Morgunblaðið - 25.11.1997, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞRIÐJUDAGUR 25. NÓVEMBER 1997 B 5
Einar Hjörleifsson Kvaran
- maðurinn og skáldið
Kvaran og bók-
menntaverð-
laun Nóbels
Gils Guðmundsson hefur skráð bókina í nærveru sálar
sem fjallar um Einar Hjörleifsson Kvaran, manninn og
skáldið. Hér á eftir birtist styttur kafli sem snýst um
Nóbelsverðlaunin, en Kvaran var á sínum tíma talinn
líklegur til að hljóta þau fyrstur íslendinga. Útgefandi
bókarinnar er Setberg.
ARIÐ 1900 komu fyrstu sögur Ein-
ars út á erlendu tungumáli. Það
voru To fortællingar fra Island,
sem Holger Wiehe þýddi á dönsku.
Það var um þá bók sem Georg Brandes skrif-
aði lofsamlegan ritdóm og sagði að sagan
Vonir væri hrein perla. Árið 1909 kom Ofur-
efli út hjá Gyldendal. Sú saga kom og út á
tékknesku 1911 og þýsku 1912.
Árið 1918 var tekið að gefa skáldsögur
Einars út á sænsku. Þá kom út Sálin vaknar
undir heitinu Hámnaren. Næstu ár fylgdu
fjórar bækur í kjölfarið, og var þýðandi þeirra
allra Nanna Nordal. Það voru sögurnar Sam-
býli, Sögur Rannveigar, bæði bindin, og loks
smásagnaúrval: Smáfólk.
Gunnar Gunnarsson þýddi Gull á dönsku,
og kom bókin út hjá Gyldendal 1919. Valtýr
Guðmundsson þýddi á dönsku Sögur Rann-
veigar, bæði bindin, og gaf Aschehoug verk-
ið út árin 1923 og 1924. Sögur Rannveigar
voru einnig þýddar á hoilensku og komu þar
út 1930.
Að svo miklu leyti sem tekist hefur að
afla heimilda um móttökur þær sem sögur
Einars fengu erlendis, er svo að sjá að þær
hafi yfirleitt verið góðar. í
nokkrum tilvikum voru ritdómar
mjög lofsamlegir.
Sumarið 1923 birtist grein í
sænsku blaði, þar sem því var
haldið fram, að tímabært væri
orðið að íslenskt skáld hlyti bók-
menntaverðlaun Nóbels. Var þar
stungið upp á því, að fremsti
skáldsagnahöfundur íslendinga,
Einar H. Kvaran, yrði fyrir val-
inu. Vitað er, að einn þeirra
manna, sem höfðu tillögurétt um
verðlaunahafa, dr. Valtýr Guð-
mundsson prófessor við Kaup-
mannahafnar-háskóla, hafði
sent inn uppástungu um Einar,
ásamt rökstuðningi. Útgefandi
Einars hér á landi, Þorsteinn
Gíslason, skýrði frá því síðar,
að hann hefði sannfrétt að Einar
hefði verið í hópi þeirra skálda,
sem um var rætt innan sænsku
akademíunnar. Fullyrti Þor-
steinn, að hann hefði átt þar
eindregna talsmenn.
Vafalítið hafa margir „hinna
átján“ talið sig vanbúna til að
leggja mat á höfundarverk Ein-
ars H. Kvarans. Það voru í raun-
inni aðeins þrjár skáldsögur
hans, sem þeim hafa verið til-
tækar í þýðingum: Ofurefli á
dönsku og þýsku, Gull á dönsku
og Sálin vaknar á sænsku. Vitað
er, að akademían fékk sænskan
bókmenntafræðing, sem ekki mun þó hafa
getað lesið íslensku sér að gagni, til að gefa
umsögn um skáldverk Einars. Var dómur
hans á þá leið, að hann taldi verðleika Ein-
ars sem skálds alls ekki vera næga til þess
að hann teldist verðugur Nóbelsverðlauna.
Upplýsingar um umræður um einstök skáld
innan sænsku akademíunnar fást engar upp-
gefnar. Er því engin leið að mynda sér um
það rökstudda skoðun, hversu mikil alvara
var á bak við umræðuna um það, að Einar
kæmi til greina sem verðlaunahafi. En hitt
er víst, að kvitturinn um að hann væri einn
líklegra kandídata komst á flot og nægði til
þess að sænskt blað gerði blaðakonu út af
örkinni og sendi hana hingað til þess að afla
sér upplýsinga um Einar og viðbrögð á ís-
landi við því að hann hlyti bókmenntaverð-
laun Nóbels. Verður brátt að því vikið.
í byijun desembermánaðar fréttist svo
hingað til lands að írska Ijóðskáldið W.B.
Yeats hefði fengið bókmenntaverðlaunin árið
1923.
