Morgunblaðið - 17.12.1997, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ
MorgunDiaoio/íieigi öjarnason
ieð tillöguuppdrátt að svæðis-
iagafjarðar.
beint til Sauðárkróks. Lagt er til
að gerð verði tilraun með almenn-
ingssamgöngur milli staðanna.
Byggð hefur verið að þéttast í
sveitahreppum í miðhluta héraðsins,
á milli Varmahlíðar, Sauðárkróks
og Hofsóss. Athygli vekur að lagt
er til að gert verði sérstakt aðal-
skipulag sem spanni þetta landbún-
aðarsvæði. Árni Ragnarsson segir
að það sé gert til þess að samræmi
verði í skipulagi þessa svæðis alls.
Tillögur eru um að ný íbúðarsvæði
verði ekki skipulögð utan þéttbýlis-
staðanna en byggð verði þó þétt
um allt hérað eftir því sem áhugi
er á. Sérstök athygli er vakin á því
að tillögurnar snúist ekki um að
jafna aðstöðu, dreifa aflinu til að
gera aðstöðu á jaðarsvæðum eins
góða og í miðhéraðinu til að sækja
vinnu, þjónustu og félagslíf. Tillög-
urnar fela þó í sér ýmsa möguleika
á þessum svæðum vegna bættra
samgangna og eflingar starfsemi í
kjörnum.
Hringtenging
um framhérað
í svæðisskipulaginu er lögð
áhersla á að innanhéraðsvegir verði
byggðir upp og bættir safn- og
tengivegir. Lagt er til að komið
verði á hringtengingu um framhér-
aðið með nýjum vegi frá Hringvegi
í Norðurárdal um Kjálka og yfír í
Lýtingsstaðahrepp með brú á Hér-
aðsvötnum við Villinganes. Hring-
vegurinn myndi styrkja stöðu land-
búnaðar í framhéraðinu, ekki síst
mjólkurframleiðslu og skilyrði til að
samnýta ýmsa aðstöðu. Tillaga er
um nýja brú yfir Vestari-Héraðs-
vötn við Húsabakka til þess að
tengja Hegranesið suður á við. Það
er hins vegar spurning hvað þessi
vegtenging er raunhæf því Ámi
telur hana dýra framkvæmd sem
gæti einnig orðið umdeild vegna
náttúruverndarsjónarmiða.
Gerðar em tillögur um nýja vegi
--------- á gömlum vegslóðum,
lyndir Þverárfjallsveg og Lág-
rndar- heiðarveg. Þverárfjallsveg-
ii ekki ur hefur lengi verið áhuga-
... mál Húnvetninga og Skag-
' K,ar fírðinga enda tengir hann
Blönduós og Skagaströnd
við Sauðárkrók og stækkar atvinnu-
svæðið. Ekki er gert ráð fyrir þessum
vegi í tillögum að langtímaáætlun í
vegamálum sem fram er komin á
Alþingi. í svæðisskipulaginu er ekki
gert ráð fyrir nýjum jarðgöngum til
Sigluljarðar, heldur miðað við end-
umýjun vegar yfir Lágheiði. Helgast
sú tillaga væntanlega af því að
Fljótamenn eiga aðild að þessu svæð-
isskipulagi en Siglfírðingar hafa kos-
ið að standa að svæðisskipulagi með
Eyfirðingum.
MIÐVIKUDAGUR 17. DESEMBER 1997 37
H
'ellberg hefur aðallega starf-
að utan Finnlands í rúm
tuttugu ár, mikið í Afríku
og Asíu. Þá hefur hann
sinnt störfum fyrir Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunina (WHO). Hann er
skurðlæknir og sérfræðingur í hita-
beltissjúkdómum. í mörg ár hefur
hann starfað á vegum Rauða kross-
ins, verið forseti samtakanna í Finn-
landi og starfað fyrir finnska heil-
brigðismálaráðuneytið.
Hellberg hefur einbeitt sér að
berkiavörnum, en berklar eru gífur-
legt vandamál í Rússlandi og öðrum
fyrrverandi sósíalistaríkjum. „Berklar
eru að koma aftur, að mörgu leyti,“
segir hann. Þess vegna bað Rauði
krossinn í Rússlandi um aðstoð ein-
hvers sem hefði nokkra reynslu af
baráttu við berkla. „Rússneskar stofn-
anir eiga nú við sama vandamál að
etja og landið yfírleitt, á erfiðum tím-
um eftir perestrojku Gorbasjovs.
