Morgunblaðið - 13.12.1996, Blaðsíða 5

4 B FÖSTUDAGUR 13. DESEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 13. DESEMBER 1996 B 5
+
DAGLEGT LIF
DAGLEGT LIF
Er myrkrið skemmtilegt? #Hvar er hauskúpan mín? • Hvernig er hið óhreina rekið burt? #Þekkti Sókrates afturgöngur?
Gróa finnabuxur fastar? •Rísa afturgöngur úr mold hugans? •Hver glímdi fyrstur manna við draug? •Er réttlæti í draugasögum?
Þegar menn eru i myntrfos
lalda að eijtbuað óhrf Int si
áÉveirfuer g ott & iéysa
'diríd - því meira, tó/í btpra.
||nnig er gott að Ifýs&ux
irnar og snúa aftari eidan
um undan goluréii þvf að
draugarnir hafapnam^n^
éevini
ia áveðui
að þelr viti hvar |
lyktinni sem af ij
ieggur. Þjóðráð e
yfir honum f nafn
arinnar.Loks aí
þáur kwpnum |
s ménn í rúij
Úr éóðsðgum lón
HUTUA
GON
Afturgangan lifði góðu lífi á íslandi frá
UR
siðaskiptum fram á miðja 19. öld. Lifa
draugar enn sem dauðir menn? Gunnar
Hersveinn gekk inn í liðnar aldir og
svipaðist um í heillandi myrkrinu.
gagnvart smælingjum og boðskapurinn er að
miskunnarleysið hefni sín. Þegar til dæmis fátækum
ferðamanni er úthýst er venjan sú að hann verði úti og
leiti svo hefnda á þeim sem neitaði honum um gistingu.
„Algengast er að afturgöngurnar nái ekki að farga
misgjörðarmanni sínum, en fyigi honum og geri allan þann
óskunda sem þeim kemur til hugar,“ segir Jón, „eins og
að drepa búfénað, spilla vinnu og eyðileggja afurðir."
Jón segir boðskap draugasagnanna um að ekki megi
vanvirða lík eða líkamsleifar augljósan. Ef lík fundust
varð að meðhöndla þau af virðingu og gætni, að öðrum
kosti var viðbúið að hinn látni reiddist og gengi aftur.
„Þeir sem komu að líki og drógu að því dár eða misvirtu
á annan hátt máttu
einnig búast við
hefndum.
Með því að leggja
ofuráherslu á réttlæti í
sögunum er
himinhrópandi ranglæti
raunveruleikans, sem
enginn refsar, dregið fram ogmótmælt," segir Jón.
„Sagnirnar bera vitni um kröfu og óskir lægri stétta
þjóðfélasins um réttlæti á borði sem í orði.“
Níðingsháttur gagnvart varnarlausum er undirtónn allra
þessara sagna, að mati Jóns. Sagnirnar eru víti til varnaðar.
Þær kenna rétta siði með dæmum um ranga hegðun og
ógnvænlegar afleiðingar. „Afturgöngusagnir eru liður í
félagslegu taumhaldi, uppeldistæki samfélagsins sem tekur
þátt í að stjórna þegnum þess og hefur áhrif á gerðir
þeirra,“ segir Jón og að lokum: „Sögurnar básúna
skylduboðið „Menn skulu halda siðareglur samfélagsins í
heiðri, sama hvar í stétt þeir standa. Ella sækir hefndin þá
heim.“
í norskum þjóðsögum
ganga útburóir nftur til
ai sækjn nnfn sitt.
PILTUR lætur lopaband síga niður í
gröf og heldur í annan spottann. Aft-
urganga birtist og kveðst hafa getið
prestsdóttur son sem muni verða
prestur og í fyrstu messunni muni
kirkjan sökkva með öllum safnaðar-
börnum. Piltur kippir spottanum upp
og afturgangan hverfur ofan í gröfina.
