Morgunblaðið - 10.12.1996, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1995 B 11
Lífshlaup skýja
ÞRÍTENGT heitir þrettánda ljóðabók Geirlaugs Magn-
ússonar. Hún geymir ljóð sem mjög gott er að lesa
upphátt inní stofu, jafnvel inní svefnherbergi eða eld-
húsi, fyrir sjálfan sig og aðra. Geirlaugur segir það
vera vegna þess að hann sé orðinn svo hefðbundinn,
hugsi mikið um hljóm og tón. Því er alveg tilvalið að
spyija hann hvaða tilfinningar ljóðskáld beri til Dags
tungunnar...
- Þú sem yrkir svona oft
um orð í ljóðunum þínum,
orð, sem eru of feimin til að
vekja einhvern eða of stór,
ráðsett og flækt í félög að
þau svara engu, nema þegar
þau eru léttdrukkin þá minn-
ast þau bernskunnar...
„Eru ekki allir dagar dag-
ar tungunnar? Hátíðisdagar
eru dagar til þess að minnast
léttdrukkinn bernskunnar.
Og það er alltaf voðalega
gaman þegar menn muna
eftir tungunni, ljóðinu og
menningararfinum. En ef
menn ætla að minnast þess-
ara hluta einn dag á ári
gleyma þeir þeim þá hina
dagana? Svo veit ég ekki tilhvers dagur tungunnar
er. Er hann til að tala íslensku eða tilhvers er hann?“
- Til að vernda tunguna. Óttast þú um framtíð ís-
lensku tungunnar?
„Ég svara því neitandi. Hún spjarar sig sú gamla.“
- A einum stað í bókinni segirðu: „mergð gerir mig
/ alltaf dálítið kaldlyndan" - er þetta satt?
„Þetta er svolítið satt. En ég veit ekki hvenær sann-
leikur er afgerandi. Jú, mergð gerir mig dálítið kald-
lyndan og svolítið hræddan líka.“
- Þú hefur „aldrei séð á kvikmynd / lífshlaup skýja“?
„Nei, því miður. Þetta ljóð er uppgjör við þau fræði
sem ég lærði í skóla, kvikmyndafræðin. Afþví að ég
er „landsbyeðjot" þykir mér gaman að glápa á skýin.“
- Hefur ljóðið möguleika á að fjalla um lífshlaup
skýja?
„Já og kvikmyndin hefur það líka ef hún gleymir
því að vera kvikmynd. Þú veist það líka að ljóðið má
ekki alltaf vera að hugsa um það að vera ljóð.“
- Satt er það. Ertu svartsýnn á samfélag manna?
„Fyrir mörgum árum hélt gagnrýnandi því fram
og síðan var það étið uppeftir honum af fleirum. Mér
finnst ég ekki vera svartsýnn en ég er heldur ekki
tiltölulega bjartsýnn. En ég er rómantíker og þá hætt-
ir manni til að sjá hlutina í lit.“
- Gagnrýnendur hafa þá vald til að setja einhvers
konar merkimiða á skáld?
„Nei, í sjálfu sér ekki. Satt að segja vorkenni ég
gagnrýnendum. Sérstaklega fyrir jólin þegar þeir
verða að skila svo mörgu af sér. En ég vona að þeir
móðgist ekki þótt ég segi að ég taki ekki mikið mark
á þeim nema rétt aðeins á meðan ég klára úr fyrsta
kaffibollanum."
Mynd að
hætti magritte
vissulega er mynd þín greypt
hér í harðlæstar dyr
því það er ekkert og enginn
sem gerist kemur og fer
þó svífi um auð fyrir utan
mannlaus viðhafnarklæði
eru tennur sólarinnar skæru
bitlausar orðnar að mestu
og Ijónið blómum skreytt
hvílir rótt við fæturna
sem skildir eftir
við vatnsbólið þegar flúðir
líkt og gulrótin bústna
og gljáfægða ryksugan
til að minna á réttleysi kynjanna
kynjaverurnar ófrjóu
og kynlegt skýjanna bukt
Frábær skemmtun
BOKMENNTIR
Skáldsaga
REFSKÁK. BRÍKIN
FRÁFLANDRI
eftir Arturo Pérez-Reverte.
Kristinn R. Ólafsson þýddi.
Ormstunga 1996.320 bls.