Rauði krossinn í Rússlandi er 130
ára, ein elstu rauðakrosssamtök í
heiminum, en 1917 varð hann að deild
í heilbrigðismálaráðuneyti Sovétríkj-
anna og var því í 70 ár ekki raunveru-
iega frjáls samtök almennra borgara."
Eftir að Sovétríkin liðu undir lok
þurfti Rauði krossinn hins vegar að
„standa á eigin fótum og þróast
sem almenn samtök." Það er á
þeim forsendum sem Alþjóða
rauði krossinn veitir Rauða
krossinum í Rússlandi aðstoð við
þróunina.
Hellberg segir að í Rússlandi
sé við að etja tiltekin vandamál
sem séu öðru vísi en annarstaðar
í heiminum. Eitt þeirra er mann-
fjöldi, því Rússum fer fækkandi.
„Fyrir því eru tvær ástæður. Það
ríkir ákveðið vonleysi þar núna.
Fólk vill ekki eignast böm, það
hefur ekki efni á því vegna þess
að laun eru svo lág og eru oft
ekki greidd svo mánuðum skipt-
ir. Sumir vina minna þar hafa
ekki fengið laun greidd síðan í
apríl. Þetta eru læknar, kennarar
og fólk í opinberri þjónustu.
Einnig veldur það miklu hve
fóstureyðingar eru algengar. í
Rússlandi eru gerðar eitt þúsund
fóstureyðingar á hverri klukkustund,
níu milljónir árlega. Þetta eru opinber-
ar tölur. Smokkar og getnaðarvarnap-
illur eru illa aðgengilegar, eru of dýr-
ar og á tímum Sovétríkjanna voru þær
bannaðar því sovéska þjóðin átti að
verða stór og sterk. Fóstureyðingar
eru því helsta getnaðarvörnin og al-
gengt að ungar konur hafí farið í 5-6
fóstureyðingar áður en þær verða 25
ára.“
En á bak við þetta býr vonleysi.
„Þær breytingar sem nú eru að verða
í Rússlandi eru alveg jafn róttækar
og þær sem urðu 1917 og allt er að
breytast. Árið 1917 var skipt um
skurðgoð, keisarinn og helgimyndirn-
ar voru teknar burt og Lenín og Stal-
ín settir upp í staðinn. Nú hafa komm-
únistaskurðgoðin verið tekin niður og
í staðinn verið settar upp nokkrar
helgimyndir, en algengustu skurðgoð-
in í dag eru Marlboro, Coca Cola,
McDonald’s. Þar kemur í ljós hinn
yfirborðslegi skilningur á vestrænum
kapítalisma, og það veldur mörgum
Rússum óróa.“
En hvað býr á bak við skurðgoðin?
„Ég hef spurt Rússana um það. Þeir
segja að það sé einmitt það sem þeir
eru að leita að - því sem er á bak við
skurðgoðin. Ég var að lesa nýja bók
sem heitir „The Agony of the Russian
Ideal“ [Angist rússnesku hugsjónar-
innar] og þar er mikið fjallað um
spurningar á borð við það hvert sé
orðið hlutskipti hinnar rússnesku sál-
ar, rússneskrar sjálfsvit- __________
undar. Rússar leita þessa,
og flestir segjast ekki enn
hafa fundið það.“
Hellberg segir að stuðn-
ingur við stjórnmálamenn á “””
borð við Gennadíj Sjúganov og komm-
únista, og Vladímír Sjírínovskíj, sé í
rauninni leit að öryggi, leit að hug-
myndum og þar eð ekki hafi fundist
nýjar leiti margt fólk til gamalla.
„Þess vegna er mikill, raunverulegur
stuðningur, ekki vegna þess að stuðn-
ingsmennirnir séu kommúnistar held-
ur vegna þess að þetta er eitthvað sem
fólkið þekkir og skilur. Nýju mennirn-
ir, Tsjúbaís, Nemtsov, Jeltsín, eru
fulltrúar einhvers nýs, en meirihlutinn
skilur ekki enn hvað það er.“
„Þetta hefur haft heilsufarsleg
áhrif," segir Hellberg. „Meðalaldur
Iríki
vonleysis
Finnski læknirínn Hákan Hellberg er ráðgjafí
á vegum Alþjóða Rauða krossins í Rússlandi,
og segir hann almennt vonleysi meðal Rússa
vera eina helstu ástæðuna fyrir stóraukinni
útbreiðslu HlV-smits og berkla í landinu.
