Morgunblaðið - 09.12.1997, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 1997 B 3
Ferðalangur
ÖÐRU sinni hefur
bókmenntaverðlaun-
um Halldórs Laxness
verið úthlutað og að
þessu sinni komu þau
í hlut Eyvindar P.
Eiríkssonar fyrir
verkið Landið hand-
an fjarskans. Sagan
segir frá ungum
karli sem lendir í
stríði og leitar æ síð-
an að friðsælum
heimkynnum, en leit-
in er löng og ströng.
Hvernig vaknaði
hugmyndin að sög-
unni?
„Kveikjan að verkinu er sög-
ur sem afasystir mín sagði mér
fyrir 30 árum, eftir erlendum
forföður okkar sem settist að á
Islandi fyrir 200 árum. Hann
sagðist hafa lent í skelfilegri
styrjöld og þá sett sér að leita
þess lands, þar sem ekki væru
hermenn og ekki stríð,“ segir
Eyvindur og bætir við „en þessi
saga mín er hrein skáldsaga".
Það tekur tíma að finna
stund og stað þegar sagan byrj-
ar. Hvers vegna þessi óvissa?
„Það skiptir ekki megin máli
hvar hún gerist. Viljandi er
staðsetningin höfð framandi,
þetta er eitthvert land og mann-
líf í fjarlægð þó margt sé kunn-
uglegt í þessu mannlífi, enda
er það nú oftast svo að manniíf-
ið er sjálfu sér líkt. Þegar mað-
ur er ungur og alinn upp á ein-
um stað, er allt kunnuglegt og
þá skiptir ekki máli hvað það
heitir. Ég hugsa sögusviðið sem
markað svæði, greinilega land
sem ríki deila um. Vissulega
hef ég ákveðna fyrirmynd,
svæði sem ég þekki, einfaldlega
til þess að geta lýst öllu vel. I
sama tilgangi kannaði ég vand-
lega heimildir um tiltekinn tíma
og tiltekna styrjöld. Við sem
höfum verið svo heppin að
sleppa við stríð, þurfum eitt-
hvað áþreifanlegt, því lítið er
að marka það stríð sem við
sjáum í bíómyndum."
Viltu ljóstra því
upp hvaða fyrir-
mynd þetta er?
„Það er svo sem
ekkert leyndarmál
að þetta er austur-
hluti Finnlands,
báðum megin við
rússnesku landa-
mærin. Ég leik mér
einnig aðeins með
tungumálið, en það
á ekki að trufla
Iesturinn."
Sögupersónan
flækist víða. Hvaða
land er landið hand-
an fjarskans?
„Ég er meðvitað og ómeðvit-
að að búa til þennan fjarska.
Landið handan fjarskans getur
vísað í báðar áttir, vísar til
landsins og stríðsins sem sögu-
persónan kemur úr og er hand-
an fjarskans fyrir lesandanum,
en titillinn getur líka vísað á
landið í hafinu, landið handan
við fjarskann frá sögupersón-
unni séð,“ segir Eyvindur að
lokum.
Sonni var farinn að brosa
við sjálfum sér og hálf-
gagnsæju myrkrinu.
Hann hnipraði sig saman
í næturkælunni með höf-
uðið á læri Stara. Það krimti í
Stara og hann strauk honum um
kollinn, dökkan og hrokkinn.
- Glaður, Sonni, glaður. Líf
geymir síst dauða. Líf geymir líf
9g mest líf. Og dauði enginn dauði.
í dauða líka líf. Mundu það, son-
ur. En margur á bágt. Aumingja
maður. Onkaksjeon. Þann dag sem
þú hittir mann sem leggur á hafs-
djúp að leita þessa lands, talaðu
við hann, og ef þér sýnist það
góður maður sem þú treystir, farðu
með honum yfir þann stóra sjó.
Við höfum ekki farið annað en
poll hjá því hafi. Þar sjóar grimm-
ir og öldur fjöll. Skip lyftist upp á
fjall og fellur aftur niður í dal.
Ekki óttast það. Enda örlög þín
ekki í þínum höndum. Stari þagði
um^stund.
Úr Landinu handan fjarskans
Eyvindur P.
Éiríksson
BÆKUR___________
Hvunndagskviða
BÆKUR
Skáldsaga
HÚS ÚRHÚSI
eftir Kristinu Marju Baldursdóttur.
Mál og menning, Reykjavík 1997.
285 bls.
