Olæsi er böl sem
í mörgum tilvikum tekur kynslóðir
að bæta. Aldamótakynslóðin kunni
að lesa og draga til stafs, en hvað
tónmenntir snerti var ísland þróun-
arland. Úr því vildu margir bæta
og fyrir ötult starf fjölmargra
manna og kvenna hefur á ótrúlega
skömmum tíma byggst upp tónlist-
arlíf í landinu, tónlistarskólar eru
fjölmargir, þar sem kenndur er
söngur og hljóðfæraleikur og víða
efna tónlistarfélög til tónleika-
Ljósmynd/Björg Sveinsdóttir
Mikilvægt
starf í tónuppeldi
halds, svo ekki sé minnst á óperu,
sinfóníuhljómsveitir og allan þann
fjölda áhugafólks sem syngur í
kórum og leikur saman á hljóðfæri.
Tónlistarmenntun er að sjálf-
sögðu margþætt eins og allar
greinar lista og vísinda, einn mikil-
vægur þáttur hennar er skrif tón-
snillinga um eigið iif, hugleiðingar
þeirra um eigin verk og um eðli
tónlistarinnar. Árni Kristjánsson
var keiyiari heillar kynslóðar ís-
lenskra píanóleikara, hann var
einnig skólastjóri Tónlistarskóla
Reykjavíkur og loks tónlistarstjóri
Ríkisútvarpsins, þar sem hann
vann gífurlega mikilvægt starf í
tónuppeldi Islendinga og kynnti og
skýrði verk þeirra meistara 17.,
18. og 19. aldar sem allur almenn-
ingur á íslandi hafði farið gjörsam-
lega á mis við. Sjötugur að aldri
lét hann af störfum sem tónlistar-
stjóri, eins og lög gera ráð fyrir,
en hann lét ekki þar með staðar
numið sem tónlistaruppalandi
heldur tók sér fyrir hendur
að þýða rit um tónlist og
tónlistarmenn og rita
auk þess sjálfur um
tónlist. Bók hans
Hvað ertu tón-
list? kom út
hjá Almenna
bókafélaginu
árið 1986 og er
safn greina og er-
inda um tónlist og tón-
listarfólk.
Árið 1985 gaf Tónskóli
þjóðkirkjunnar út litla og
snotra bók eftir Johann Nikolaus
Forkel (1749-1818) sem á ís-
lensku ber nafnið Um Johann Se-
bastian Bach, líf hans, list og lista-
verk. Þýðandi bókarinnar var Árni
Kristjánsson. Árið 1991 kom svo
út hjá útgáfufyrirtækinu Stapa-
prenti hf. bók í sams konar um-
broti og eins að frágangi, sem
nefndist Bréf Mozarts, úrval. Þótt
útgefandi bæri nú annað heiti en
þegar bókin um Bach kom út var
þýðandi hinn sami og það var
greinilegt að hér var um ritröð að
ræða. I fyrra kom svo út þriðja
bókin af sömu gerð, þar eru á ferð
hugleiðingar danska tónskáldsins
Carls Nielsen um eðli tónlistar. Á
íslensku nefnist hún Tónlist sem
lifir og þýðandi er enn sem fyrr
Árni Kristjánsson. ----------------
Allar eiga þessar Act hanc á
bækur erindi til tónel- viðfangsefn,
inu auðfundin
Islendinga
Ámi Kristjánsson var kennari heillar kynslóð-
ar íslenskra píanóleikara, skólastjóri Tónlist-
arskóla Reykjavíkur og tónlistarsijóri Ríkisút-
varpsins, skrifar Böðvar Guðmundsson sem
lýsir hér rit- og þýðingarstörfum Áma um
tónlist og tónlistarmenn á síðustu áratugum.
skra Íslendinga, þeirra
sem vilja kynnast nánar
listamanninum sem að
verkinu stendur. Og það er full
ástæða til að vekja svolitla athygli
á þeim, þar sem litlar bækur hóg-
værra manna eiga til að týnast í
háværum auglýsingahrópum bóka-
markaðarins.
