Morgunblaðið - 10.12.1996, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ
io
rr r,. ^
B ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1995
Ærslafull gleði
BÓKMENNTIR
Onglingabók
LATIBÆR Á
ÓLYMPÍULEIKUM
Höfundur: Magnús Scheving. Mynd-
ir: Halldór Baldursson. Útlit kápu:
Halldór Baldursson / Grafíska smiðj-
an ehf. Umbrot: GIH. Filmuvinna:
K-prent. Prentverk: Prentsmiðjan
Oddi hf. Útgefandi: Æskan 1996.
104 síður.
„ÞAÐ ER sól um þennan mann,
þótt hann rigni á hina.“ Þessar Ijóð-
línur fermingarföður míns, séra
Helga Sveinssonar, komu mér í hug
er eg sat með bókina hans Magnús-
ar í höndum. Hún hreinlega angar
af þrótti og gleði sumarskrúðsins, -
manar til þroskans, eins og sólstaf-
urinn. Akurinn erjú annar, - verur
sem eru að burðast við að verða
menn, í bæ sem hér áður fyrr var
réttilega kenndur við LETI, en er
nú, eftir að íbúarnir ráku af sér
slyðruorðið, kenndur við SÓL. Meira
Mynd eftir
að segja haninn burstaði á sér gogg-
inn, svo allur bærinn mætti heyra,
þá hann gól, svo fólk gæti, á réttum
tíma, fagnað sól og nýjum degi, -
gengið verka sinna á vit.
Þetta voru engir venjulegir dagar
því bæjarstjóra hafði borizt beiðni
frá Ólympíunefnd, að Sólskinsbær
sendi þátttakendur á Ólympíuleika
fyrir ungt fólk, og bæjarstjórinn va_r
staðráðinn í að bregðast vel við. Á
ýmsu gengur, margir krakkar leidd-
ir fram á sviðið, sum sem þónokkuð
áttu ólært, en öll samt beztu skinn.
Við kynnumst spjátrungshætti;
kynnumst minnimáttarkennd;
grobbi; taumlausri græðgi; hrekkj-
um; kynnumst spekingi af lestri
bóka; kynnumst.. .
Illa gengur að fá krakkana til
taktstigs en það tekst með hjálp
íþróttaálfsins, - og börnin urðu bæ
og þjóð til sóma.
Stíll höfundar er fisiéttur, kitlandi
fyndinn, tær; málið auðskilið og gott.
Magnús gleymir því ekki heldur
að hann er ungum íslenzkum börn-
um fyrirmynd, minnir þau því á,
hvernig þau geti orðið meiri, - betri.
Það er eins og bókin stari á þig og
segi: Að vinna til gulls er ekki aðai-
atriðið, heldur skiptir öllu að sigra
sjálfan sig (Hinrik hik). Höfundur á
heiður skilinn fyrir störf sín fyrir
æsku þjóðarinnar, fyrirmyndina í
orðum og gjörðum.
Nú, ekki skal myndum Halldórs
gleymt, þær falla svo að efni að
vart verður betur gert. Texti og
mynd stíga dans af slíkri fimi, að
með eftirvæntingu flettir þú til
næstu síðu. Stolt getur útgáfan ver-
ið því hér er í engu til sparað svo
rétta megi ungum þroskandi bók!
Sig. Haukur.
BÆKUR__________________
Einstaklingsbundin sýn
Málsvörn mannorðsmorðingja heitir önnur tveggja
nýrra bóka eftir Gunnar Smára Egilsson. Hin er
Bessastaðabækurnar, sem er tilbúin dagbók hins
nýkjörna forseta íslands. f Málsvörn mannorðs-
morðingja, sem hér er til umræðu, fléttar Gunnar
Smári saman málsvörn, hugmyndasögu, skoðun-
um, daglegu lífi og æskuminningum svo eitthvað
sé nefnt.
-Gunnar Smári, þú skrifar dálítið um trú í nýju
bókinni og dæmi í samtímanum benda til aukins
trúaráhuga. Hver held-
urðu að sé orsök hans?
„Ég held að maðurinn
hafi nokkrar aðferðir til
að hugsa eftir. Ein aðferð-
in getur reynst manni
frelsandi á ákveðnum tíma
en seinna getur þessi sama
aðferð heft mann. Og
svona víxlast það. Mig
grunar að nú á timum fel-
ist fijóangi i því að hugsa
á andlegum nótum án þess
að því þurfi að fylgja
þröngsýnin sem fylgt get-
ur trúarbrögðum. Eg held
að skynsemistrúin sé kom-
in í þrot. Hún er hætt að
fæða af sér fijósama hugs-
un, að minnsta kosti um sinn.“
-Málfrelsið hefur beðið ósigur í þeim málum sem
þú hefur verið dæmdur fyrir. Getur ástæðan ver-
ið sú að hugmyndin um lýðræði sé ekki inngróin
í hjörtu íslendinga?
