Morgunblaðið - 10.12.1996, Blaðsíða 12

12 B ÞRIÐJUDAGUR 10. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Bömin em
vitrari en
við höldum
Ekkert að marka er sautjánda barnabók Guðrún-
ar Helgadóttur og sjálfstætt framhald af síðustu
bók, Ekkert að þakka, sem kom út í fyrra. Ari
Sveinn er mættur í annað sinn og ný vandamál
á dagskrá, ný saga.
-Guðrún, sagan geymir smá boðskap sem birt-
ist í titlinum, Ekkert að marka. Heldurðu að öll
börn verði vitni að tvískinnungi fullorðna fólks-
ins?
„í fyrsta lagi er mér voðalega illa við að bæk-
ur minar hafi boðskap. Ég er enginn predikari.
Mig langar bara að beina sjónum barnanna víðar
en tveir eða þrír uppalendur geta gert. A sama
hátt og við ætlumst til þess að skáldsögur sem
ætlaðar eru fullorðnum auki að einhveiju leyti
lífsreynslu þeirra sem lesa reyni ég að skrifa svo
börn sjái nýjar leiðir en þær sem þau eru vön
að fara og að sjóndeildarhringur þeirra víkki.
Fyrst af öllu finnst mér það mikilvægt. Og
kannski er boðskapur minn, ef hann er einhver,
sá að börnin átti sig á því að þau verða aðeins
hamingjusöm ef þau Ieita hamingjunnar sjálf.
Þau verða ekki sterkir einstaklingar nema vinna
að því sjálf. Og þau verða að taka þátt í lífinu,
horfa uppá það góða og slæma sem lífið hefur
uppá að bjóða.
Mér finnst mikilvægt að börn séu virt sem ein-
staklingar og það séu gerðar kröfur til þeirra
sem einstaklinga. Ekkert okkar er fullkomið,
hvorki foreldrar né börn og við eigum að þola
og umbera hvert annað með öllum kostum og
göllum. Börn eru nefnilega vitrari en við höldum
og þau verða það miklu fyrr en við höldum.
Það þjónar engum tilgangi að blekkja börn og
síst af öllu með uppskriftinni: fullorðnir eru full-
komnir, börn eru ófullkomin. Ef bók á að verða
einhvers virði fyrir börn verða þau að geta treyst
höfundinum. Þau verða að finna að hann er ekki
að blekkja þau.
Annars er ég bara að segja sögu. Umbúða- og
vafningalaust. Og reyni að skaða ekki móður-
málstilfinningu barnanna. Ég vona að ennþá sé
hægt að skrifa á bók sögur fyrir börn þó að sam-
keppnin við aðra fjölmiðlun sé geigvænleg. Það
er þess vegna sem ég held að það sé afar nauðsyn-
legt að skrifa bækur sem börnunum þykir gaman
að lesa, annað ráð eigum við ekki rithöfundar."
Guðrún Helgadóttir
ÞAÐ SEM getur komið fyrir okkur - ég
meina mína fjölskyldu. Það er alveg stór-
merkilegt hvað margt kemur fyrir okkur.
Ég meina fjölskylduna. Við fórum náttúr-
lega upp á fæðingardeild til mömmu og fengum að
skoða nýju stelpuna. Hún var ágæt. Reyndar fannst
mér Mn nákvæmlega eins og öll hin nýfæddu börn-
in. Ég skil ekki afhveiju konurnar bak við glerið
sýna bara ekki fólkinu eitt barn. Frekar en að vera
alltaf að sækja ný börn. Það segja hvort sem er all-
ir það sama þegar þeir sjá börnin: Yndisleg! Er hann
ekki dásamlegur? Sérðu hvað hún er stórkostleg?
Fólkið segir þetta um hvert einasta barn. Það er
bara vesen að vera alltaf að sækja ný og ný börn.
Og þau eru öll eins. Heldurðu að þetta verði í lagi?
heyrði ég að pabbi hvíslaði að mömmu þegar við
komum aftur inn. Já, já, þetta er ekkert mál, hvísl-
aði mamma. Finnst ykkur hún ekki falleg? spurði
hún okkur _svo. Grúví gella, sagði Andri. Æðisleg,
sagði Lóa. Ég sagði ekki neitt. Eg veit ekki afhveiju
ég vissi að eitthvað var ekki eins og það átti að
vera. Ég er bara svo ofsalega klár að finna svoleiðis
á mér.
Úr Ekkert að marka.
