Morgunblaðið - 09.12.1997, Blaðsíða 8

8 B ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Augnablik úr
margbrotnu
dauðastríði
BÆKUR
Æviminningar
GLERHYLKIÐ
OG FIÐRILDIÐ
eftir Jean-Dominique Bauby. Guðrún
Finnbogadóttir þýddi. Fróði hf. 1997
- 121 blaðsíða
HINN 8. desember 1995 féll Jean-
Dominique Bauby ritstjóri tísku-
blaðsins Elle skyndilega í dauðadá
í aftursæti nýrrar gerðar BMW-bif-
reiðar, 45 ára gamall. Hann lýsir
síðasta degi fyrra lífs með augum
þess sem neyddur er til þess að vera
vitur eftir á. Ég veit ekki hvar ég á
að byrja að lýsa þessum síðustu
stundum, svo þungbærum en þó svo
tómlegum... Hvernig á
ég að lýsa því þegar ég
vaknaði við hliðina á
mjúkum, hlýjum líkama
hávaxinnar, dökk-
hærðrar konu í síðasta
sinn... án þess að
kunna að meta það,
næstum því með fýlu-
svip. Allt var grátt
þennan morgun. Allt
var grátt, drungalegt
og þrúgandi, jafnt him-
ininn sem mannfólkið.
(111)
Bauby var í dái í þtjár
vikur og lengi vel of
sljór og utangátta til
þess að gera sér grein
fyrir því hvernig komið
var fyrir honum, eins og hann lýsir
sjálfur, þar til hann komst til fullrar
meðvitundar í janúarlok árið 1996 á
hersjúkrahúsi í smábæ við Ermar-
sund.
Mig verkjar í hælana, höfuðið er
blýþungt og það er eins og ég sé
lokaður inni í glerhylki sem þrýstir
að öllum líkamanum. (5) Svo lýsir
Jean-Dominique Bauby líðan sinni í
formálsorðum að æviminningum sín-
um og lesandinn tekur eftir því að
maðurinn, sem kveðst fastur við rúm
sitt eins og hrúðurkarl á kletti, not-
ar bara annað augað til þess að
skoða umhverfi sitt.
Hann víkur líka að skyndilegum
kynnum sínum af líkamshluta sem
hann hafði aldrei leitt hugann að,
heilastofni sem tengdi heila hans og
mænu þar til hjartaáfall setti strik
í reikninginn. Héráðurfyrr varþetta
bara kallað slag og sá, sem varð
fyrir því, safnaðist til feðra sinna,
en þróun lífgunartækninnar hefur
lengt dauðastríðið oggert það marg-
brotnara. Ég slapp úr klóm dauðans
en verð framvegis að lifa með því
sem nefnt er „locked-in-syndr-
ome“... Sjúklingurínn er lamaður
frá höfði niður í tær, lokaður inni í
sjálfum sér. Hann hefur óskerta
hugsun en getur hvorki hreyft sig
né talað. Ég fyrír mitt leyti get ekki
tjáð mig nema með því að depla
vinstra auganu. (6)
Sá er hinn nýi veruleiki Jean-
Dominique Bauby.
Hugur hans flögrar óhindraður
þótt líkaminn sé í fjötrum, sem líkt
er við fiðriidi innan í glerhylkinu
þunga. í kollinum dansar stafaruna
sem hefst á E,S,A, ekki eiginlegt
stafróf, heldur vinsældalisti staf-
anna, byggður á því hversu oft þeir
koma fyrir í móðurmálinu, frönsku.
Keríið er ekki margbrotið. Sá, sem
vill tala við mig, þylur stafrófíð, það
er að segja ESA afbrigðið en ekki
ABC, þar til ég stöðva þuluna með
því að depla auganu við stafínn sem
viðmælandi minni á að skrífa hjá
sér. Aðgerðin er endurtekin fyrir
næsta staf og svo koll af kolli og
efekki kemur fyrir villa, verður brátt
til heilt orð og síðan svo til skiljanlég-
ir setningarhlutar. (25 og 26)
Bauby lýsir því hversu margt er
hægt að fara á vængjum fiðrild-
isins, fram og tilbaka í tíma og rúmi,
til hirðar Mídasar konungs eða til
Eldlandsins. Ég get farið heim til
konunnar sem ég elska, lagst undir
sængina við hlið hennar og strokið
blíðlega yfír sofandi andlit hennar.