Um Johann Sebastian Bach,
fimmta guðspjallamanninn eins og
hann stundum er nefndur, hefur
margt verið ritað i aldanna rás og
er ekki að undra. Bók Johanns
Nikolaus Forkels var fyrsta meiri-
háttar ævisaga meistarans og þar
eru margar frumheimildir um
hann. Að vísu er varla hægt að
kalla þá Forkel og Bach samtíma-
menn, Forkel var eins árs gamall
þegar Bach lést. Heimildarmenn
hans voru fyrst og fremst tveir
elstu synir Johanns Sebastians
Bachs, einkum tónskáldið Charl
Philipp Emanuel.
Ævisagan kom fyrst út árið
1802 og í henni má kynnast ætt
og uppruna snillingsins, hann var
reyndar þroskaðasta greinin á
miklum tónlistarmeiði. „Meðal sex
ættliða getur varla um nema tvo
eða þijá einstaklinga, sem hlutu
ekki í vöggugjöf hinar ágætustu
tónlistargáfur eða höfðu tónlist að
ævistarfi." (Bls. 15). Þar má lesa
hvernig tónlistaruppeldi Johanns
Sebastians var háttað, hvernig
hann kynnti sér verk annarra tón-
listarmanna og lét sig m.a. ekki
muna um að ganga frá Arnstadt
til Lúbeck (um 400 km) til að
hlusta á danska orgelmeistarann
Buxtehude sem var organisti við
Maríukirkjuna þar í borg. Síðan
er ævisaga hans rakin í bókinni,
gerð skil hljóðfæraleik hans og
nýrri ásláttartækni og auðvitað
greint frá eðli tónsmíða hans og
sérstæði þeirra. _________
Önnur bókin í röðinni,
úrval úr bréfum Moz-
arts, kom út árið 1991,
en þá voru liðin 200 ár
frá dauða hans. Gömul “
sendibréf eru einstaklega heillandi
lesning og lesandi fær oft viðlíka
samband við bréfritara eins og
hann væri þar „lifandi kominn“.
Persónuleiki hans opinberast betur
í eigin bréfum en unnt er að gera
í annarra skrifum. Lesandi kynnist
gáska hans, vonbrigðum, gremju,
göllum og kostum á allt annan
hátt.
Wolfgang Amadeus Mozart var
mikill bréfritari og ærið persónu-
legur í bréfum sínum og tæpit-
ungulaus. í bókinni eru valin
bréf frá 1769, þegar Moz-
art var 14 ára til ævi-
loka hans árið
1791. Móttak-
endur eru
ýmsir, en
langflest eru
bréfin þó til föð-
urins, Leopolds
Mozarts, einnig bréf
til móðurinnar, Önnu
Maríu og systurinnar
Maríu Önnu. Þá eru líka
bréf til eiginkonunnar Kons-
tönzu. Þá eru einnig glefsur úr
bréfum Leopolds Mozarts þar sem
hann víkur að syni sínum, og loks
er kafli úr bréfi Soffíu Haib, yngri
systur Konstönzu, um síðustu ævi-
stundir Mozarts, ásamt umsögnum
Litlar bækur
hógværra
manna týnast
Haydns og Tsjaíkofskýs um hann.
Tónverk Carls Nielsen hafa ver-
ið leikin um árabil á íslandi, en
trúlega eru ritverk hans minna
kunn. Hann skrifaði margar grein-
ar í tímarit og auk þess tvær bæk-
ur. Tónlist sem lifir, sem á frum-
málinu heitir Levende Musik, kom
fyrst út árið 1925 þegar Carl Niels-
en var sextugur. Hún er safn rit-
gerða þar sem hann gerir grein
fyrir viðhorfum sínum til tónlistar-
innar og einnig til einstöku tónlist-
armanna og tónverka. Wolfgang
Amadeus Mozart var hans eftirlæt-
__ istónskáld og hann
skrifaði um hann m.a.
langa ritgerð árið 1906.
