Morgunblaðið - 12.11.1996, Qupperneq 4

4 C ÞRIÐJUDAGUR 12. NÓVEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Trúarskáld í efa og afneitun
„í BÓKINNI legg ég áherslu á
skáldskap Östens Sjöstrands á
sjötta og níunda áratugnum en þar
finnst mér hann ná mestum hæðum.
Sjöstrand er mjög heimspekilegur
höfundur. Hann er búinn að velkj-
ast í ýmsum hugmyndafræðilegum
straumum og tekur afstöðu til
ýmissa mála,“ sagði Lárus Már
Björnsson þýðandi
bókarinnar Vagga
hafs og vinda sem
inniheldur úrval
ljóða sænska
skáldsins Ostens
Sjöstrands. Ljóð
Sjöstrands, sem
fæddur er árið
1925, eru mörg
þung aflestrar og
hafa trúarlegt inn-
tak enda tók skáld-
ið kaþólska trú
sem þótti ekki par
fínn átrúnaður
meðal bókmennta-
manna í Svíaríki
um miðbik aldar-
innar. „Hann er
meira virtur en les-
inn. Mér finnst eins
og það sé eilítið að
fenna yfir nafn
hans núna þó verk
hans hafi ákveðinn
bókmenntasögu-
legan sess,“ sagði
Lárus Már.
„Uppúr1951
lendir hann í
trúarkreppu og fer í gegnum
mikla afneitun á því sem hann
hafði trúað á fram að þeim tíma.
Þá fer í hönd margra ára leit að
kjölfestu sem hann fann að mörgu
leyti í kaþólskri trú þegar hann
var um 25 ára gamall. A sjöunda
áratugnum gekk hann úr kaþólska
söfnuðinum í Svíþjóð og sagði þá
meðal annars: „Ég veit að sá guð
sem starfar innra með mér, hún
eða hann, hvílir sig ekki sjöunda
dag vikunnar.“ Ég held að hann
hafi í raun fyrst orðið kaþólskur
þegar hann tekur þessa ákvörðun
því úrsögnin var í rauninni eins-
konar frelsisyfirlýsing. Hann er
trúarskáld jafnt í efa og afneitun,
kannski eins og
gott trúarskáld á
að _vera.“
Áhrif frá Pól-
landi og Frakk-
landi má greina í
verkunum og hann
leitar til kaþólskra
austantjaldsríkja á
níunda áratugnum
og ferðast mikið
um lýðveldi gömlu
Júgóslavíu og fjall-
ar um menningu
svæðanna. Lárus
Már fór til Slóvak-
íu í sumar og vann
þar að bókinni en
hann hóf að þýða
verk Sjöstrands
um 1990. „Églá
yfir þessu í Slóvak-
íu. Mér fannst það
að mörgu Ieyti
áhugavert að vera
í kaþólsku um-
hverfi á meðan ég
var að vinna við
þetta og það hjálp-
aði mér.“
Schehereazade
Marmarahvít gat hún verið
en líkami hennar rjúkandi afhlýju
héríþessari brennheitu eyðimörk
svöl eins oglind ersál hennar
Hún vakir sína þúsundustu nótt
sér vinjar svefnsins á ný varpa skugga á hillingar hans
morðsins útvalda stund!
Sér fyrir í draumi óseðjandi hungur hans
Ijónsgulan reykinn íaugum hans
sér eldinguna ískýinu ferðast með skýinu burt
Marmarahvít gat hún verið
en líkami hennar ijúkandi af hlýju
skírlíft eins oghugurinn er tillit hennar:
Staðföst
Staðföst er bið hennar
handan þrár og dauða
Gaman og alvara
BÓKMENNTIR
L j ó ö a b 6 k
ÚRVALSLJÓÐ EIN
eftir Kristin Reyr.
Reykjavík 1996 - 143 bls.
KRISTINN Reyr er af þeirri
kynslóð skálda sem hóf upp raust
sína á fyrri hluta þessarar aldar.
Hann er fæddur í Grindavík árið
1914 og fyrstu ljóða-
bók sína, Suður með
sjó, gaf hann^ út árið
1942. Útgefnar
ljóðabækur hans eru
orðnar tólf að tölu en
að auki hefur hann
fengist við leikritagerð
og tónsmíðar og eftir
hann liggur fjöldi ieik-
þátta og leikrita ásamt
útgefnum nótnaheftum
og söngljóðakverum.
Yrkisefni ljóða hans
eru margbreytileg, frá
náttúrulýrík til pólití-
skra hersetuljóða en
áhrif á efnistök eru
hvorttveggja í anda
nýrómantíkur og kreppuskáldskap-
ar. Kristinn er allt í senn ljóðskáld,
leikritaskáld og tónskáld og gætir
frásagnar og ríkrar hrynjandi víða
í ljóðum hans. Hann er tilfinninga-
skáld sem sviðsetur atburði og seg-
ir sögur af íslensku mannlífi og
náttúru í bundnu máli.
Úrvaisljóð ein samanstendur af
sjálfvöldum ljóðum höfundar úr tólf
ljóðabókum frá árinu 1942 til 1991.
