Morgunblaðið - 07.08.1997, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
FIMMTUDAGUR 7. ÁGÚST 1997 25
Afi minn, morðinginn
Sjálfssvelti
og lotuát
BÆKUR
Sjálfshjálparbækur
LYSTARSTOL OG
LOTUGRÆÐGI
eftir Julia Buckroyd. Utgefandi:
Vasaútgáfan, Reykjavík 1997.
í FYRRI grein minni sagði ég
frá tveimur bókum Vasaútgáfunn-
ar, Um þunglyndi og kvíða og
Kvíði, fælni og hræðsluköst. Hér
verður fjallað um þriðju bók í sömu
röð sem nefnist Sjálfhjálparbók.
Julia Buckroyd, breskur sál-
fræðingur, samdi Lystarstol og
lotugræðgi. Hún hefur sérhæft sig
í að meðhöndla fólk með þessa
sjúkdóma sem gjarnan eru kallaðir
anorexia og bulemia. Sjúklingurinn
er alls staðar kvenkenndur, enda
er þorri sjúklinga konur. Orðið lyst-
arstol hefur fest í íslenzku máli.
Mér finnst reyndar sjálfssvelti lýsa
ástandinu betur en auðvitað er um
að ræða sjúklegt andlegt ástand
sem getur snert allar hliðar lífsins.
Eins og Eiríkur Örn Arnarson sál-
fræðingur hefur komist að orði er
sá sem hefur anorexiu gagntekinn
af hugsun um mat, hefur bren-
glaða líkamsmynd þannig að um-
mál líkamans er rangt metið, mun
stærra en það í rauninni er.
Bókin er í þremur hlutum. Sá
fyrsti heitir: Hvað er lystarstol og
lotugræðgi?
Annar heitir: Hvað veldur
lystarstoli og lotugræðgi? Sá þriðji:
Hvað er hægt að gera til hjálpar?
Skilgreining á anorexiu frá 1987
lýtur að því að vera a.m.k. 15%
undir kjörþyngd, að vera hrædd við
að þyngjast, hafa brenglaða líkams-
ímynd og tíðastopp a.m.k. þrisvar
í röð. Anorexiu fylgir hárlos, fín-
gerður hárvöxtur (lanugo, líkhár)
um allan líkamann (líka í andliti),
lágur líkamshiti og blóðþrýstingur,
hægari hjartsláttur, erfítt að halda
á sér hita, þurr húð, stökkar negl-
ur, svefntruflanir, ásókn í strangar
líkamsæfíngar, einangrun og lágt
sjálfsmat, svo nokkuð sé nefnt.
Lystarstol getur verið á lágu
stigi og er þá oft fremur auðvelt
að takast á við það. Því skiptir
miklu að greina vandann sem fyrst
áður en hann er orðinn að þrá-
hyggju eða föstu lífsmynstri.
Buckroyd segir tíðni anorexiu sam-
kvæmt skrám vera um 1% af öllum
konum 15-30 ára, en geta verið
enn hærri, jafnvel 10%. Þegar á
alvarlegri stig sjúkdómsins er kom-
ið verður að grípa til viðeigandi
meðferðar. Þar er einkum um at-
ferlismeðferð að ræða, einkum
hvað varðar sjálft mataræðið, lífs-
stílinn, en einnig þarf að huga að
dýpri sálrænum ástæðum. Lystar-
stol hægir á líkamsvexti ungra
stúlkna og tefur kynþroska. Höf-
undur segir að sumir telji að lystar-
stol sé höfnun á því að ganga í
gegnum þá þróun að þroskast og
verða fullorðinn. Þótt eðlileg lík-
amslögun geti komist á að nýju
þegar stúlkan nær sér geta þó
afleiðingarnar orðið varanlegar,
einkum ef stúlkan hefur ekki verið
komin í kynþroska þegar hún
veiktist. Þar er helzt um að ræða
áhrif á beinabyggingu og frjósemi.
Lotuætan lendir í þeim vítahring
að missa stjórn á því sem hún
lætur ofan I sig, étur sem allra
mest á skömmum tíma og reynir
síðan eftir ofátið að losa sig við
það sem hún borðaði með því að
selja upp, nota hægðalyf, fasta eða
fara í strangan megrunarkúr. Þessi
hegðun veldur ýmsum breytingum
á líkamsstarfsemi, en andlegar og
félagslegar aukaverkanir geta ver-
ið alvarlegar.