Krislján G. Amgrímsson ræddi við Hellberg
er hann var staddur á íslandi til að taka við
æðsta heiðursmerki Rauða kross íslands.
Leitin að
rússnesku
leiðinni
karlmanna á tíunda áratugnum hefur
lækkað um 7-8 ár, úr 64 í 57 eða
jafnvel 56 ár. Strangt til tekið er þetta
læknisfræðilega óhugsandi og það
hlýtur að vera aðra skýringu að hafa.
Rússneskur prófessor hefur búið til
hugtak yfir þetta, og kallar þetta
„collective psycho-socio-immuno-
deficiency" [sálræn og félagsleg
ónæmisbæklun heiidarinnar]. Róttæk-
ar þjóðfélagsbreytingar og mikil trufl-
un í samfélaginu valda því að fólk
verður þunglynt og þegar það gerist
deyr fólk frekar."
Það sem gerist, segir Heilberg, er
að varnarkerfi líkamans veikist þegar
fólk verður þunglynt. „Ég er viss um
að hér á Islandi líkt og í öðrum löndum
hefur áður fyrr verið sagt að þegar
ungar stúlkur lentu í ástarsorg þá
leiddi það til berkla. Þetta var reyndar
alveg hárrétt og er nú að gerast í
Rússlandi."
Hellberg hefur nýlega skrifað grein
er hann nefnir „Von og heilsa“.
„Vegna þess að vonleysi og þunglyndi
fara saman,“ segir hann. „Þess vegna
skiptir mestu, í öllu því sem gert er í
Rússlandi núna, að vekja von, þótt
ekki sé nema örlitla, og forðast að
veikja vonina. Því hef ég sagt þeim
sem vilja stuðla að þróun í fyrrverandi
sósíalistaríkjum að þeir megi ekki
byija á einhverju sem getur mistekist.
Mistök er það síðasta sem þarf núna.“
Rauði krossinn er einu samtökin
sem starfa um allt Rússland, þótt sum-
staðar sé starfsemin ekki umsvifamik-
__________ il. Hellberg segir að auk
minnkandi fólksfjölda, sé
það vandi í rússnesku þjóð-
félagi hversu sterk sann-
færing fólks um lög og
reglu sé, og trú á að allt
megi leysa með stýringu. Nú þegar
alnæmi og berklar hafi færst í aukana
trúi menn því að ef bara sé hægt að
fá fólk til að leggjast inn á sjúkrahús
og loka það þar inni sé vandinn leystur.
„Þetta er skiljanlegt viðhorf. Það
hefur verið ríkjandi í Rússlandi í sjö-
tíu ár, og þar á undan undir keisaran-
um í þijú hundruð ár. Þetta er samfé-
lag byggt á sterku yfirvaldi, sem er
eiginlega eina þjóðfélags- og stjórnar-
farsgerðin sem fólkið hefur þekkt. En
nú eru að skjóta upp kollinum vanda-
mál sem verða ekki leyst með þessum
hætti og þjóðfélagið þarf að opnast.
Morgunblaðið/Kristinn
Frá 1986 til 1996 voru skráð 6.300
tilfelli HlV-sýkinga í Rússlandi. Á
fyrstu sex mánuðum þessa árs voru
skráð sjö þúsund tilfelli. „Og eins og
Bandaríkjamenn segja: „You ain’t seen
nothin’ yet.“ Ástandið á eftir að versna.
Á tímum Sovétríkjanna laut allt jár-
naga, samkynhneigðir og eiturlyfja-
neytendur voru einfaldlega settir í
fangelsi og þannig var hægt að haida
útbreiðslu HIV og alnæmis í skefjun.
En núna getur fólk farið óhindrað ferða
sinna og þá breiðast sjúkdómarnir út.“
Það sama á við um berkla. Frá því
1992 hafa berklatilfelli þrefaldast víða
í Rússlandi, en allt að sjöfaldast sum-
staðar í landinui. „Berklar eru félags-
legur sjúkdómur, það hefur löngum
verið vitað. í Rússlandi eru þeir algeng-
ir meðal fanga, og fyrrverandi fanga.