í Tónlist sem lifir fjallar.
hann einnig um þjóðlega
tónlist, um takmarkanir
eða tormerki tónrænnar tjáningar,
fegurðar og ljótleika og margt
fleira.
Carl Nielsen ritaði reyndar líka
bók um bernsku sína á Fjóni, Min
fynske barndom. Þar rekur hann
helstu atriði fátækrar, en langt frá
því gleðisnauðrar æsku sinnar og
minnist þess fólks sem hafði afger-
andi áhrif á þroska hans. Danir
gerðu fyrir nokkrum árum gullfal-
lega kvikmynd eftir Min fynske
barndom. Góður fengur væri að
því að fá einnig þá bók á íslensku.
Þær þijár bækur sem hér getur
um hefur Árni Kristjánsson þýtt
af einstakri alúð og smekkvísi. Ást
hans á viðfangsefninu er auðfund-
in og hann ritar sjálfur einhvern
hógværasta og tilgerðarlausasta
stíl sem um getur. Hann ritar auk
þess fróðlega formála að tveimur
fyrstu bókunum og eftirmála að
bók Carls Nielsen.
Það er ekki auðvelt að þýða svo
að ekki slæðist eitthvað með af
persónulegum einkennum þýðand-
ans. Árni Kristjánsson skilar verki
sínu afar vel svo ólíkar þó sem
þessar þijár bækur eru sem þýð-
ingarverkefni. Johann Nikolaus
Forkel skrifaði ævisögu Bachs á
þýsku sinnar samtíðar, sem nú
verkar gömul og framandi. Þau
áhrif tekst Árna Kristjánssyni
mjög vel að endurgera án þess að
textinn verði á nokkurn hátt
hnökróttur. Þýðing hans á Levende
musik er einnig gerð af mikilli trú-
mennsku við texta Carls Nielsen.
í þýðingum sínum á bréfum
Mozarts fer hann oft á tíðum hrein-
lega á kostum. Og hefur það þó
áreiðanlega verið enginn meðal-
höfuðverkur á stundum að íslenska
_________ þessi bréf. Wolfgang
Amadeus Mozart átti
það til að láta hreinlega
illa í bréfum sínum,
bregða á allskonar orð-
asprell, rím og rímbull
og hvers konar mállegar uppákom-
ur. Hann skrifar Hieronymus
Colloredo erkibiskupi í Salzburg
af ekki svo lítilli lotningu: „Yðar
hágöfgi, náðugi og mikilsvirti
herra fursti Hins heilaga róm-
verska ríkis! Náðugur landsdrott-
inn vor og herra Herra!“ (bls. 21).
En það kom annað hljóð í strokk-
inn þegar hann skrifaði föður sín-
um um erkibiskupinn: „... og ég
hef leikið tvisvar á slíkum tónleik-
um og að þeim loknum „Tilbrigði“
í heila klukkustund (um stef sem
erkibiskupinn ákvað sjálfur) og við
svo góðar undirtektir að erkibis-
kupinn hefði getað glaðst yfir því,
ef hann hefði haft einhverja agna-
rögn af manneskjulegri kennd í
bijósti sér.“ (Bls. 97).
Þá hefur ekki alltaf verið auð-
velt að þýða bréf hans til fræn-
kunnar Maríu Önnu Theklu Mozart
í Augsburg, sem eru skrifuð af
miklum galsa og fjöri.
Það er næg ástæða fyrir unn-
endur fagurra tóna að lesa bæk-
urnar þijár sem út eru komnar í
þessari ritröð og vonandi verður
um framhald að ræða, og þó svo
að Elli kerling sé mörgum harður
húsbóndi, þá sjást þess engin merki
að hún stýri penna Árna Kristjáns-
sonar.