LEYNILÖGREGLUSAGAN er
líklegast heimspekilegasta form
afrþreyingarbókmenntanna. Að
minnsta kosti hafa uppistöðuþættir
hennar: spennan, leitin og glæpur-
inn, orðið ótal höfundum sem ekki
hafa ætlað sér að skrifa eiginlegar
leynilögreglusögur, innblástur til
verka sem ekki eiga að vera af-
þreying heldur rökræða um eðli
leitar og uppgötvunar, eðli glæps
og refsingar. Það þarf ekki að leita
til Dostojevskíj, Kafka eða Robbe-
Grillet til að finna dæmi um slíkt.
Skáldsagnagerð síðustu 20 ára
markast mjög af glímu við kerfis-
hugsun leynilögreglusögunnar en
persónugerving hennar er spæjar-
inn góðkunni Sherlock Holmes.
Hann er í raun eftirmynd guðs,
handhafi altækrar skynsemi í
heimi þar sem allt er hægt að upp-
götva sé réttum reglum beitt. Með
því að ráða í vísbendingar og tákn
getur leynilögreglumaðurinn rakið
sérhvern viðburð til eðlilegs upp-
hafs og leitt síðan af upphafinu
afleiðingarnar og þó hann breyti
ekki heiminum er honum í lófa
lagið að skilja hann. En þessi al-
valdur skynseminnar er um leið
fangi eigin röksemdafærslu því
hann á allt sitt undir að forsendur
aðferðar sinnar haldist óbreytt.
Kerfi hans verður valt í sessi um
leið og tekið er að krukka í upp-
byggingu þess, eins og ein persón-
an í bók Pérez- Reverte, don Manu-
el Belmonte, undirstrikar við hinn
rökfasta skákmann Munoz. Niður-
staða byggð á forsendum eins kerf-
is verður að gera ráð fyrir öðru
kerfi því æðra sem tryggir að for-
sendurnar séu réttar. Og Belmonte
vitnar í gátusnillinginn
Borges: „Guð þeim
teflir sem að tafli sit-
ur. / En teflir guði
nokkur guðinn vitur?“
(bls. 185) Þversagnir,
gátur og afstæði snúa
skynsemisveröld leyni-
lögreglusögunnar nið-
ur á hornunum.
Skáldsaga Pérez-
Reverte, sem hér birt-
ist í afar snjallri og
orðheppinni_ þýðingu
Kristins R. Ólafssonar,
er snilldarleg útfærsla
á þessu viðfangsefni.
Höfundurinn nýtir sér
form leynilögreglusög-
unnar til að skrifa frásögn sem er
fyrst og fremst könnun á leiðum
til að túlka heiminn, hvernig ráða
megi í upplýsingar þannig að þær
skapi skiljanlega mynd hans.
Leynilögreglusagan fjallar í
raun ekki um glæp heldur um leit-
ina að glæpnum, glæpnum er
sjaldnast lýst því hann hefur verið
unninn áður en sagan hefst. En hér
er glæpurinn eins fjarlægur og
hugsast getur því saga hans er fólg-
in í flæmsku málverki frá 15. öld
og uppljóstrun hans getur ekki leitt
til neinnar refsingar, svo framar-
lega sem glæpur málverksins end-
urtaki sig ekki í núinu. En það er
einmitt það sem gerist. Refskákin
sem riddaramir á málverkinu tefla
sín í milli er tefld áfram með blóði
og til að komast að því hver hinn
seki er, verða aðalsöguhetjan, for-
vörðurinn Júlía, og félagi hennar
Cesar að leita á náðir skákmannsins
Munozar því einu vísbendingarnar
sem morðinginn lætur eftir sig eru
byggðar á tafli málverksriddar-
anna. Hann rekur ekki aðeins skák-
ina afturábak til að finna út hver
framdi glæpinn sem fólginn er í
málverkinu heldur verður hann að
tefla skák málverksins áfram, skák
sem hefur „djöfullegan“ tilgang en
tilgang þó. Því bókin er ekki aðeins
leikur að kerfum heldur einnig sál-
fræðilegur tryllir. Drápin eiga sér
sérkennilega ástæðu
sem lesandinn sann-
færist fullkomlega um
að sé réttmæt. Morð
samkvæmt skipulagi,
morð sem hafa tilgang
eru eitthvað allt annað
en tilviljunarkennd
dráp. Niðurstaða sem
má deila um en er þó
sannfærandi í skáld-
sögunni.