Blæjan tákn
undirgefni
BÓKMENNTIR
Unglingasaga
BLÆJAN
Eftir Inger Brattström. Vilborg Dag-
bjartsdóttir þýddi. Mál og menning,
1996 - 100 s.
í ÞESSARI sögu kynnumst við
aðstæðum sem eru ákaflega fram-
andi íslenskum bömum og ungling-
um. Sagt er frá múslimafjölskyldu
sem býr á báti á Dalvatni í Shrinag-
ar í Kasmír. Sefíka er fjórtán ára
og er níunda systirin í fjölskyldunni.
Við komum til sögunnar þegar hún
á að fara að gifta sig og hún veit
að hún hefur ekkert um málið að
segja. Enginn mun nokkru sinni
spyija hana um hennar eigin óskir
og drauma. Samt á hún sína drauma
um að fá að læra að lesa, fá að vera
fijáls og kynnast heiminum, jafnvel
aðeins að fá að kynnast stærstu
borgum Indlands.
Sagt er frá fæðingu yngri bræðra
hennar sem nær kosta móður hennar
lífið. Aðeins þegar kona hefur alið
einn eða tvo syni getur hún þó laum-
ast inn á sjúkrahús og látið koma í
veg fyrir fleiri þunganir. Við sjáum
í gegnum frásögn alsjáandi sögu-
manns hvemig lífíð er, daglegt amst-
ur hennar og systra hennar, viðhorf
föður, móður og annarra fjölskyldu-
meðlima. Frásagnimar era þó fyrst
og fremst endurminningar Sefíku frá
liðnum tímum og í gegnum þessa
atburði æsku hennar fær lesandinn
að sjá stöðu stúlkna í hennar landi,
réttleysi þeirra og það lif sem bíður
þeirra þegar þær verða gjafvaxta.
Þetta er sársaukafullur veraleiki.
Fyrir Sefíku er blæjan, sem sumar
konur þurfa að bera, tákn um algera
frelsissviptingu, tákn um að persónu-
leiki þeirra og útlit sé þurrkað út.
Kona með svarta blæju er svört,
nafnlaus vofa og í lengstu lög vonar
hún að slíkt verði ekki hlutskipti
hennar. Sefíka veit að faðir hennar
mun velja handa henni eiginmann
og henni sýnist fýrst í stað að hún
muni verða heppin og fá þann mann
sem hún eiskar en ekki er allt sem
sýnist. Þau era bæði rígbundin hefð-
um og fjölskylduböndum og frelsi
er ekki til.
Sagan er næm lýsing af lífi og
væntingum þessarar litlu stúlku.
Samúð höfundar er mjög sterk með
henni og stundum verður ekki leynt
óbeit höfundar á föður hennar og
þeim sem koma til með að ráða yfír
henni og lífi hennar. Undirgefni
móðurinnar er dregin sterkum drátt-
um og augljóst að dætumar, systur
Sefíku, mun öllum vera ætlað að
falla í sama farið. Magbúl bróðir
hennar er sá eini af systkinunum sem
fær að fara í skóla og við vitum þó
að hann er alls ekki neitt betur gef-
in en Sefíka en það skiptir öllu máli
að hann er drengur og hann lærir
fljótt hvað það táknar.
Alltof sjaldgæft er að íslenskum
bömum og unglingum gefíst tæki-
færi til að lesa um íjarlægar slóðir
og hversdagslíf bama sem lifa við
allt aðrar hefðir og venjur en þær
sem við teljum svo sjálfsagðar. Sag-
an um Kasmírstúlkuna Sefíku og
systumar hennar átta er hrífandi,
sársaukafull og dapurleg. Þessi saga
er mjög gagnlegt innlegg í umræðu
í samfélagsfræði, um stöðu kvenna
í hinum ýmsu samfélögum heimsins,
um mannréttindi og það hversu að-
stæður og lífsskilyrði eru mismun-
andi eftir þjóðfélögum og hefðum.
Þeim viðhorfum til stöðu kvenna
sem fram koma í þessari sögu kynn-
umst við þó lítillega í gegnum frétt-
ir fjölmiðlanna. Þar sem fjarlægðir
eru miklar frá okkar samfélagi er
þetta samt svo fjarlægur heimur að
okkur fínnst að þetta geti ekki átt
sér stað í nútímanum. En raunvera-
leikinn er svona. Nægir þar að hlusta
eftir fréttum frá Afganistan þar sem
konum hefur nú, árið 1996, verið
bannað að vinna utan heimilis, jafn-
vel að afla bömum sínum nauð-
þurfta með vinnu sinni. Mannréttindi
þeirra eru engin.