ÞAÐ eru ekki rósfingraðar morg-
ungyðjur sem byija daginn, og kafl-
ana, í viðburðasnauðu lífi Kolfinnu
Karlsdóttur: því hlutverki gegna
„reynitrén tvö“ sem standa eins og
táknrænir örlagaverðir, fyrir utan
herbergisgluggann
hennar í móðurhúsum,
vöm gegn sólinni (hinu
karllega) og öðru(m)
utanaðkomandi. En
trén standa á sama tíma
fyrir þau innri höft sem
varna Kolfmnu að finna
sjálfa sig og sjálfstæði.
Söguhetja þessarar
annarrar skáldsögu
höfundar, en í hitteð-
fyrra kom út skáldsag-
an Mávahlátur, stendur
á þrítugum krossgöt-
um. Hún er nýhætt í
sambúð og flutt heim
til mömmu; nýbúin að
missa atvinnu en leysir
vinkonu sína af við hús-
þrif þar til eitthvað
betra kemur i leitirnar. Kolfinna er
upp á aðra komin og sjálfsmynd
hennar er í molum: þegar hún lítur
í spegil í byijun bókar hrekkur hún
ýmist við eða sér ókunnuglega
manneskju, „timbr[aðaj, tuttugu og
níu ára, föl[a] og rauðeygð[a], með
ljósa rót í svörtu slitnu hári“ (36).
Hún er þar að auki ómenntuð og
illa að sér í flestum málum.Vinkon-
urnar kalla hana „soddan lúser“ og
„soddan grænmeti" og það rennur
upp fyrir Kolfinnu að hún er „ein-
hleyp, einangruð, einsömul og ein-
mana“ (189).
Hús úr húsi er þroskasaga Kol-
finnu og sýnir göngu hennar, hús
úr húsi, í leit að sæmilega heillegri
sjálfsmynd og „fögru lífi“ en það
„leitarminni" er lagt fyrir hana í
fyrsta kafla. Þroskabrautin markast
af átökum hugmynda sem húseig-
endurnir fjórir sem Kolfínna þrífur
hjá eru fulltrúar fyrir. Lögfræðing-
urinn talar fyrir íhaldsöm karlleg
sjónarmið; líffræðingurinn er fulltrúi
hins óhefðbunda og gagnrýnir ríkj-
andi hugmyndir; óperusöngkonan
Sigurdís hefur gengið karlveldi á
hönd og týnt sér í yfirborðslíferni
og falskri sjálfssköpun; gamla kon-
an, Listalín, gefur Kolfinnu tóninn,
en þó ekki sem bein fyrirmynd.
Kolfinna sér sjálfa sig séða, þ. e.
eins og karlmenn sjá hana. Hún
lætur hið karlrembulega viðhorf
(áhorf) skapa sig (hún er „Karlsdótt-
ir“) og þegar lögfræðingurinn, Ket-
ill, horfir á eftir henni hefur hún
»áhyggjur af vaxtarlagi sínu. Séðu
aftan frá“ (18). Hann
freistar hennar enda
maðurinn ríkur, mennt-
aður og glæsilegur.
Hún kiknar í hnjánum
þegar hann ávarpar
hana „madame“ og
hlustar möglunarlaust
á hann segja að karlar
,,elsk[i] konur sem
kunna ögn að þegja"
(198). Hún hreyfir
heldur ekki mótmælum
þegar hann heldur því
fram að „hvergi sé
betra að búa en á ís-
landi“ og að íslending-
ar séu „stéttlaus þjóð
[...]þar sem verkamað-
ur býr við sömu vel-
megun og ráðherra"
Þessa goðsögn, í hrópandi mót-
sögn við þann stéttamun sem fram
kemur í bókinni, brýtur líffræðingur-
inn niður. Hann hefur aðra skoðun
á „þessu illa stjórnaða landi þar sem
menn þurfa að vinna rassgatið af
sér en geta samt ekki farið til tann-
læknis." Hans hlutverk er að ögra
Kolfinnu og hrista hana úr doðanum:
,,[Æ]tlarðu alltaf að vera einföld og
ólesin og láta aðra ráðskast með
þig? (180). Hús úr húsi styðst við
gamalkunn minni. Kolfinna er eins
konar kolbítur eða Öskubuska sem
gerir sig líklega til að rísa úr ösku-
stó. Hún er í svipaðri aðstöðu og
Rita í kvikmyndinni „Rita gengur
menntaveginn" (ónákvæm þýðing á
„Educating Rita“) og Elsa (?) Doo-
little í „Pygmalion" („My Fair
Lady“) eftir Bernard Shaw. Allar
lenda þær í höndunum á „sér betri“
og menntaðri karlmönnum sem
reyna að móta þær. Að þetta sögu-
mynstur skuli enn talið nýtilegt seg-
ir sína sögu um aðstæður kvenna í
dag, þrátt fyrir alla jafnréttisum-
ræðu.