Sagan vinnur úr
helstu kerfishugmynd-
um samtíðarinnar eins
og háttarökfræði,
sjálfsvísandi kerfum
óreiðufræðanna eins
og þær hugmyndir
birtast t.a.m. í frægri bók gervi-
greindarfræðingsins Douglas R.
Hofstadter „Gödel, Escher, Bach“
eða þá mann/vél-pælingum vís-
indasagnfræðinga eins og Donnu
J. Haraway og Bruno Latour. Upp-
lýsinga- og táknfræðin hafa lagt
dijúgan skerf til samningu bókar-
innar sem og þekking á fínlegu
olíumálverki flæmska skólans á 15.
öld, að ógleymdum hugmyndarík-
um útúrsnúningi á ýmsum „klassí-
kerum“ leynilögreglusögunnar.
Það er t.a.m. sérlega skondið að
vitna í fagurfræði hnignunarstefn-
unnar frá síðari hluta síðustu ald-
ar, fagurfræði sem skóp týpur eins
og Sherlock Holmes, til þess eins
að snúa Holmes-týpunni á haus.
Og enn snjallara er að lausn morð-
gátunnar er ekki helsta drama
bókarinnar heldur lausn lausnar-
innar, lausnin á því hvernig gátan
sem ráða átti í var sett upp. En
fyrst og fremst er bókin æsispenn-
andi og frábær skemmtun, bók sem
er erfitt að láta frá sér. Ég efast
ekki um að unnendur flæmska
skólans sem og tölvu-, skák- og
heimspekiáhugamenn eiga eftir að
lesa hana með öðrum augum en
sá sem einungis er að leita eftir
spennu en ég get lofað þeim öllum
að hér er enginn svikinn um sitt.
Kristján B. Jónasson
Arturo Pérez-
Réverte
Gullfiskar
úr viskudjúpi
BOKMENNTIR
II a n d b ó k
STÓRA
TILVITNANABÓKIN
eftir Símon Jón Jóhannsson og Axel
Ammendrup. 448 bls. Útg. Vaka-
Helgafell. Prentun: Oddi hf. Reykja-
vik, 1996. Verð 4.860 kr.
FYRST las ég formálann. Síðan
nafnaskrána. Loks hóf ég að renna
yfir textann. En ég gafst fljótlega
upp á því og tók þess í stað að
lesa eftir nafnaskránni. Einungis
þannig fær maður heildarsýn yfir
ritið. Símon Jón segist í formála
hafa valið „sitt lítið af hveiju“.
Samtals er það hreint
ekki svo lítið - hálft
fimmta hundrað síður!
Þarna er vitnað til
höfunda frá öllum öld-
um og ótal þjóðlönd-
um. Margt er haft eft-
ir persónum í skáld-
verkum og þar með
aðeins óbeint eftir höf:
undum verkanna. í
slíkum tilvikum þarf
ekki að koma fram
skoðun höfundarins
sjálfs, jafnvel hið
gagnstæða. Sumt fel-
ur í sér hagnýt sann-
indi. Annað kemur
fyrir sjónir eins og
þversögn. Haft er eftir
La Rochefoucauld:
„Við viðurkennum oft
smávægilega galla
okkar svo fólk haldi
að við höfum enga
stóra.“ Dæmigerð
heppileg tilvitnun,
hæfilega löng, tæpast
eins gagnorð og bestu
spakmæli en allt um
það minnisverð. Mikið
lengri má nýtileg til-
vitnun helst ekki vera.
Tökum sem dæmi
þessar setningar Nó-
belsskáldsins: „Sá
sannleiki sem ekki
getur rímað ... það
er enginn sannleiki. Rímið er sann-
leiki út af fyrir sig ef það er rétt.“
Fyrripartur þessarar málsgreinar
er með öllu óþarfur ef til hennar
er vitnað. Seinni hlutinn segir allt.
Margur er þarna samsetningur-
inn af þessu taginu. Yfirhöfuð eru
þýddu tilvitnanirnar klárari. Hinar
íslensku eru fremur eins og hver
úr sinni áttinni: spakmæli, kveð-
skapur, jafnvel alllangar greinar
teknar upp úr skáldritum. Lítur
svo út sem þeir, Símon Jón og
Axel, hafí farið í gegnum tiltekna
höfunda en horft framhjá öðrum.