Hugmyndin að baki slíkri útgáfu
er góðra gjalda verð og væntanlega
sú að koma á framfæri því besta
sem Kristinn telur sig hafa ort. Lík-
lega hefði þó betur far-
ið á því að aðrir en
höfundurinn veldu ljóð-
in í úrvalið. Slík vinnu-
brögð myndu lýsa ann-
arri afstöðu til ljóða
hans og útgáfan gæfi
tilefni til að lesendur
upplifðu nýja hlið á
ljóðum skáldsins. Til
fróðleiks fyrir nýja les-
endur sína hefði Krist-
inn mátt tiltaka með
nákvæmari hætti úr
hvaða bókum einstök
ljóð eru fengin. Það
gæfi gleggri sýn á þró-
unina í ljóðagerð hans.
Eins og áður segir
spanna ljóð Kristins nokkuð vítt
svið þótt þau séu flest ort undir
aðhaldi stuðlasetningar og ríms.
Þau vega salt milli gamans og al-
vöru, geta verið gamansöm í annan
endann þar sem sögur eru sagðar
af saumakonu, seniorítu og síldará-
rum en alvöruþrungin í hinn, þegar
ort er um ástvinamissi eða erlenda
íhlutun í málefni þjóðar. Víða má
greina heimahaga skáldsins á síðum
þessarar bókar: Suðurnesin, sjávar-
þorpið, hafið og bjargið í bland við
sterka trúarsannfæringu enda má
fullyrða að Ijóðið sé síðast en ekki
síst tæki í höndum Kristins til að
skoða, glöggva sig á og endur-
heimta liðnar stundir:
Geislarnir voru komnir
og kitluðu mig án afláts
sofandi koll á svæfli.
Þeir vöknuðu fyrir allar aldir
einsog hún mamma mín
farin með pabba fram á Klöpp
úr bólinu að breiða fisk.
Að öllu samanlögðu er hér vei og
snyrtilega að verki staðið og gefa
úrvalsljóð Kristins Reys gott yfirlit
um hugðarefni hans á dtjúgum
skáldskaparferli.
Jón Ozur Snorrason.
Kristinn Reyr
Hjartasor
BOKMENNTIR
Ilcimildasaga
HAMINGJAN ER
HULIÐSRÚN
Fræg og umdeild ástarsaga frá níunda
áratug síðustu aldar í Kaupmanna-
höfn eftir Bodil Wamberg i þýðingu
Björns Th. Bjömssonar. Mál og menn-
ing, 1996 - 127 síður.
SVIÐIÐ er Kaupmannahöfn á
níunda áratug nítjándu aldar. Sænsk
skáldkona tekur sér herbergi á Hót-
el Leopold til að losna við eiginmann
sinn og fá næði til að
skrifa. Fyrr en varir er
hún orðin ástfangin af
lágvöxnum Dana, um-
talaðasta menntamanni
Kaupmannahafnar, sem
fer að venja komur sínar
tii hennar, ýmist reglu-
bundið eða með óbæri-
legum hléum. Samband
þeirra stendur í tvö ár,
eða þangað til Victoria
Benedictsson fellur fyrir
eigin hendi. I síðustu
orðsendingu sinni taiar
hún um að Georg Bran-
des verði að hafa kjark
til að taka á sig þann
sannleika sem hún inn-
siglar með dauða sínum.
Brandes afneitaði henni hins vegar,
á einum stað skrifar hann: „Ég
þarfnaðist ekki ástúðar hennar, og
þar sem hún var mjög tilætlunarsöm
var hún mér til byrði.“ (13).
Danski rithöfundurinn Bodil
Wamberg byggir frásögn sína af
ástarsambandi Victoriu Benedicts-
son og Georgs Brandesar á laus-
blaðagreinum og dagbókum Victor-
iu. Wamberg, sem fékk svokölluð
Brandes-verðlaun árið 1987, launar
bókmennta-páfanum nú með því að
draga fram í dagsljósið ástarsam-
band sem var honum ekki til mikils
sóma og hann vildi helst gleyma.
Hún tekur við keflinu þar sem Vict-
oria lagði það frá sér ásamt rakhnífn-
um fyrir rúmum hundrað árum og
reynir að rýna í ástæður þess að
Georg Brandes hélt áfram að gefa
þessari óhamingjusömu og gáfuðu
konu undir haltan fót hennar löngu
eftir að ljóst var að hann gæti ekki
endurgoldið ást hennar; ást sem
hafði af hennar hálfu snúist upp í
þráhyggju, fíkn, kvalalosta - eina
allsherjar þrútnun sálarlífsins. Að
vissu marki er hann í þessari bók
dreginn fyrir rétt; dagbókinni er lýst
sem hinu „fullkomna réttarskjali fyr-
ir allsheijardómi: kona gegn karli“
(14). Glæpur hans var sá að krefjast
fullnaðarsigurs kvennaflagarans í
stað þess að þiggja vináttu sem Vict-
oria var fús að veita - fyrst af öðru
gat ekki orðið.