Sigrún Klara Hannesdóttir
BOKMENNTIR
Skáldsaga
HINSTA ANDVARP
MÁRANS
eftir Salman Rushdie í þýðingu Arna
Oskarssonar Mál og menning, 1996,
443 síður.
ÉG KEM mér beint að efninu;
þessi nýjasta saga Salmans Rushdies
er einhver magnaðasta skáldsaga
sem ég hef lesið í háa herrans tíð.
Sá sem les hana til enda er knúinn
til að byija á henni aftur því eins
og öll mikil epík bítur sagan í skott-
ið á sér; stórkostlegt upphaf og grát-
leg endalok haldast í hendur eða
ætti frekar að segja að endalokin
vofi yfir hverri setningu sem sögu-
maður ritar? Hún sameinar á maka-
lausan hátt mikilfengleik söguljóðs-
ins og kosti skáldsögunnar sem
þröngsýnir postular voru fyrir Iöngu
búnir að jarðsyngja. Persónur henn-
"'ar eru í senn yfirsögulegar í stærð
sinni og fáránlega smáar í allri sinni
glópsku; töfraraunsæið er ekki út-
þynnt stílbragð heldur óvefengjanleg
regla sem allur heimur sögunnar
lýtur, hin sanna lögun lífsins. Þetta
er saga um „harmleik margbreyti-
leikans" (412), „tilviljanakenndan
hildarleik“ (313) - „þar sem heimar
rekast á, flæða inn og út úr hver
öðrum og skolast burt. [...] þar sem
loftmaður getur drukknað i vatni,
' eða öðrum kosti látið sér vaxa tálkn;
þar sem vatnsvera getur orðið
drukkin, en líka kafnað, af lofti“
(412), eins og hinn mikli örlagavald-
ur sögunnar, goðsögnin og lista-
konan Áróra Da Gama, orðar það á
einum stað.
Það er sonur Áróru, Moraes
Zogoiby, uppnefndur Mári, sem seg-
ir þessa breiðu sögu fjögurra ættl-
iða, sem um leið er saga Indlands
»<(eða öllu heldur allra Indlandanna,
svo mörg eru þau í þessari bók) við
dramatískar aðstæður þegar allt er
um garð gengið en þó í atburðarás-
inni miðri. Hann er maður sem lifir
á tvöföldum hraða - töfrabarn og
tfmaferðalangur - og þar af leiðandi
aðeins hálfa ævi sem þó er viðburða-
ríkari en gengur og gerist, svo ekki
sé fastar að orði kveðið: „Líkt og
borgin sjálf, Bombay gleði minnar
og sorgar, óx ég ört og varð risa-
stór og útþaninn náungi, ég víkkaði
út án þess að tími gæfist til almenni-
legrar skipulagningar, án þess að
nokkurt tóm gæfist til að læra af
reynslunni eða mistökunum eða
samtímamönnum mínum, án þess
að hafa tíma til vangaveltna. Hvern-
ig gat ég þá annað en farið í hund-
ana?“ (165). Ættingjar hans telja
sig óskilgetna afkomendur sæfarans
Vascos da Gama og auðgast óheyri-
lega af kryddverslun (bókin lyktar
ekki bara af blóði og óviðjafnanlegu
falli heldur broddkúmeni, kard-
imommúm og negli) áður en fyrir-
tækið vex í hundrað og eina átt og
verður að risavöxnu skrýmsli sem
teygir anga sína um undirheima
Bombay-borgar. Ef ekki hefði verið
piparinn hefði þessi saga kannski
aldrei hafist; sagan um tilurð Mára
á upptök sín í piparfarmi sem tafð-
ist. I frásögn sinni leitar hann að
inerkingu í rústum lífs síns og slepp-
ir fjarlægum skuggum fjölskyldu
sinnar - aleigu sinni á tíma skrif-
anna - lausum. Og þvílíkir skuggar!