Afturgöngum eflist móður á íslandi
eftir að lúterskur rétttrúnaður gekk
í garð með siðaskiptunum líkt og eins-
konar túlkun á boðskapnum, en frá
aldamótum 1300 til 1600 eru fáar
heimildir um draugasögur; meðöl ka-
þólskunnar dugðu ef til vill gegn kvíð-
anum. Afturgöngur voru af hoidi og
risu upp í tötrum sínum til að hefna
harma sinna eða vegna þess að þær
gátu ekki slitið sig frá veraldlegum
gæðum. Þær voru líka þekktar á öðr-
um Norðurlöndum og í Þýskalandi —
og líka enn fyrr: Sókrates (469-399)
útskýrir þær sem drauga sem sóttu í
veraldlegar nautnir eins og vín og
mat:
„Þar byltir sálin sér kring-
um legsteina og grafir, að
því er sagt er: vofumar,
sem menn sjá þar, eru
skuggamyndir þeirra
sálna, sem hafa
ekki verið leystar
til fulls frá hinu
sýnilega,
heldur bera
enn með sér einhvern hluta þess og
eru einmitt þess vegna sýnilegar."
(Faídón, 81.) Afturgöngur eiga sér
því langa draugasögu.
Nútímadraugar eru gufur
Reis þá líkið upp og mælti: „Skemmti-
legt er myrkrið." „Þess nýtur þú ekki
og þegiðu einhvern tíma,“
svaraði vökumaður og braut
líkið á bak aftur.
Afturgöngur eru dauðir
menn sem hafa enga _ró í
sínum fúnu beinum. Ólíkt
nútíma draugum voru þær
stundum mús- eða ormétnar, í einu
stígvéli með lafandi skinn og það skein
í hvíta hnakkana. Nútíma draugar eru
aftur á móti þokukenndir, gufur, hál-
fósýnilegir á besta aldri í góðum gam-
aldags fötum eða jafnvel með lak yfir
hausnum og segja: Bu.
Þannig lifa draugarnir enn þótt í
breyttu formi sé, bæði í sögum og
huga fólks eins og þeir hafi öðl-
ast eilíft líf.
Aðfluttir draugar
Draugarnir okkar spretta
ekki aðeins upp úr ís-
lenskri mold, sumir
hveijir eru aðfluttir,
koma til dæmis frá
Þýskalandi og frænd-
þjóðum eins og þetta
\
yflr
Arnasonar
Jón Jónsson
JÓN JÓNSSON þjóðfræðingur
rannsakaði draugasögur í BA
ritgerð sinni við Háskóla íslands
og nefndi hana „Að hefna sín
dauður, ef það hefst ekki fyrr“.
Hann birti líka grein byggða á
henni í SJæðingi, blaði þjóðfræði-
nema. „Ég einbeitti mér að aftur-
göngum sem eru hættulegar
mönnum og birtast í líkömum
sínum," segir hann. „og skoðaði
sérstaklega hefndina og trúna á
drauga."
Jón segir erfitt að greina trú
fólks á drauga í þjóðsögum því
margar þeirra hafi fyrst og
fremst skemmtigildi, sögurnar
eru mest mótaðar af tímaskeið-
inu sem þær eru skráðar á. Hins
vegar megi merkja trúna með því að líta sérstaklega á
frásagnir fólks af eigin reynslu og vörnum gegn draugum,
eins og að grafa upp lík og skilja haus frá búk, reka stál-
nagla í leiðin eða stinga nál í iljar og draga þannig úr
afturgöngunni.
„Ástæður fyrir afturgöngunni eru margvíslegar í þeim
sögum sem ratað hafa á prent,“ segir Jón. „Ást eða hatur,
heimselska eða ágirnd. Sumar afturgöngur voru illmenni í
lifanda lífi og halda uppteknum hætti eftir dauðann, en
aðrar herma loforð upp á lifendur."
Jón segir að einna algengast sé þó að hinir látnu snúi
aftur vegna þess að þeir hafi heitast við eftirlifendur eða til
að hefna einhvers sem gert hafði verið á þeirra hlut. Hefnd-
in er ævinlega réttlát og þeir sem fyrir henni verða eiga
ekki betra skilið. „Oft styðja sagnirnar siðareglur samfélags-
ins og kenna rétta hegðun." Boðskapurinn er skýr: Mönnum
hefnist fyrir misgjörðir sínar áður en þeir deyja.
minni sýnir: Hauskúpa er
hengd yfir kirkjudyrum og
þrír blóðdropar falla á morð-
ingjann, upp komast svik
um síðir. Sama minni er
notað í sögunni um 'Valtý á
grænni treyju, en þetta
bragð á rætur að rekja til
draugasagna í Þýskalandi.
Þjóðsögurnar eru dásamlegur
brunnur sem alþýðan stytti sér vinn-
ulúin stundir við að hlusta á af vörum
sagnaþula fyrr á öldum og uppiýstir
menntamenn reyndu að sporna gegn.