„ Já, og tilfinningin fyrir því að samfélagið sé
okkar og tilfinningin fyrir mannréttindum eru
ekki sterkar í íslendingum. í upphafi aldarinnar
fórum við fram á fullveldi frá Dönum en það var
eins og við æsktum einskis frekar, okkur þætti
nóg að valdapóstarnir kæmust í hendurnar á ís-
lendingum. Kannski umgöngumst við mannrétt-
indi af kæruleysi af því við þurftum aldrei að
beijast fyrir þeim eða fyrir lýðræðinu sem kom
bara í pósti með stjórnarskránni. Svona nokkuð
dettur mér í hug þegar mér finnst auðsveipni landa
minna ganga úr hófi fram.“
-Þú blandar tilfinningasömum köflum inní máls-
vörnina. Hvers vegna?
„I bókinni held ég þeirri hugmynd á lofti að
einstaklingsbundin sýn á veröldina hafi átt undir
högg að sækja og þess vegna hlýt ég að bjóða
Iesendum upp á einstaklingssýn mína. Samofin
hugmyndasögu mannsins eru atriði sem hafa kom-
ið fyrir mig frá degi til dags og atburðir úr æsku
minni. Mér finnst ég ekki græða á því að fela að
ég sé maður. Síðan vildi ég blanda öllu saman
afþví ég trúi því að bókmenntirnar séu lífið og
lífið séu bókmenntirnar og engan greinanlegan
mun að finna þarna á milli.“
EN HJÁ mömmu var þetta ekki svona. Við
vorum strákamir hennar og við vorum
ekki í neinni sérstakri röð. Ég var bara
Smári og mátti eiginlega ráða hvað það
væri. Mamma hrósaði mér og skammaði
mig en aldrei svo mikið að mér fyndist að ég ætti
bara að gera svona og aldrei hitt. Og þegar ég eltist
og fór að fara lengri ferðir að heiman var ég ein-
hvern veginn með vottorð frá mömmu í vasanum um
að ég mætti vera eins og ég var. Hún hélt ekki að
mér bókum og tók þær ekki frá mér. Hún kom eins
fram við alla vini mína. Þegar ríkur kall í næsta
húsi heimsótti hana og spurði hvort hún vildi leyfa
mér að leika við son hans sagði hún mér frá því.
Hún sagði mér samviskusamlega frá öllu dótinu sem
strákurinn átti og hún sagði mér líka að ég þyrfti
ekki að leika við hann frekar en ég vildi. Hún út-
skýrði fyrir mér að maður gerði engum greiða með
því að þykjast vera vinur hans, hvorki honum né sér
sjálfum, og mér fannst hún aldrei ætla að hætta að
tala. Þegar hún var loks búin þ_aut ég af stað til að
heimsækja járnbrautarlestina. Á eftir minntist hún
ekki framar á þetta. Hún spurði mig aldrei hvers
vegna ég heimsótti aldrei strák ríka kallsins. Hún
leit aldrei yfir öxlina á mér til að athuga hvað ég
væri að gera. Ég veit hún vissi það en ég veit ekki
enn þann dag í dag hvernig hún fór að því.
Úr Málsvörn mannorðsmorðingja.
Gunnar Smári
Egilsson
Hugleiðingar
og mannaminni
BÓKMENNTIR
Gndurminningar
í VAGNI TÍMANS
eftir Agnar Þórðarson. 352 bls. Útg.
Uglan. Prentun: Nörhaven a/s. Dan-
mörku. Reykjavík, 1996.
Verð kr. 990.
AGNAR Þórðarson var einu sinni
frægur og vinsæll. Kjarnorka og
kvenhylli gekk mánuðum saman
fyrir fullu húsi í Iðnó. Framhalds-
leikritið, Víxlar með afföllum, tæmdi
göturnar þau kvöldin sem það var
flutt í útvarpinu. Hvorki fyrr né síð-
ar hafa útvarpsleikrit náð með því-
líkum hætti til hlustenda. í því póli-
tíska ölduróti sem hér hófst um
1970 fjaraði undan höfundum eins
og Agnari. Hann þótti ekki nógu
róttækur. Hann fann ekki sama
hljómgrunn og áður. Og höfundur,
sem talar fyrir daufum eyrum, á
sannarlega á brattann að sækja.