Það er margt vel gert í Hús úr
húsi, þessari ódysseifsför hvunn-
dagshetju, sen siglir milli húsa, inn-
an um skúringafötur, viskustykki
og ryksugur, og lendir í átökum við
íbúa þeirra sem tæla hana og toga.
Samt er eins og frásögnina skorti
þann óljósa, óræða streng sem gerði
Mávahlátur áhugaverðan. Sagan er
á melódramatískum nótum og ber
flest einkenni „sápunnar“, svoköll-
uðu. Hversdagsleikinn er auðvitað
löngu fullgilt yrkisefni skálda og
rithöfunda en stundum er þó eins
og skáldskapurinn rísi varla upp úr
löðrinu sem gengur undan skrúbbi
söguhetjunnar. Endurteknar heim-
sóknir og þrif í húsunum fjórum
gera söguna helstil langdregna.
Atökin eru keimlík í hvert skipti og
fyrirsjáanleg. Þá eru sumar lausnir
einum of einfaldar og klisjukennd-
ar: t.d. upphafning Kolfinnu í Lista-
safnsferð fyrir framan málverkið
„Við þvottalaugarnar“ eftir Krist-
ínu Jónsdóttir (en áhugaleysi gagn-
vart öðrum verkum), svo og inn-
blásturinn sem hún fær frá stöllu
sinni Sölku Völku.
Samtöl eru oft bráðskondin og
lýsingar skemmtilegar. Í því sam-
bandi ekki er hægt að láta hjá líða
að minnast á „lágstéttarlegu“ vin-
konuna Margréti sem er (afsakið)
íslensk brussa lifandi komin. Samt
er ég ekki frá því að textann hefði
mátt skera og þétta. Hann er stund-
um ekki nógu „markviss" og (skop)
líkingar þvingaðar, eins og höfundur
vilji kreista þær úr hversdagsleikan-
um, rétt eins og móðir Kolfinnu
kreistir úr flösku tómatsósuna yfir
kjötbúðinginn sinn. Sósan minnir
Kolfinnu á blóðslettur en skömmu
síðar „týna“ droparnir, lífi hver af
öðrum“ (!) í munninum á mömmu
(114-115). Einhveiju sinni klæðir
Kolfínna sig úr hverri spjör heima
hjá sér og gengur svo „tígulega inn
á baðið án þess að blygðast sín fyr-
ir nekt sína“ (207). Þessi athugsemd
á kannski að vera skopstæling á
rauðum ástarsögum eða ljósblárri
erótík en er í samhenginu óþarfa
málalenging.
Geir Svansson
Kristín Marja
Baldursdóttir
(200).
Kostuleg
BÆKUR
Frásagnir
AGGA GAGG
MEÐSKOLLUM
Á STRÖNDUM
eftir Pál Hersteinsson.
Ritverk, 1997 - 139 bls.
ÁRIN 1978 og 1979 dvaldi
Páll Hersteinsson meira og
minna á Ströndum við refarann-
sóknir. Páll segir frá nánast öllu
sem drífur á daga hans þar
vestra. Hann segir frá rannsókn-
um sínum, gangi þeirra, rann-
sóknaraðferðum og niðurstöðum. Hann lýsir
veðri, náttúru og nágrönnum sínum af hvaða
dýrategund sem er, þar á meðal sveitungum
hans, sögum og atburðum. Verkið er sam-
felld frásögn þar sem allt þetta fléttast sam-
an og gefur mjög góða mynd af lífinu í sveit-
inni. Mannlíf á Ströndum er gott þó sífellt
fækki þar fólki sem býr þar árið um kring.
Eins og íslendinga og sveitamanna er siður
eru sagðar sögur af fólki, sannar og færðar
í stílinn og eru þær mun lífseigari en fólkið
sem þær fjalla um.
Sveitamenn á Ströndum eru mishrifnir af
rannsóknunum því refirnir á svæðinu eru
friðaðir á meðan og óttast þeir að refirnir
leggist á fé. Auk þess hafa þeir mismikla
von um árangur þegar langskólagengið borg-
arbarn á í hlut og fer að glíma við náttúr-
Páll
Hersteinsson
una. Gamli sveitasíminn sér líka
til þess að allir geta fylgst náið
með framgangi mála þegar Páll
er að tala við sína nánustu fyrir
sunnan.