Núna á hinn bóginn eru þær ef til
vill mest lesnar af fræðimönnum en
alþýðan stundar aðra dægradvöl.
Hauskúpuna hvergi ég finn
Draugum í þjóðsögum Jóns Árna-
sonar er skipað í þijá flokka: Áður-
nefndar afturgöngur „er
annaðhvort af sjálfsdáðum
eða einhverri annari ástæðu,
manna tilverknaði nokkrum
eða slíku eru á reiki eftir
dauðann." Uppvakninga og
sendingar „nálega ávallt
dauðir menn sem aðrir vekja upp í
lifanda lífi með töfrum til að hafa þá
sér til ýmsrar þjónustu". Og loks fylgj-
ur eins og ættarfylgjur, mórar og
skottur sem fylgja einstökum mönn-
um eða fjölskyldum. Hér er fjallað
um afturgöngur, jafnvel þær sem birt-
ast í draumi:
Gröf var tekin í kirkjugarði nokkr-
um og hinn látni seig niður. Nóttina
eftir dreymdi konu kirkjubóndans
hinn dauða sem kvað:
Gengið hef ég um garðinn móð,
gleðistundir dvina;
hauskúpuna, heillin góð,
hvergi finn ég mína.
Konan lét leita að kúpunni og
sonar í Garpsdal við Gilsfjörð. Geir
Vídalín biskup (1763-1823) stóð vegna
draugsa í bréfaskriftum við tvo presta
í Barðastrandarsýslu og reyndi að telja
þeim trú um að draugagangurinn hlyti
að vera af mannavöldum. Þetta var
árið 1808 og mátti þá enn finna aftur-
göngur í huga einhverra presta.
Afturgöngur hugans
Hvaðan spruttu þessar afturgöngur?
Af iilum öndum, öðrum heimum, djöfl-
inum? Eða úr myrkum
skúmaskotum hugans?
Það er auðvelt að vera
dómharður um fyrri tíma
menn, horfa aftur í gegnum
sjónauka tímans og þykjast
sjá í myrkrinu. Samt hefur
uppgötvast að margt
óhuggulegt leynist í hugar-
fylgsnunum, jafnvel hættulegar aftur-
göngur og aðrar djöfullegar hugmynd-
ir.
Sigmund Freud, til dæmis, gat sér
til um að trúin á afturgöngur nærðist
á ómeðvituðu hatri lifandi manns til
hins nýdauða. Hún er dulin hugmynd
eða ótti um hefnd hins dauða vegna
þessa haturs.
Draugatrúin er líka reist á heims-
myndinni um heim lifandi og dauðra.
Dauði afturgöngunnar er því í raun
dauði trúarinnar um upprisu holdsins,
um að maðurinn geti risið upp í líkama
sínum og gengið aftur. Núna trúa
margir á sjálfstætt líf sálarinnar án
líkamans og er það í samræmi við
þokukennda drauga nútímans.
Draugar lifa í
hiki skynseminnar
Þrátt fyrir að afturgangan rísi ef
til vill úr huga mannsins sýnir hún
^ótvírætt trú á líf eftir dauð-
ann og líka óttann við dauð-
ann. Skýnsemin hikar að
minnsta kosti gagnvart hon-
um og í hikinu birtist ógn
afturgöngunnar og boðskap-
urinn er að hyggilegast sé
að gera ekki á hlut hinna liðnu.
Samt má finna einstaka sögur um
hugrakkar manneskjur sem láta ekki
í minni pokann fýrir draugum. Ein
þeirra var griðkona nokkur er Guðrún
hét. Hún hafði þann sið í fjósinu að
láta týru loga í hauskúpubroti. En á
gamlárskvöld var kallað á fjós-
gluggann til hennar og sagt: „Fáðu
mér beinið mitt, Gunna.“ Hún gerði
sér lítið fyrir og fleygði höfuðskelinni
í flórinn, tróð ofan á henni og svar-
aði: „Sæktu það sjálfur, bölvaður," og
varð Gunnu ekki gert mein, stendur í
þjóðsögum Jóns Amasonar.
Réttlát hefnd
varnarlausra
„Afturgöngur bama, sem var fyrirkomið eftir fæðinguna
og lík þeirra falin, eru algengastar allra sagna um hefndir
fyrir morð,“ segir Jón. „Utburðir reyndu iðulega að refsa
mæðrum sínum og er það ástæða afturgöngu þeirra."