Þessar endurminningar Agnars
eru miklar að umtaki og raunar
einnig að inntaki. Þetta er allt í
senn: æviþættir, hugleiðingar og
mannlífsmyndir. Agnar kemur víða
við og fjöldi manna kemur þarna
við sögu. Kaflafyrirsögn gefur ekki
alltaf tæmandi hugmynd um efni.
Höfundur fer fijálslega úr einu í
annað, lætur eitt leiða af öðru og
skrásetur það sem í hugann kemur
hveiju sinni án þess að halda sig
stíft við formlegt samhengi. Skoðan-
ir hans sem ungs manns fóru saman
við margra annarra á sama tíma,
það er að segja þeirra sem lifðu og
hrærðust í bókum. Þá var »menning-
arleg skylda að vera róttækur,« eins
og segir á einum stað í bókinni,
réttilega! Laxness var svo dáður, og
Þórbergur raunar einnig, að menn
sáu ekki önnur skáld. Höfundar
þeir, sem skrifuðu öðruvísi og höfðu
annars konar stjórnmálaskoðanir,
gátu varla verið merkilegir. Sjón-
hringur Agnars átti þó
eftir að víkka. Þá
komst hann að raun
um að fleiri gátu skrif-
að.
Agnar kynntist
mörgum rithöfundum
og öðrum sem settu
svip á menntalífið um
miðja öldina, mönnum
sem nú eru löngu látn-
ir og sumir ef til vill
gleymdir. Hann kom
að Skriðuklaustri og
hitti Gunnar. Hann
minnist Vilmundar
landlæknis sem hafði
margvísleg áhrif með
persónulegum kynn-
um. Til dæmis upplýsir Agnar hvern
hlut Vilmundur átti að ritgerð Þór-
bergs, Einum kennt — öðrum bent.
Vilmundur hafi líka skotið góðum
hugmyndum að höfundum þegar
þeir voru að velja bókum sínum
heiti. Björn Karel var sérstæðar
maður, hlédrægur en eigi að síður
eftirminnilegur þeim er kynntust.
Agnar lýsir honum dável; og hefði
reyndar mátt segja fleira frá honum.
Kristni E. Andréssyni kynntist Agn-
ar sömuleiðis. Meðal annars sýndi
Kristinn honum það vinarbragð að
útvega honum boðsferð til Sovétríkj-
anna. En Kristinn var ekki aðeins
áhrifamaður í menningarlífinu. Sem
persónuleiki varð hann ekki síður
minnisstæður öllum sem honum
kynntust, harður í pólitíkinni en ljúf-
menni hið mesta í öllu sínu dagfari.
Agnar minnir á að rithöfundar með
ólík viðhorf hafi þá getað starfað
saman. Og aðferð sú að þegja höf-
unda í hel, gagngert og vísvitandi,
hafi ekki verið farin að tíðkast.
Ennfremur lýsir Agnar skoðunum
sínum — stundum í alllöngu máli —
á skáldverkum sem út komu. Sú var
tíðin að Laxness mætti harðri and-
stöðu, einkum vegna Sjálfstæðs
fólks. Helsti andstæðingur hans,
Jónas Jónsson frá
Hriflu, var sannarlega
enginn aukvisi, en áhrif
hans voru mest í sveit-
unum. Jónasi þótti Lax-
ness vera að kippa stoð-
unum undan íslenskri
bændamenningu.
Minna má nú af sér
gera svo að sé fundið!
Laxness hafði að baki
sér fámennan hóp en
harðsnúinn. Tíminn
vann með honum en
móti Jónasi.
Að hætti annarra
ungra höfunda var
Agnari kappsmál að
skoða sig um í veröld-
inni, forframast við menntabrunna
heimsborganna. Fremst þeirra var
auðvitað París. Agnar fór pílagríms-
ferð um götur Parísar. Hann nam
staðar við heimili Gertrude Stein
sem safnaði um sig rithöfundum og
listamönnum og hélt uppi »andríkum
samræðum við gesti með öfugmæl-
um og frumlegum samlíkingum.« —
Tilvalið fordæmi þeim sem dreymir
um að stilla sér upp við hlið frægðar-
fólks!
Bestu skáldverk Agnars Þórðar-
sonar urðu svo vinsæl sem raun bar
vitni vegna þess að hann kunni öðr-
um betur að varpa ljósi á daglega
lífið. Fáir höfðu næmara auga og
eyra fyrir undirstraumi tilfinning-
anna á líðandi stund; fínu blæbrigð-
in þá hvergi undar.skilin. I vagni
tímans er sömu kostum búin. Höf-
undurinn hverfur með lesandanum
aftur í veröld sem var, tíma sem
voru að sönnu miskunnarlausir eins
og allir tímar eru alltaf en eigi að
síður viðburðaríkir og eftirminnileg-
ir öllum sem þá voru vaxnir úr grasi.