Dagbækur Victoriu urðu hennar
annað sjálf, efni trúnað-
arvinur hennar í þeirri
einsemd sem knúði hana
til að skrifa. Skrif henn-
ar bera vitni um konu
heltekna af ást sem
sveiflaðist fram og til
baka, „ýmist hamingju-
söm eða örvilnuð, bljúg
eða í hefndarhug, full
haturs eða fyrirgefning-
ar“ (14). Það sama verð-
ur sennilega ekki sagt
um Brandes, þótt ljóst
megi vera að hann hafi
hrifist af Victoriu. A
meðan líf hennar snerist
orðið algjörlega um
hann virðist sem Brand-
es hafi litið á samband
sitt við hana sem enn einn leikinn
af fjölmörgum sem hann lék með
fjölda ástkvenna sinna. Hann var jú
boðberi nýrra tíma og hinna svoköll-
uðu ftjálsu ásta sem Victoria
andæfði í skáldskap sínum þótt hún
þyrði ekki að gera það þegar hún
fjallaði um Brandes sem fyrirlesara;
þá skein aðdáun út úr hveiju orði.
Wamberg lýsir honum svona: „Hann
var stórneytandi á konur og skildi
marga skipreika kvensál eftir í kjölf-
ari sínu. Victoria var ein þeirra
mörgu“ (9). Og ljóst má vera af
þessari bók að sambönd hans við
konur röskuðu honum sjálfum ekki
til muna. Það er því ekki úr lausu
lofti gripið að Wamberg skuli skýra
hegðun Brandesar með því að túlka
hann sem afbrigði af Don Juan;
mann sem fyrirleit allt kvenkynið og
leit ekki á kynferðislega fullnustu
Victoria
Benedictsson
BÓKMENNTIR
Skáldsaga
JAKOB FORLAGASINNI OG
MEISTARI HANS
eftir Denis Diderot. Friðrik Rafnsson
þýddi. Mál og menning, Reykjavík
1996. 276 bls.
Á DÁNARÁRI franska heimspek-
ingsins og rithöfundarins Denisar
Diderots (1784), birtist grein í tíma-
ritinu Berlinische Monatschríft eftir
þýska heimspekinginn Immanuel
Kant (1724-1804), þar sem hann
reynir að átta sig á samtíð sinni með
því að leiða hugann að spurning-
unni: „Hvað er upplýsing?" (Greinin
birtist í íslenskri þýðingu Elnu Katr-
ínar Jónsdóttur og Önnu Þorsteins-
dóttur í Skírni árið 1993.) Tilraunin
hefst á eftirfarandi staðhæfingu:
„Upplýsingin er lausn mannsins úr
viðjum þess ósjálfræðis sem hann á
sjálfur sök á.“ Með ósjálfræði á
Kant við að maðurinn styðjist ekki
við sína eigin skynsemi þegar að-
stæður, þar sem það ætti við, koma
upp heldur gerir sig ánægðan með
ákvarðanir annarra, hlítir með öðrum
orðum valdboði þegar hann ætti
frekar að breyta samkvæmt því sem
hyggjuvit hans býður honum. Ástæð-
ur ósjálfræðis telur Kant fyrst og
síðast vera leti og ragmennsku en
sjálfráða verður maðurinn þó ekki
fyrr en hann hefur öðlast „frelsi til
óskertrar notkunar skynseminnar á
opinberum vettvangi“. Maðurinn á
þannig að vera ftjáls til að nota
hyggjuvit sitt til að rökræða um
Við up]
hvaðeina sem hann lystir, svo lengi
sem það hefur ekki áhrif á það hlut-
verk sem hann gegnir í samfélaginu
og gjörðir hans gangi ekki þvert á
lög þess og reglur.
Þessi greining Kants á upplýsing-
unni kallast mjög á við sögu Dider-
ots um Jakob forlagasinna og meist-
ara hans sem kom fyrst út í heild
sinni árið 1796. Bókin ljallar öðrum
þræði um valdatogstreituna á milli
hins háa og hins lága, um rétt þjóns-
ins Jakobs til að beita skynsemi sinni
og rökræða við meistara sinn um
allt sem hann vill. í bókinni er jafn-
vel gengið lengra í frjálsræðisátt, eða
jafnréttisátt, en Kant vildi gera því
að þar er ekki alltaf ljóst hver það
er sem ræður yfir hvetjum, þjónninn
eða húsbóndi hans. Stundum virðast
rök Jakobs að minnsta kosti hafa
haft áhrif á skoðanir meistarans, til
dærnis um forlagatrú: „Jakob sagði
að kafteinninn hans segði að allt hið
góða og illa sem fyrir okkur bæri
hér neðra stæði skrifað efra.“ Jakob
tekur sér reyndar það bessaleyfi líka
að hnakkrífast við meistara sinn og
óhlýðnast honum og er þá búið að
riðla öllum valdahlutföllum. Slíkt
sagði Kant í fyrrnefndri grein að
ntyndi aðeins leiða til ills; menn
máttu rökræða en ekki óhlýðnast.
Vangaveltur Kants tengjast einnig
öðru meginþema þessarar kostulegu
skáldsögu sem er togstreitan á milli
löghyggju og frelsis; annars vegar