Jón bendir á að algengasta minnið um útburði í norskri
sagnahefð snúist um að ganga aftur til að fá nafn. Það
er ekki hér á landi, heldur hefndin og vonbrigðin yfir að
fá ekki að lifa. „Móðir mín í kví, kví,“ er ein magnaðasta
útburðarsagan:
Móðir mín í kví, kví
kvíddu ekki því, því.
Ég skal lána þér duluna mína að dansa í.
.. . kvað útburðurinn þegar móðirin mæddist yfir að eiga
ekki föt á dansleikinn, sló hann síðan tuskunni í andlit
henni og missti hún sjónina og var blind síðan. Sögunni
er beint gegn útburði og líka dansleikjum og því sem kall-
að var hégómi á þessum tíma.
fannst hún utan garðs en hundar
höfðu stolið henni. Hauskúpan var
grafin í gröfina og svaf dreymandinn
vel eftir það. Þannig birtast aftur-
göngur stundum í draumi.
Draugabuxur til fjár
Skúli Gíslason (1825-1888) er tal-
inn einn fremsti þjóðsagnaritari ís-
lendinga. Hann sendi
Sagnakver sitt Jóni Árna-
syni sem birti þær sögur
innan um aðrar sögur í safni
sínu. Þessar sögur urðu
einna vinsælastar með þjóð-
inni, dæmi um það er
draugasagan Skemmtilegt
er myrkrið. Skúli segir líka frá sér-
kennilegum draugabuxum, nefndum
finnabuxur. Uppskriftin er svona:
Takið mannslík, fláið belg af því
upp að mitti, stelið síðan einhveijum
peningi frá ekkju á helgidag um
messu, nánar tiltekið milli pistils og
guðspjalis. Farið í buxurnar, gerið
vasa á þær og látið stolna peninginn
í. Eftirleiðis mun ætið vera annar
peningur í vasanum hjá honum þegar
farið er í vasann. Buxurnar verða
holdgrónar og kemst enginn úr þeim
nema þeim sé komið á annan.
Glímur manna við drauga
Jón Hnefill Aðalsteinsson, prófessor í
þjóðfræði við Háskóla íslands, hefur
ritað um fyrirbæri sem kall-
að er glíman við drauga og
tiltekur sögur um menn sem
hafa tekist á við drauga.
Elsta sagan er af Hrómundi
Gripssyni sem glímdi við
draug eftir haugbrot Þráins
í sögu frá þrettándu öld,
Þorgils sögu og Hafliða. Glíma Grett-
is við Glám, sem lifir enn í huga ís-
lendinga, er talin vera undir áhrifum
glímu Hrómundar. Glíma Grettis hafði
svo hinsvegar áhrif á síðari sagnir af
glímum manna við drauga.
í þjóðsögum Jóns Árnasonar er að
finna sögu um Skorrvíkur-Jón og er
hún um glímu við draug. Jón var á
báti fyrir utan Hrappsey með Stein-
unni dóttur sinni og Guðmundi nokkr-
um, sem Jón vildi að tæki sér Steinn-
unni sem konu þrátt fyrir að hún
væri þunguð af honum sjálfum. Gerði
sunnanveður mikið og hvolfdi bátnum.
Guðmundur komst á kjöl en Steinunn
drukknaði. Skömmu síðar er gripið í
fót hans. Þar var Jón kominn og ætl-
aði að draga Guðmund út í flauminn.
En Guðmundur sparkaði svo fast í Jón
að hann sökk. Guðmundur komst svo
i land en þar var Jón afturgenginn
og réðst þegar á hann. Seinna fannst
Morgunblaðið/Ásdís
Guðmundur með barinn búk og blóð-
hlaupin augu en lifandi. Sagan er
fengin frá konu sem heyrði Guðmund
segja frá glímunni oftar en einu sinni.
Jón Jónsson ungur, þjóðfræðingur
sem nú stundar MA-nám í sagnfræði,
hefur ritað nokkuð um drauga og aft-
urgöngur. Nýjasta grein hans birtist í
Sögnum, riti sagnfræðinema við Há-
skóia íslands, Draugur í skjalasafni
biskups. í henni sýnir hann með dæm-
um að upplýsingarmenn hafi í upphafi
19. aldar barist hatrammlega í ræðu
og riti gegn þjóðtrú og sagnaskemmt-
un landa sinna. Samt var boðskapurinn
lengi að skjóta rótum. Hinn upplýsti
andi þekkingarinnar virðist því ekki
hafa náð að reka afturgöngurnar ofan
í grafirnar fyrr en um miðja síðustu
öld. Jón segir frá sögu um að draugur
gengi ljósum logum
í húsi séra Sæ-
mundar Þorsteins-
Ella sækir hefndin þá heim
Jón segir í grein sinni í Slæðingi „Heim sækir hefnd
um síðir“, að fleiri sagnagerðir greini frá níðingsskap
Teikning/Halldór Pétursson
KOM útburðurinn þá á kvíavegginn.