Dagarnir eru viðburðaríkir og
þó kannski enn frekar næturnar
því þá er fótaferðatími refanna
og aðlagaði Páll sig nokkuð að
honum. Rannsóknirnar beinast
einkum að vistfræði refa en taka
óvænta stefnu þegar Páli
áskotnast lítill yrðlingur af unnu
greni. Páll elur yrðlinginn upp
sem verður hið blíðasta gælu-
dýr. Litla tófan verður uppáhald
allra og er lítið eitt eldri en frum-
burður höfundar og bætir hon-
um, að einhveiju leyti, upp fjar-
vistirnar frá barninu. Jensína, en svo heitir
tófan, vinnur hug og hjarta lesandans líkt
og allra annarra sem kynnast henni.
Verkið er ákaflega skemmtilegt aflestrar
og ættu allir sem hafa einhvern áhuga á
landi og þjóð, náttúru, dýrum eða mönnum
að hafa gaman af. Lýsingar eru góðar, fólk-
ið stendur manni ljóslifandi fyrir sjónum og
auðvelt er að lifa sig inn í aðstæður og nátt-
úrustemmningar. Textinn kitlar hláturtaug-
arnar óspart og kveikir í manni löngun til
að æða upp um fjöll og firnindi og leggjast
í útilegur, jafnt að vetri sem sumri. Ljósmynd-
ir eru fjölmargar og góðar. Dvöl Páls á
Ströndum hefur ekki síður áhrif á lesandann
en hann sjálfan. Verkið fær mín bestu með-
mæli.
Kristín Ólafs
Ráðvillt í
göróttum heimi
BÆKUR
Barnabók
BITA - KISA
Leikur að ljóði og sögu. Höfund-
ur: Jóhanna Á. Steingrímsdóttir.
Myndskreyting: Jean Posocco.
Útgefandi: Fróði 1997,27 síður.
HÉR segir af kisulóru, sem
sólvermdan dag heldur að heim-
an, „svona til að skoða nágrenn-
ið“, þrátt fyrir varnaðar-„orð“ og
úrtölur móður.
í fyrstu er glens og gaman, því
furður veraldar eru margar. Dag
þrýtur, - svengd sækir að, og
kisa ætlar heim. En leiðina þekkir
hún ekki, orðin ramvillt í göróttum heimi.
Sumar leið, - vetur tók við, og sorgbitinn
- hrakinn og hijáður leitar kettlingurinn skjóls
og yls. Helzt eru það lítil börn sem víkja góðu
að honum, aðrir allir illu einu.
Svo vorar, - snjór hverfur af grund, hún
litkast við faðmlög sólstafa, tekur að „bera á
borð“ krásir, - jafnvel fyrir ketti. Gleðin fyll-
ir bijóst á ný, og kisan þenur raddbönd til
„söngs“. Draumaprins nemur þennan unað
vorsins í eyra, - þau hittast, halda móti
morgnum nýrra daga.
Einföld saga? Nei, saga lífs á jörðu í ríki
Jóhanna Á.
Steingrímsdóttir
dýrs og manns. Látlaust, á fögru
máli, segir Jóhanna söguna á
tvennan hátt. Fyrst í óbundnu
máli, síðan endurtekur hún hana
í ferskeytlum. Eins og höfundur
bendir réttilega á, þá er flestum
mun auðveldara að muna sögu
sé hún færð í ljóð. Þetta hefir
íslenzk þjóð lengi vitað, færði því
heilræði og hollráð í slíkt form,
nægir að benda á Passíusálmana
því til sönnunar. Af þessu leiddi,
að börn lærðu að tjá hugsun sína
með stuðlum og rími, og til voru
þær sveitir, að margir hagyrðing-
ar voru á hveijum bæ. Ur slíku
umhverfi mun Jóhanna komin, og
vill nú kenna börnum þessa gömlu
list, - galdur sem tunga okkar
ein ræður yfir. Hún velur einfald-
an hátt, og alltaf hinn sama, laðar þannig að
ljóðsins formi. í upphafi gerir hún grein fyrir
gerð bókar. Þar hefði eg kosið, að hún hefði
skýrt stuðlasetningu, höfuðstaf og rím, því
grunur minn er, að þau fræðin hafi æðimörg-
um gleymzt.
Jóhanna á þakkir fyrir bráðsnjalla hug-
mynd, - gjöf til foreldra og barna, vegvísi inn
í ævintýra heim orða.
Myndir eru skemmtilegar og fagrar, sumar
(t.d. bls. 9) undurfagrar. Þökk sé öllum er að
unnu, því gleðigjafi er kverið.
Sig. Haukur