Hinn 13. desember skrifaði Þorsteinn
Gíslason í blað sitt Lögréttu grein sem hann
kallaði Nóbelsverðlaun. Þar segir:
„I símfregnum var nýlega sagt frá því,
að bókmenntaverðlaun Nóbelsjóðsins fyrir
þetta ár hefðu verið veitt írlendingnum Ye-
ats. Úthlutun þessara verðlauna nú hafði
verið fylgt hér með allmikilli athygli af þeim
sem vissu það að sá maðurinn sem talinn
var standa þeim einna næst í þetta sinn og
úthlutunarnefndin eða einhver hluti hennar
hafði sérstakan augastað á, var einmitt ís-
lendingur. - Það var Einar H. Kvaran.“
Sænska blaðakonan, sem lagði hingað leið
sína sumarið 1923 hét Tora Garm,
og starfaði við Stockholms Dag-
blad. Þrátt fyrir nokkra leit í því
blaði hefur ekki fundist þar neitt,
sem blaðakonan hafði fram að
færa úr þessari íslandsför sinni.
En næsta vor, í aprílmánuði 1924,
birtist í vikublaðinu Vecko-Jouma-
len viðtal, sem hún hafði átt sum-
arið áður við Sigurð Nordal, pró-
fessor í bókmenntum við Háskóla
íslands. Spurði hún hann um ís-
lenskar samtímabókmenntir, með
sérstakri hliðsjón af þvi að stung-
ið hafði verið upp á Einari H.
Kvaran til Nóbelsverðlauna.
í inngangi að viðtalinu minnist
blaðakonan á hinar miklu forn-
bókmenntir íslendinga og þá
merkilegu staðreynd að þeir hafi
einir þjóða varðveitt tungu sína
nær óbreytta í þúsund ár. Þetta
sé ýmsum kunnugt, en hins veg-
ar viti umheimurinn sáralítið um
íslenskar samtímabókmenntir.
Hún spyr Nordal um þær og þá
ekki síst Einar H. Kvaran.
Nordal segir henni að íslend-
ingar eigi nú nokkur mikilhæf
skáld, en þau séu öll nær óþekkt
utan landsteina.
Síðan berst talið að Einari H.
Kvaran. Samkvæmt frásögn
blaðakonunnar er Nordal ekki
margorður um hann, en segir fá
orð í fullri meiningu: Prófessor-
inn segir það sína skoðun, að óeðlilegt sé að
veita Nóþelsverðlaun rithöfundi, sem ekki
geti talist fulltrúi hins besta í skáldskap þjóð-
ar sinnar. „Kvaran er tvímælalaust góður
smásagnahöfundur, en verk hans eru ekki í
þeim gæðaflokki að þau megi með gildum
rökum nefna til Nóbelsverðlauna."
Sumarið 1924 kom út íslensk lestrarbók,
sem Sigurður Nordal hafði sett saman. Er
þar í örstuttu máli gerð grein fyrir höfundum
og helstu einkennum þeirra. Hinn 23. septem-
Einar H. Kvaran
Sigurður Nordal
HAMNAREN
<7>
Kxrmutt. a*-
WLmM'íymmmwfrwmm
HLÍFÐARKÁPUR af erlendum útgáfum skáldsagna Einars: Sálin vaknar (Hamnar-
en) á sænsku, Ofurefli á þýsku, og Sögur Rannveigar I og II á dönsku.
ber 1924 kom ritdómur um Lestrarbókina í
Lögréttu, eftir Þorstein Gíslason ritstjóra
hennar. Er vali Nordals fundið þar sitthvað
til foráttu. Síðan segir:
„En þó er eitt ótalið sem er versti ókostur
bókarinnar, og það er að hún er hlutdræg,
þ.e. sýnilega sett saman með það fyrir augum
að kasta rýrð á einstaka rithöfunda, en hefja
aðra, og kemur þetta ljósast fram í slettum
þeim sem höf. lætur bókina flytja til Einars
H. Kvarans. Það mun flestra mál að baktjald-
amakkið við hina sænsku ritfrú í fyrra, til
þess að spilla fyrir Einari H. Kvaran erlend-
is, sé Sigurði Nordal til engrar sæmdar, svo
að ekki sé fastara að orði kveðið. Og lesbókar-
slettan hans er ósmekkleg og illa viðeigandi
á þeim stað. Hann finnur E.H.K. þar til for-
áttu vöntun á karlmennsku og þrótti - dálag-
lega viðeigandi orð, eða hitt þó heldur, frá
annarri eins vipruvör og tilgerðarrófu og
S.N. er, einhveijum þeim karlmennsku-
snauðasta rithöfundi sem til er á okkar landi,
að kvenrithöfundunum meðtöldum.“
Þessari ádrepu svaraði Sigurður Nordal í
alllangri grein í Tímanum 9. október, sem
hann nefndi „Dálítil saga“. Þar gerir hann
grein fyrir því sem Þorsteinn hafi kallað „bak-
tjaldamakkið við hina sænsku ritfrú". Ekki
hefði það fólgist í öðru en því að blaðakona
þessi sótti hann heim og vildi fræðast um
nútímabókmenntir íslendinga. Sigurður
kemst svo að orði:
„Vitanlega tók ég frúnni vel, leysti úr spurn-
ingum hennar um ýmsa hluti og taldi upp fyr-
ir henni nokkra merkustu höfunda vora og
lýsti þeim eftir bestu vitund. Meðal þeirra var
Einar H. Kvaran. Að lokum sagði frú Garm
mér að einhver blaðamaður í Svíþjóð hefði
stungið upp á E.H.K. til bókmenntaverðlauna
Nóbels og spurði um álit mitt. Var það í fyrsta
sinn sem ég heyrði þessu fleygt. Ég mun hafa
látið í ljós að ég væri ekki ánægður með E.H.K.