Stúlkur með lystarstol eða lotu-
græðgi hafa oft lélegt sjálfsmat og
verða svo uppteknar af mataræði
sínu að fátt annað kemst að.
Lystarstolssjúklingur breytist í út-
liti og aðstandendur komast ekki
hjá að taka eftir því, hafa vaxandi
áhyggjur og verða oftast til þess
að leita eftir hjálp því að stúlkan
sjálf lítur öðrum augum á málið.
Hún er hæstánægð með þá „stjórn"
sem hún hefur náð á líkamsþörfum
sínum og fyrirlítur jafnvel aðra sem
alltaf þurfa að vera að borða og
sofa. Lotuætan getur hins vegar
fundið að hún sé hjálparþurfí, en
þar sem átið á sér oftast stað í ein-
rúmi, jafnvel að næturlagi, vita vin-
ir og aðstandendur sjaldan af því.
Báðum finnst þeim skammarlegt
að hafa tilfínningar og líkamsþarf-
ir, enda oft um að ræða stúlkur sem
lært hafa frá bamæsku að ekki
megi hafa eða sýna tilfinningar sem
fjölskyldan bannar. Tilfínningarnar
hverfa þó ekki heldur eru bældar
niður og stúlkurnar líða fyrir það.
Við þetta bætist svo félagslegur
þrýstingur frá tízkuiðnaði og aug-
lýsingum sem gerir óvægnar kröfur
til útlits en virðir að vettugi eðlileg-
ar líkamsþarfir og tilfínningar.
Áróður fýrir líkamsdýrkun, fitu-
brennslu og gríðarlegri líkamsþjálf-
un er áberandi í íslenzku nútíma-
þjóðfélagi. Ekki liggja fyrir óyggj-
andi upplýsingar um tíðni anorexiu
eða bulimiu hér á iandi en líklega
er hún síst minni en í Bretlandi.
í fimmta kafla, Ráð til sjálfs-
hjálpar, eru talin upp nokkur skil-
yrði þess að geta tekizt á við vanda
að þessu tagi. I fyrsta lagi að vera
fús að viðurkenna að um vanda sé
að ræða. í öðru lagi að vilja vinna
að því að hætta misnotkun á mat
og mataræðisóreglu. í þriðja lagi
að sætta sig við að gera ekkert til
að grennast meira. í fjórða lagi
þarf stuðningur að vera fyrir hendi
frá fjölskyldu eða vinum og í
fímmta lagi að ekki sé um alvarlegt
þunglyndi að ræða. Þá er til of
mikils ætlazt að greiða úr því ein
síns liðs. Höfundur kemur víða að
þeim vamaðarorðum að leita þurfí
tit fagfólks þegar ljóst sé að erfítt
verði fyrir stúlkuna að hjálpa sér
sjálf. Fyrri kaflar bókarinnar era
mikilvægur aðdragandi að því að
geta skilið vandann og til að geta
nýtt sér fimmta kafla um ráð til
sjálfshjálpar og einnig að geta
metið hvenær þörf sé á faglegri
aðstoð. Ég sakna þess þó í sjötta
kafla að vakin sé athygli á lykil-
stöðu heimilislæknisins, bæði sem
stuðningsaðila sem oftast hefur
haldgóða þekkingu á högum og líð-
an fjölskyldunnar og getur þar með
oft meðhöndlað stúlkuna, eða þá
verið með i ráðum um annan með-
ferðaraðila. Það er erfitt fyrir fólk
að þurfa að fletta upp í símaskrám
í leit að einhveijum sem leita megi
til, þó sá valkostur sé óneitanlega
fyrir hendi. í bókarlok er bent á
erlendar og íslenzkar bækur um
svipað efni. Hvað erlendu bækurnar
varðar er í stuttu máli skýrt frá
kjama máls í hverri bók, sem er
óvenjulegt en gagnlegt.
Mér finnst bókin um lystarstol
og lotugræðgi prýðileg byijun fyr-
ir þær stúlkur og fjölskyldur þeirra
sem era að átta sig á því að þær
eigi e.t.v. við slík vandamál að etja.
Þessi bók er að nn'nu mati betur
skrifuð en hinar þijár í sömu bóka-
röð. Þýðing Evu Ólafsdóttur er
prýðilega af hendi leyst en próf-
arkalestur heldur hroðvirknislegur.
Katrín Fjeldsted
KVIKMYNPIR
Iláskólabíó
KLEFINN „THE
CHAMBER“ ★ ★
Leikstjóri: James Foley. Handrit:
William Goldman o.fl. Aðalhlutverk:
Gene Hackman, Chris O’Donnell,
Faye Dunaway. 1996.