(Móðir mín í kví kví.)
+
JON JONSSON
MALT ogappelsín er sígild blanda þótt útfærslur breytist með
árunum. í æsku þess sem nú er þrítugur þótti jólaöl og sínalkó
allra best og áratug seinna, þegar tindi gervisykurs og þolfimi var
náð, mátti ekkert hafa nema sykurminna malt og sykurlaust appels-
ín. Þetta var svosem ágætt en svo sneytt og skert að horfið var í
bili frá blöndunni sígildu.
Þótt hugsað sé til hennar með söknuði er ekki laust við öldugang
innantil í skrokknum, drykkurinn, ef maður man rétt, nokkuð þung-
ur í maga og matarmikill með
miklum mat; gijónagraut með
ijóma, kjöti og kartöflum, ávöxt-
um og konfekti.
Mér finnst þess vegna, eftir
nokkur ár með málið bak við eyr-
að, að annað hvort verði að víkja.
Blandan eða miklimatur. Auðvit-
að vill fólk engu sleppa, öllu
halda, allramest blöndunni, en
hún verður samt að mínu mati
undir í samkeppni við graut og
möndlu og kjöt sem er svo miklu
fínna en fiskurinn, allt morandi í
honum hvort sem er á virkum
dögum - ef ekki er pizza.
Hvað á þá að bjóða ungum og
öldnum, þyrstum af hangikjöti og
uppstúf?
Líkast til finnst þeim venjulegt
kranavatn heldur litlaust á jólum,
kók nokkuð sætt, mjólk of súr eða
of köld eða ekki nógu köld og
safi of mikið allra morgnalegur.
En ég hef séð heimtufrek börn
svolgra ávaxtavatn með glampa
í augum, prúða smádrengi hella sjálfa í annað sinn í glas sitt þótt
kannan sé á stærð við þá, ömmur með sjöl dræsa af ánægju með
framandi ávaxtabita í munni.
Aldamótablanda
Uppistaða nýju blöndunnar er sem sagt vatn. Og út í það settir
fáeinir ávaxtabitar. Vel má hafa smá te líka í blöndunni eða sóda-
vatn eða slettu af ávaxtasafa. Sítróna, kreist eða í sneiðum passar
jafnan vel í þessar blöndur og svo það sem hugur girnist. Ananas-
flísar, mandarinubátar, bananabitar. Kiwi eða melóna. Agúrka, jarð-
arber. Klakar ef vill eða frosnir ávaxtakubbar. Ef vatnskannan er
látin standa einn eða fleiri tíma í ísskáp batnar blandan bara, því
bragðið eykst.
Þetta er ferskt og létt með matnum mikla, samt ekki nískulegt
og alls ekki bragðlaust. Best er að byija strax, prófa eitt í einu,
einfalt fyrst og færa sig svo aðeins uppá skaftið. Annars heyrist
líkast til fussað yfir heilsuæði einmitt um jólin, dekurbörn verða
fórnarlömb og listablandarinn byrlari.
Vel á minnst: Hina blönduna, þá sígildu, má síðan fá sér í morgun-
mat daginn eftir, á jóladag. Þá er engu fómað, allir sáttir, öldugang-
ur hæfilegur í skrokknum. ■
Þórunn Þórsdóttir
Malt
og vatn
Nann, Hólogorii
libio, Mj«W
Spes, Háaleilisbfoiil
Hygeo, Kringlunrri
Hollsapótek, Glæsibæ
Evita, Kringlunni
Brá, lougovegi
Sigriíor Guijóns,
Ssltjarnarnesi
Sondra, Hafnaríirði
Bylgjan Kópavogi
Snyrtihöllin, Goriabæ
Gollery föriun, Keflovík
Apólek Vestmonnoeyjo
Apólek Hósovikur
Kristno, isoflril
Toro, Akureyri
${ómantískur
iCmur fianda
fimni