Eins er vant. Ætli maður að finna
eitthvað sérstakt í bók þessari getur
það kostað ærna leit og tafsamar
flettingar því nafnaskrá er engin.
Agnar
Þórðarson
Fólk og firnindi
BOKMENNTIR
Frásöguþæltir
MANNLÍFSSTIKLUR
eftir Ómar Ragnarsson. 317 bls. Útg.
Fróði hf. Prentun: Grafík hf. Reykja-
vík, 1996. Verðkr. 3.490.
MANNLÍFSSTIKLUR Ómars
Ragnarssonar eru flestar einhvers
konar hetjusögur. Þær eru tíðast
um fólk sem býr yfir
sérstakri lífsreynslu,
fólk sem farið hefur
eigin leiðir, stundum
utan við alfaraleið
fjöldans. Fyrsta og
næstlengsta stiklan
segir einmitt frá fólki
sem lifði þannig í bók-
staflegum skilningi.
Spámaðurinn á fjallinu
heitir hún og segir frá
Óskari Magnússyni
verkamanni sem reisti
sér burstabæ lítinn hátt
upp til hlíða á Hellis-
heiði og bjó þar í níu
ár samfleytt með konu
sinni, Blómeyju Stef-
ánsdóttur. Óskari var
margt til lista lagt. En hann gerð-
ist ósáttur við þjóðfélagið. Og hvað
var þá nær en hverfa í sjálfviljuga
útlegð? Fyrstu kynni þeirra Ómars
gengu vægast sagt stirðlega. Óskar
var skapmikill og lítið fyrir fjöl-
miðlafólk. Ómar fékk að heyra það
ófregið. Hann lét það þó hvergi á
sig fá. Um síðir tókst með þeim
ágæt sátt og samlyndi. Það sem
Ómar hefur eftir Óskari er að mín-
um dómi óþarflega langdregið. Við-
töl hans við Blómeyju eru í raun
klárari. Einbeitni hennar, æðruleysi
og umbúðalaus hreinskilni verður
ekki síður minnisstæð.
Þátturinn Feiknagljúfur og
fjallafólk er annars konar. Þar er
Ömar sjálfur í lykilhlutverki; grein-
ir frá flugi sínu gegnum Dimmu-
gljúfur, »stærstu og dýpstu gljúfur
landsins« eins og segir í myndar-
texta. Áður vissu fáir að þessi gljúf-
ur væru til, enda utan við almenn-
ar ferðaleiðir. Svo eru þau djúp
og hriklaleg að ógerlegt var að
skoða þau né mynda með öðrum
hætti. Hvort flugið mátti kalla
ofdirfsku eða sögulega landkönn-
un — það skal ósagt látið. En
þarna var líka til mikils að vinna.
Gulldrengirnir heitir svo lang-
lengsta stiklan, tæpar tvö hundruð
síður. Þar er horfið til áranna eft-
ir heimsstyrjöldina
síðari þegar íslenskir
frj álsíþróttamenn
kepptu til gulls og
gerðu garðinn fræg-
an. Ómar staldrar
sérstaklega við Gunn-
ar Huseby en hann
varð um tíma þjóð-
sagnapersóna; nafn
hans á allra vörum.
Líklega var hann
samt annar en þjóðin
áleit. Þótt hann yrði
frægastur fyrir
íþróttaafrekin telur
Ómar að mest hafi á
hann reynt þegar
hann sigraðist á
áfenginu, seint og um
síðir, þá kominn yfir miðjan aldur.
Ferðir Ómars enda svo að þessu
sinni hjá vini hans, öldungnum
Þórði í Haga. Þórður er ekki að-
eins frægur fyrir háan aldur og
hestaheilsu heldur líka fyrir góða
greind og létta iund. Margur hefur
komist á sjónvarpsskjáinn fyrir
minna!
Yfir heildina litið er ekkert
nema gott um Mannlífsstiklur
þessar að segja. Ómar Ragnarsson
er ef til vill meiri sjónvarpsmaður
en rithöfundur. En þá er líka til
nokkurs jafnað! Og víst er hann
líka ritfær í besta lagi. Sakir áhuga
síns á landi og þjóð og sérstæðra
hæfileika til að laða hið besta fram
hjá viðmælendum sínum — fá þá
til að opna hug sinn — á hann fáa
sína líka.
Erlendur Jónsson
Ómar
Ragnarsson