Ég get byggt mér loftkastala, haft
á brott með mér gullreyfíð, fundið
Atlantis, sokkið í sæ, gert bernsku-
draumana að veruleika og fullnægt
löngunum fullorðinsáranna. (7)
Hann getur líka með eigin orðum
samið línur ferðasögu sem gerist í
rúminu svo þær séu tilbúnar þegar
sendiboði útgefandans kemur til
þess að skrá þær hjá sér, staf fyrir
staf. í huganum fer hann tíu sinnum
yfir hveija setningu, strikar út orð
á einum stað, bætir inn lýsingarorði
á öðrum og lærir text-
ann sinn utan að,
hveija málsgrein fyrir
sig.
I huga hans er bæði
myrkur og birta, sökn-
uður eftir sælustundum
í baði með viskíglas,
tebolla, blaðabunka eða
bók, yfir því að geta
ekki klappað börnum
sínum á kollinn eða tjáð
þeim ást sína og grát-
brosleg, jafnvel kald-
hæðin útlistun á veru-
leika hins rúmfasta.
Sjaldan er mér til-
hugsunin um núver-
andi ástand mitt þján-
ingarfyllri en þegar ég
minnist slíkra unaðssemda. Sem
betur fer hef ég ekki oft tíma til svo
ömurlegra þanka. (19) Hann lýsir
því jafnframt hvernig hann aftekur
með öllu að klæðast ljótum æfinga-
búningi sem spítalinn skaffar sjúkl-
ingum. Þess vegna er ég nú klæddur
eins og á stúdentsárunum gömlu,
góðu. Spjarirnar gætu rétt eins og
baðið, opnað flóðgáttir ljúfsárra end-
urminninga, en ég sé ekki annað í
þeim en tákn þess að lífíð haldi
áfram. Fötin mín eru mér líka sönn-
un þess að ég vilji enn vera ég sjálf-
ur. Ef ég er dæmdur til þes að s/efa
fínnst mér viðkunnalegra að það sé
peysa úr kasmírull sem ég slefa á.
(19)
Frásögnin kallar á hluttekningu
en líka aðdáun á styrk sögumanns,
gleði yfir hugrekkinu sem hann á
til og þakklæti yfir því að fá innsýn
í svo hræðilegan veruleika, sem svo
sannarlega vekur mann til umhugs-
unar. Hún heldur lesandanum oft í
helgreipum, sem rennur kalt vatn
milli skinns og hörunds þegar Bauby
vaknar upp við það einn morguninn
að hrokafullur og hryssingslegur
augnlæknir á spítalanum er að
sauma saman á honum hægra augn-
lokið, líkt og hann sé að stoppa í
sokk. Og hann er gagntekinn skelf-
ingu. Eg ímyndaði mér að augn-
læknirinn gæti tekið upp á þvííofur-
kappinu að sauma saman vinstra
augað líka, vinstra augað á mér sem
var eini tengiliður minn við umheim-
inn, eini glugginn á fangelsinu, eina
opið á glerhylkinu. (55)
Það er vart hægt að gera sér í
hugarlund hvílíkt þolinmæðisverk
það hefur verið að skrá minninga-
brot Baubys, sem lést fjórum dögum
efir útgáfu bókarinnar í Frakklandi.
Eftir stendur frásögn manns sem
stendur keikur gegn meinlegum ör-
lögum og fær mann til þess að brosa
gegnum tárin.
Texti Guðrúnar Finnbogadóttur
er aðgengilegur og lipur og kápan
bæði táknræn og smart. Frásögnin
sjálf er holl áminning þeim sem taka
heilsu sína sem sjálfsagðan hlut og
hvatning til þeirra sem eiga um sár-
ara að binda.
Helga Einarsdóttir
Guðrún
Finnbogadóttir
BÆKUR
Fulltrúi vestrænnar
skynsemishyggju
BERTRAND Russell
er einhver þekktasti
heimspekingur þess-
arar aldar. A þriðja
áratugnum gerði
hann mikið af því að
skrifa bækur um hluti
á borð við hamingj-
una og hjónabandið
ætlaðar almenningi.
Ein þeirra nefnist
„Að höndla hamingj-
una“ og er nú komin
út í íslenskri þýðingu
Skúia Pálssonar
heimspekings.
Skúli gefur bókina
einnig út undir
merkjum nýrrar út-
gáfu, bókaforlagsins Sóleyjar.
Hann er framkvæmdastjóri for-
lagsins og hyggst leggja áherslu
á bækur fyrir almenning um
heimspeki og vísindi. Skúli, sem
er með MA-próf í heimspeki frá
Miinchen, sagði í samtali við
Morgunblaðið að sig hefði lengi
langað til að leggja fyrir sig út-
gáfu, en nú hefði hann ákveðið
að láta verða af því.