Saga íjölskyldunnar ein-
kehnist frá fyrstu tíð af
stöðugum átökum þar
sem gröfin jafnar engar
deilur; allt frá því að
„gyðjan“ ísabella skiptir
húsinu á Cabraleyju í
tvennt með kryddsekkj-
um og þangað til Mári
lifir bölvun ömmu sinnar
(sem er ekki eina bölvun
þessarar sögu) til fulls í
lok ævi sinnar; hvert
fallið rekur annað. Eitt
tengist öðru í þessari
sögu í óijúfanlegri
keðju. Málverk sporð-
drekamóðurinnar Áróru
segja sögu Mára og saga
einstakra persóna en er
um leið saga heillar þjóðar, þjóðar-
harmleikur í öllu sínu veldi. fjöl-
skyldan steypir sér niður tortíming-
arfossana, ekki vegna þess að harm-
leikurinn sé henni í blóð borinn, held-
ur vegna þess að hver einstakur
meðlimur var kallaður „í leikhús
sögunnar vegna þess að ekki var völ
á merkilegri mönnum. Einu sinni
voru vissulega risar á sviði okkar;
en þegar tímabil er að renna út í
sandinn verður frú Saga að láta sig
hafa það sem hendi er næst. Jawa-
harlal var á þessum síðbúnu dögum
aðeins nafn á uppstoppuðum hundi“
(356). Persónurnar eru í senn ein-
staklingar af holdi og blóði og peð
á svart/hvítu skákborði örlaganna
þar sem enginn fær
rönd við reist, og allra
síst sögumaðurinn á
hraðferð sinn um
ógæfuveginn á milli
paradísar og heljar
Bombay-borgar eða
öllu heldur milli fjög-
urra einangraðra og
höggormsbúinna
einkaheima sögu hans
(sjá 23). Frá upphafí
frásagnarinnar, þegar
Áróra hleypir þungum
drunum í flóðbylgjum
sögunnar inn í auð-
mannaparadís fjöl-
skyldunnar, íbúum til
óbærilegra skaprauna,
er ljóst að ættmenni
Mára eru ofurseld hundrað prósent
fölsun veruleikans, ekki síst móðirin
Áróra („Jafnvel nú, í minningunni,
veldur hún ofbirtu í augum [...]“
(140)) og faðirinn Abraham; „hinn
dökki mafíósi" og „útsetjari allrar
leynitónlistar undirheimanna" (172).
Einkaheimur þeirra er tálsýn, þar
sem loddaraháttur og listsköpun
haldast í hendur, innan um kynstur
af gremju og sársauka Indlands.
Öllu þessu lýsir Rushdie á snilld-
arlegan hátt, því hver blaðsíða er
ævintýri og birtir urmul lífsins sjálfs,
eins og afínn Camoens segir um bern-
skumyndir Áróru. Það er kannski
ekki hægt að afgreiða þessa sögu í
stuttum ritdómi öðruvísi en með hefð-
bundnum frösum; þetta er marg-
slungin saga heillrar aldar, saga um
vegamót listar og veruleika, heillandi
samspil sköpunar og dauða. Hún býr
ekki aðeins yfir tveggja heima sýn
til austurs og vesturs, því skilrúm
milli gjörólíkra heimsmynda frá
óskyldum tímum opnast eins og haf-
ið í sögu Móse þar sem frásagnir af
Gama- geislum langafans Franciscos
da Gama, brúðarkjól afabróðurins
Aires, Lenínum Camoens, sveittum
prestum með hundshöfuð og varð-
mönnum með fílshöfuð fínna sér óvið-
jafnanlegt rými. Þetta er saga um
eftirsókn eftir vindi, glóralaus ólán
og lágkúrulegan upprana; sjálfur
segist Mári vera bastarður, daunillur
óþverri sem fórnað hefur verið „á
altari hryllilegrar ástar" (76). Það
er ekki mikil goðgá að líkja henni
við Hundrað ára einsemd Marquezar,
að minnsta kosti kallaði frásagnar-
gleði Rushdies það stórvirki oftar en
einu sinni fram í huga undirritaðs
við lesturinn. Hver einasta setning
hennar skipar manni að lesa áfram,
hver einasta persóna, sama hversu
ill hún er, er heillandi og forvitnileg
og hinn vanskapaði sögumaður, og
örlög hans, magnaðastur þeirra allra.
Þótt sagan hafi vafalítið verið
erfið í þýðingu vegna hinna óralöngu
setninga Rushdies virðist mér sem
Árni Oskarsson hafi að mörgu leyti
unnið ágætt verk. Á of mörgum
stöðum finnst mér þó eins og yfir-
lestur hafi brugðist; til dæmis er
ósmekklegt er að segja „Þegar tón-
listinni var lokið [...]“ (428) og „Á
vélinni suður [...]“ (387) þegar vísað
er til flugferðar, og fleira mætti
reyndar nefna. Það breytir þó ekki
þeirri staðreynd að Hinsta andvarp
Márans er kynngimagnað verk og
ég er uppstoppaði hundurinn Jawa-
harlal á hjólum ef öllu stórbrotnari
skáldsögu skolar á land með öldum
jólabókaflóðsins.
Eiríkur Gúðmundsson
Sannleiksgervi
svikullar veraldar
Salman
Rushdie