KLEFINN eða „The Chamber“
er enn einn lögfræðitryllirinn frá
hendi metsöluhöfundarins John
Grishams og enn ein myndin í
seinni tíð sem segir frá dauða-
dæmdum fanga og lögfræðingn-
um, sem reynir að koma í veg
fyrir aftöku hans. Klefinn er mun
síðri en t.d. Dauðamaður nálgast,
vantar allan alvöruleik, persónu-
sköpun og spennu í leikgerðina í
samanburði, en hún er mun betri
en t.d. „Last Dance“ með Sharon
Stone, sem er auðvelt því hún var
nákvæmlega ekki neitt. Kannski
líður Klefinn fyrir það að koma á
eftir jafnstórkostlegri mynd og
Dauðamaður nálgast og kannski
eru allar þessar sögur um suður-
ríkjahatrið, með tilheyrandi of-
beldi, orðnar of margar og klisju-
kenndar til þess að höfundar Klef-
ans, handritshöfundurinn William
Goldman þar á meðal, geti fundið
eitthvað nýtt í þeim. Og kannski
ræður hinn viðkvæmnislegi Chris
O’Donnell ekki fullkomlega við
aðalhlutverkið. Hvað sem veldur
hreyfir Klefinn í það minnsta ekki
mikið við manni.
Myndin er um svertingjahatara
í Suðurríkjunum sem setið hefur í
16 ár í dauðadeildinni og nú er
komið að aftöku; hann er sakaður
um að vera valdur að dauða
tveggja barna í sprengjutilræði.
Vetjandi hins dauðadæmda er son-
arsonur hans. Hann vill taka að
sér málið til þess að skilja afa sinn
betur og hatrið sem hann hefur
alið í bijósti sér. Eða það telur
maður a.m.k. líklega skýringu.
Stundum er eins og vanti fyllingu
í myndina. í einu atriði rekur afinn
drenginn út með skömmum úr
fangelsinu og neitar að hann verði
lögfræðingur sinn, í því næsta sitja
þeir og fara yfir málið eins og
ekkert hafi í skorist. Eftir því sem
drengurinn kafar dýpra í sögu afa
síns finnur hann meira út um þann
gamla og hatrið sem búið hefur í
hvíta manninum í Suðurríkjunum
kynslóðum saman.
Fremur er það yfirborðskennt
ferðalag. Það er eins og enginn
hafi haft áhuga á að leggja sig
hundrað prósent í myndina. Leik-
stjórinn James Foley stýrir henni
af einhveiju áhuga- og sinnuleysi
sem smitar út frá sér. Faye
Dunaway fær að ofleika drykkju-
sjúkling, Gene Hackman er lítið
annað en gretturnar og formæling-
arnar og umsnúningur hans virkar
ósannfærandi og O’Donnell kreist-
ir fram tár í fallegu bláu augun
sín hvenær sem Foley smellir sam-
an fingrunum.
Klefinn hefur ekki það innlegg
í umræðuna um dauðarefsingu sem
Dauðamaður nálgast hafði, svo
ekki sé minnst á Stutta mynd um
dráp eftir Kieslowski. Það getur
verið óþægilegt að horfa á hana
vegna innihaldsins en hún verður
aldrei meira en miðlungsgóð af-
þreying.
Arnaldur Indriðason

HELGARTILBOB
BIRKÍ
STAFAFURA
35 PLÖNTUR í BK.
ÁÐUR KR. 1.180-
40 PLONTURIBK.
ÁÐUR KR. 1.290-
AÐEINS
KR. 540-,
LOÐVIÐIR 2,0L. PT.
MYRTUVÍÐIR 2,0L. PT.
LAPPA VÍÐIR 2,0L. PT.
KÖRFUVÍÐIR 2,0L. PT.
KR.m- NUKR.59-
KR.490*
1/J) Aí\í\
I\l\. ‘trrtr-
KR.490-
NÚKR.
45

MÓRG ONNUR FRABÆR TILBOÐI GANGI
PLÖNTUSALANÍFOSSVOGl
Fossvogsbletti 1 (fyrir neöan Borgarspítala) Opiö kl. 8 -19. helgar kl. 9 -18. Sími 564 1777
Veffang: http://www.centrum.is/fossvogsstodin
LEIÐBEININGAR - RÁÐGJÖF - ÞJÓNUSTA FYRIR ÞIG