„Astæðurnar fyrir því að ég
réðst í þetta eru ævintýralöngun
og bókaáhugi," sagði Skúli. „Eg
kenndi heimspeki í framhalds-
skóla þar sem kennslan snýst um
að láta heimspekina gera gagn
og vekja umhugsun fremur en að
miðla heimspekiarfinum. Þetta er
framhald á því. Þetta snýst ekki
um fræðin, heldur að geta gert
gagn í lífinu sjálfu.“
Hann kvaðst hafa lesið þessa
bók Russelis fyrir nokkrum árum
og hún hefði haft
áhrif á sig. Þá sæi
hann að það væri
markaður fyrir bæk-
ur af þessu tagi.
Óánægður með
sjálfshjálparbækur
„Eg hef verið
óánægður með svo-
kailaðar sjálfshjálp-
arbækur," sagði hann.
„Þar á sér stað
ofureinföldun og á
köflum er um að ræða
hrein og klár hindur-
vitni af því að fólk
getur verið svo auð-
trúa. Kosturinn við
bók Russells er að hún er jarð-
bundin og skrifuð fyrir venjulegt
fólk. Hann vísar ekki til neinnar
opinberunar, annars lífs eða
heima. Þegar farið er að visa til
engla og annarra tilverustiga býð-
ur það hættunni heim. Ég vildi
koma inn í þessa tegund bókaút-
gáfu sem fulltrúi vestrænnar skyn-
semishyggju."
Skúli sagði að vestræn menning
hefði að ósekju átt undir högg
að sækja undanfarið.
„Margir halda að vestræn
menning sé í blindgötu, en vest-
ræn skynsemishyggja hefur mátt
til að endurnýjast," sagði hann.
Tæp 70 ár eru liðin frá því að
bók Russells kom út. Skúli kvaðst
vera þeirrar hyggju að hún hefði
ekki átt erindi til Islendinga þá,
en ætti það nú.
„Hann talar um lífsgæðakapp-
hlaupið, fjölskylduna í upplausn,
flutning úr sveitum í borgir,"
sagði hann. „Allt þetta á við hér.“
Að sögn Skúla var Russell flók-
inn persónuleiki. Eftir að hann
skrifaði „Að höndla hamingjuna"
hafi hann að eigin sögn verið
óhamingjusamur. Astæðan var sú
að hann fór ekki eftir því, sem
hann skrifaði í bókinni.
Russell lést árið 1970 og var
þá 98 ára gamall. Hann skrifaði
mikið fyrir almenning og barðist
fyrir friði og afvopnun. Hann var
skeleggur andstæðingur heims-
styijaldarinnar fyrri og beitti sér
einnig gegn Víetnam-stríðinu.
Það var ekki fyrr en um síðir að
hann féllst á að réttlætanlegt
hefði verið að beijast gegn nasist-
um í heimsstyijöldinni síðari.
„Að höndla hamingjuna“ skipt-
ist í tvo hluta, sem nefnast
„Astæður óhamingju" og „Ástæð-
ur hamingju".
Hvaða athafnir, sem venju-
legt fólk freistast til eru
í raun skaðlegar? Ófyrir-
leitni í viðskiptum sem
varðar þó ekki við lög, harðneskja
við undirmenn á vinnustað, grimmd
gagnvart eiginkonu og bömum, ill-
vilji í garð keppinauta, oftstopi í
stjórnmáladeilum - allt eru þetta
syndir sem valda skaða í raun og
veru en eru algengar meðal virðu-
legra og virtra borgara. Með þess-
um syndum breiðir maður út ófar-
sæld í nánasta umhverfi sínu og
leggur sitt af mörkum til að grafa
undan siðmenningunni.
ÚrAð höndla hamingjuna.
Skúli Pálsson
Vegurinn
sem á að feta
BÆKUR
T r ú r i t
LEIÐIN EINFALDA
eftir Móður Teresu. Torfi Geir Jóns-
son þýddi. Útg. Vöxtur 1997.159 bls.
MÓÐIR Teresa var einn af þessum
óvenjulegu einstaklingum í græðgis-
legum margmiðlunar- og auglýsinga-
heimi nútímans sem virðast aldrei
hafa þörf fyrir annað en gefa og biðja
og þessi bók sem er
unnin í samvinnu við
John Cairs lýsir því á
eftirtektarverðan hátt.
í bókinni er stiklað á
uppruna Móður Teresu
og lífshlaupi hennar
gerð skil en að mestu
er það hún sjálf sem
hefur orðið og skýrir út
fyrir lesanda það sem
knúði hana áfram alla
tíð.