sem fulltrúa íslenskra bókmennta, enda gat
hún vel ráðið það af þeim ummælum sem ég
hafði þegar haft. En ég man vel að ég sagði
við hana og lagði áherslu á: „Það eina sem
þér megið hafa eftir mér um þetta mál er
það: að ég tel óhæfilegt að sænska akademíið,
sem skortir alla þekkingu á íslenskum bók-
menntum, veiti íslendingi Nóbelsverðlaun,
nema það spyiji áður um álit Háskólans í
Reykjavík um það mál.“
Þorsteinn Gíslason svaraði Sigurði Nordal
í Lögréttu 7. október. Þar segir:
„Lögrétta lítur svo á, að ef svo færi að
sænska akademíið vildi veita Nóbelsverðlaun
hingað til lands, þá eigum við ekki að slá hendi
á móti því, heldur taka því með þökkum. Og
hún er þeirrar skoðunar, að ef verðlaunin ættu
hingað að fara nú, þá sé það E.H.K. sem eigi
að hljóta þau. Og hún er í engum efa um það,
að mikill meirihluti íslendinga mundi fallast á
þá skoðun. S.N. hefur ekkert meira vit á þessu
heldur en margir aðrir og engan rétt til þess
að heimta sinn dóm þar um meira metinn en
dóma fjölda annarra manna. Slíkt er fávíslegur
hroki og annað ekki.“
Nokkrar frekari blaðadeilur urðu út af um-
mælum Nordals um skáldskap Einars H. Kvar-
ans í viðtalinu við blaðakonuna sænsku. Jónas
Þorbergsson, ritstjóri Dags á Akureyri, vgr
einlægur aðdáandi Einars H. Kvarans og skáld-
verka hans. Hann skrifar tvær greinar í blað
sitt af þessu tilefni og leitast við að færa rök
fyrir því, að Kvaran sé hinnar stærstu viður-
kenningar verður, enda fremstur íslenskra
samtíðarskálda. í lok seinni greinar sinnar
kemst Jónas Þorbergsson svo að orði:
„Vegna gáfna Sigurðar Nordals og stöðu
hans og vegna afskipta hans af íslenskum
bókmenntum er hann einn þeirra manna sem
þjóðin lítur upp til í von um að einna næst
fari réttu lagi, er hann fellir dóma sína. Þjóð-
in hefur að þessu veitt honum fulla og verð-
skuldaða viðurkenningu. En um leið hefur
hún lagt honum skyldur á herðar. Hann
mætti allra manna síst láta sig henda það
að hann villi þjóðinni sýn um andleg verð-
mæti. Álit hans og dómar verða að byggja#t
á trúleik eins og skír mynt. En í sumum
þeim atriðum, er að framan getur, mun þjóð-
inni torvelt að skilja hann. Dómur hans (um
E.H.K.) mun þykja, ef eigi tortryggilegur,
þá að minnsta kosti ógætilegur."
Sigurður Nordal sendi ritstjóra Dags stutt
andsvar, sem birtist í blaðinu 10. desember.
Hann er auðheyrilega orðinn dálítið þreyttur
á öllum blaðaskrifunum um viðtalið við
„sænsku ritfrúna,“ þar sem menn láti jafn-
vel að því liggja, að hann hafi með orðum
sínum þar haft af Kvaran sjálf Nóbelsverð-
launin, sem ella hefðu verið innan seilingar!
Og Nordal segir síðan:
„En í einu atriði er ég yður algerlega sam-
mála. Það er skylda mín að sýna að ég hefi
ekki fellt dóm minn um Einar H. Kvaran að
óhugsuðu máli, að gera grein fyrir veilum
þeim, sem ég finn í list hans og lífsskoðun.
Þessa skuld mun ég gjalda undir eins og
mér vinnst tími til. Þá fá formælendur hans
mín eigin orð að vegast við og þurfa ekki
að beijast við skuggann minn.“