Til Megasar er vitnað tólf sinnum,
svo dæmi sé tekið, tvöfalt oftar
en til Sókratesar. Að Megas væri
lagasmiður, söngvari og textahöf-
undur, það vissu allir. En að hann
væri svona mikill spekingur! Það
vissi maður ekki. Nú veit maður
það. Auður Haralds slagar upp í
Platon: alls er fimm sinnum til
hennar vitnað. Hægt er að kalla
á lakari kennanda því Auður er
þónokkur lífspekingur undir öllum
galsanum. Pétur Gunnarsson slær
víst metið ef Halldór Laxness er
undan skilinn því hann er þarna
skrifaður fyrir hátt í fimmtíu
spekimálum og hefur vinninginn
yfir flesta ef ekki alla hugsuði allra
tíma, þar með talinn Salómon kon-
ung.
En hvað um hina sem ekki kom-
ust á blað? Eru þeir minni skáld
fyrir vikið, annars konar höfund-
ar, ekki nógu skorinorðir, ekki
nógu frægir? Jón Óskar er höfund-
ur margra bóka þar sem víða er
komist vel að orði, bæði um lífið
og listina. Hann er þarna hvergi
að finna. Nafni hans, Jón frá
Pálmholti, hefur skrifað umdeild
skáldverk en almennt talað góðar
greinar þar sem gagnorðar og
hnyttilegar athugasemdir koma
fyrir. Hann er ekki þarna. Þor-
steinn Antonsson, sem er stundum
of langorður en hefur þó margt
vel og viturlega mælt, hefur ekki
heldur verið á borði þeirra, Símon-
ar Jóns og Axels. Sama máli gegn-
ir um Indriða G. Þorsteinsson. Þar
var þó af nógu að taka því Indriði
hefur oft látið frá sér fara meitlað-
ar setningar sem í minni munu
hafðar. Og sæmilega
ætti hann að vera
þekktur, eða hvað!
Símon Jón og Axel
hafa augljóslega spar-
að sér að fletta bókum
hans. Að vísu gefur
að líta nafn hans á
einum stað í ritinu, en
það er undir dægurla-
gatexta úr kvikmynd-
inni Sjötíu og níu af
stöðinni.
Hinir, sem gengnir
eru, hvað um þá? Póli-
tík Leníns kemst
þokkalega til skila því
fimm sinnum er vitn-
að til hans. Jónas
Jónsson frá Hriflu
komst afar vel að orði,
oft og tíðum. Sum
ummæli hans fólu að
vísu í sér brodd, en
alls ekki öll. Hann er
ekki í þessari _ bók.
Ekki heldur Ólafur
Thors sem var með
afbrigðum orðheppinn
maður. Eftir A1 Cap-
one eru hins vegar
höfð þessi hyggindi
sem í hag koma:
„Maður kemst miklu
lengra með vingjarn-
legu orði og byssu en
með vingjamlegu orði
einu saman.“ Upp úr
einu leikriti Sartres - Huis clos
hálfminnir mig - er þessi setning
tekin: „Helvíti, það eru hinir.“ Ég
má segja að áður hafi þetta verið
þýtt: „Helvíti, það eru aðrir.“ Og
þá þýðing tel ég ná betur því sem
Sartre átti við. Margt hvað er
haft þarna eftir spekingum forn-
aldar. Það er bæði fáorðast og
gagnorðast. Þá hugsuðu menn
fyrst, töluðu svo. Nú tala menn
fyrst, hugsa svo. Umfang ritsins
má marka af fjölda höfunda og
tilvitnana: í því eru hvorki fleiri
né færri en sex þúsund tilvitnanir
og spakmæli.
Að líkum lætur að nöfn þau,
sem hér hafa verið nefnd, gefa
engan veginn viðhlítandi hugmynd
um ritið. En ef til vill einhveija
hugmynd - eigi að slður.
Vafalaust hafa höfundarnir
unnið eftir einhverri línu þótt und-
irritaður átti sig ekki á hver hún
er. Fleyg orð svokölluð, sem ræðu-
menn hafa löngum vitnað til og
lagt út af, er þama fá að finna,
tiltölulega. Niðurröðun efnis -
sem og skipulag textans yfirhöfuð
- er í góðu lagi. Efni er skipað
niður eftir stafrófsröð, aðfanga-
dagur, aðgát, aðgerðaleysi og svo
framvegis. Það auðveldar notkun
en torveldar samfelldan lestur. Að
hætti Vöku-Helgafells er bók þessi
glæsilega úr garði gerð og sýnist
fátt til sparað að útlit hennar
mætti verða sem ásjálegast.
Erlendur Jónsson.
Símon Jón
Jóhannsson
Axel
Ammendrup