Hún skýrir á einfald-
an hátt samfélag sitt og
Kærleiksboðberanna -
þ.e. reglunnar sem hún
stofnaði - við guð og
það er holl lesning. Þó
mér sé ekki nokkur lífsins leið að
segja að bókin sé skemmtileg aflestr-
ar fyrir veraldarhyggjulesanda er það
nú svo að þegar á líður og maður
er nokkrum sinnum búinn að leggja
hana frá sér og segja stundarhátt
við sjálfan sig: Æ, þetta guðsröfl,
þá tekur maður samt til við hana
aftur.
Ekki bara af því að maður þarf
að lesa bókina til að geta staðið í
skilum heldur vegna þess að ein-
lægni Móður Teresu er heillandi og
trúarsannfæring hennar slík að hún
hlýtur að fanga mann.
Einu sinni hitti ég þessa frægu
Móður Teresu. Það var í Bagdad í
írak skömmu eftir að stríðinu lauk
1991 og þá var hún þangað komin
að setja á stofn heimili fyrir munað-
arlausar stúlkur. Hún var ekki á
þeim buxunum að ræða við fjölmiðla-
menn. Hún var að vinna eitt sjálfsagt
kærleiksverk í hennar augum. En
fyrir atbeina írsks prests sem með
henni var fékk ég að vera viðstödd
bænastund hjá henni og systrunum
og síðan spjalla stundarkorn við hana.
Og það var sérstæð stund. Þessi
gamla, litla og bogna kona hreif mig
með innileik sínum og hjartanlegri
vissu.
Síðán hef ég skilið þá
sem hafa nánast dýrkað
hana og því var gleði
að lesa bókina hennar.
Því að maður finnur að
hvert orð er mælt af
yfirlætislausum trúar-
hita og umburðariyndi
sem fæstum er gefið nú
um stundir og enn færri
eru þeir sem geta miðlað
því til annarra svo að
það skipti máli.
Bókin er ekki alveg
auðlesin til að byija með
vegna þess að fyrir okk-
ur, þessar venjulegu og
veraldlega sinnuðu
manneskjur sem notum
guð ekki fyrr en fokið er í flest skjól
- þá kemur hún og hneigir sig í
auðmýkt og talar til hans af fögnuði
og talar líka til hans sem jafningja.
Það snertir mann. Af því hún er sönn
og full af kærleika. Full umburðar-
lyndis gagnvart öðrum trúarbrögð-
um. Það er ekki öllum gefið, réttara
sagt það er fáum gefið sem eru svo
sinnaðir sem hún.
Þess vegna er þessi bók ekki endi-
lega sú skemmtilegasta, en áreiðan-
lega það besta sem ég hef lesið fyrir
þessi jól.
Þó ég hafí ekki séð frumtextann
fæ ég ég ekki betur séð en þýðing
Torfa Geirs Jónssonar sé mæta vel
af hendi leyst.
Jóhanna Kristjónsdóttir
Nýjar bækur
• SKÁLDSAGAN íleitað
glötuðum tíma - Leiðin til
Swann eftir franska rithöfundinn
Marcel Proust er komin út hjá
Bjarti. Pétur
Gunnarsson þýddi
og ritar inngang
þar sem hann ger-
ir grein fyrir ævi
og verkum Marcel
Proust og segir
frá tilurð og gildi
Marcei þessa bókmennta-
Proust verks.
í kynningu segir: „íleit aðglöt-
uðum tima er þekktasta bók-
menntaverk tuttugustu aldar. Allt
frá því bókin kom fyrst út hefur
hún verið talin marka straumhvörf
í vestrænum bókmenntum."
Bókin erprentuð íprentsmiðj-
unni Gutenberg. Bókband annaðist
Bókfell. Bókin er 189 síður. Verð
hennar er 3.680 krónur.
• HANNA frænka fer upp í
sveite r litmyndabók fyrir börn
eftir Olgu Bergmann myndlistar-
mann. Olga myndskreytti bókina
Stelpan sem var hrædd við dýr
eftir Árna Bergmann, er hlaut við-
urkenningu Fræðsluráðs 1995.
Hanna frænka fær kú í höfuðið
og heimurinn snýst á hvolf. Fyrir
kúnni Rósu hallast veröldin líka,
en þær verða loks bestu vinkonur
- enda skilja þær hvor aðra.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 32 bls. ogprentuð íDan-
mörku. Verð: 1.390 krónur.
• BÖRNIN í Skarkalagötu og
Lotta flytur að heiman er eftir
Astrid Lindgren í þýðingu Sigrúnar
Árnadóttur.
Útgefandi er Mál og menning.
Bækurnar eru endurútgefnar.
Lotta flytur að heiman er 64 bls.
ogkostar 1.390 kr. Börnin í
Skarkalagötu er 140 bls. og kostar
1.590 kr. Báðar eru með fjölda lit-
mynda eftirllon Wikland. Þæreru
prentaðar íBelgíu.
Móðir Teresa