Ástandið í fangelsismálum er ákaflega
slæmt, og jafnvel þótt menn þurfi ein-
ungis að dvelja skamman tíma í varð-
haldi meðan þeir bíða þess að mál
þeirra verði tekið fyrir eiga þeir á
hættu að sýkjast. Fyrir nokkrum vikum
var fyrirsögn í rússnesku blaði: Fang-
elsisdómur er mörgum dauðadómur.
Það eykur vandann að berklaveiran er
orðin ónæm fyrir öllum lyfjum og að
þvi leyti erum við komin aftur á byij-
unarreit. Fimmtán til tuttugu af hundr-
aði þeirra sem sýkjast af berklum í
Rússlandi og öðrum fyrrverandi
kommúnistaríkjum eru með berkla sem
eru ónæmir fyrir lyfjum. Reyndar er
þessi vandi að breiðast út um allan
heim. Fyrir um það bil tíu árum kom
upp faraldur í New York,
en við það fékkst ráðið með
því að auka fjárframlög til
aðgerða úr tíu milljónum á
ári í 150 milljónir."
En jafnvel þótt §árfram-
lög til aðgerða gegn berklum i Rúss-
landi yrðu aukin myndi það ekki duga.
„Ástæðan er enn og aftur rússneska
gildismatið og ofurtrú á stofnanir. Ef
byggt verði sjúkrahús og berklasjúkl-
ingar lagðir þar inn þá muni vandinn
leysast. En auðvitað virkar þetta ekki
þannig. Fólk sem stendur utan samfé-
lagsins unir ekki á sjúkrahúsum. Þess
vegna þarf að koma upp göngudeildum,
en það er ekki viðtekið í rússnesku
þjóðfélagi, vegna þess að á tímum
Sovétríkjanna voru vandamál leyst
gegnum stofnanir. Þetta viðhorf, ofur-
trú á stofnanir, er enn ákaflega út-
breitt. En þróun göngudeilda er hluti
af starfi Rauða krossins, og í Rúss-
iandi hafa samtökin ætíð haft á sínum
snærum hjúkrunariiða sem fara í
heimahús og sinna öldruðum og far-
lama og geta einnig sinnt berklasjúkl-
ingum sem dvelja heima hjá sér og
gengið úr skugga um að þeir taki lyf.‘^
Nokkur merki eru um að viðhorfin
séu að breytast í Rússlandi nú, segir
Hellberg. Vísindamenn sem eru
hlynntir nýjum hugmyndum og
breyttri stefnu hafi þó átt erfitt upp-
dráttar vegna þess að einungis minni-
hluti hafi samþykkt þessar nýju hug-
myndir.
„Eitt af því sem Sovétstjórnin gerði
var að einangra vísindamenn frá þeirri
þróun sem varð annarstaðar í heimin-
um. Núna eru læknisfræðilegar afleið-
ingar þess að koma í ljós. Þeir halda
enn í aðferðir sem við höfum aflagt
fyrir heilli öld. Fyrir fímm árum kom*
til dæmis upp faraldur HlV-sýkinga
meðal bama á tveim bamaspítölum í
Suður-Rússlandi. Tvö hundruð og þijá-
tíu börn sýktust. Af hveiju? Vegna
þess að þar var enn tíðkað að draga
fólki blóð og gefa því það aftur til
þess að auka því mátt. Þetta var við-
tekið fyrir hundrað ámm á Vesturlönd-
um. í Rússlandi var þetta enn gert
fyrir fimm árum, og að auki með
óhreinum nálum og þótt aðgerðin
sjálf hefði ekki átt að koma að
sök þá breiddist HlV-veiran út
með nálunum. Tvö hundmð og
þijátíu börn sýktust vegna þess-
ara aðgerða."
Það tekur tíma að fá nýjar
hugmyndir samþykktar. „Þannig
hefur það ætíð verið í öllum sam-
félögum þegar nýjar hugmyndir
em bornar upp, tíu til fimmtán
af hundraði hópsins eru fljót að
samþykkja og tileinka sér nýja
hluti, álíka hlutfail skiptir aldrei
um skoðun hversu mikið sem
maður reynir að breyta viðhorf-
um þess, og 60-70% hópsins er
þarna á milli, maður þarf að ýta
við þeim til að sannfæra þau.
Þetta á við um vísindamenn eins
og aðra.“ v
Auk þess skiptir miklu, segir
Hellberg, að sumir skilja ensku eða
frönsku og geta fylgst með þróuninni
í alþjóðlegum tímaritum, tekið þátt i
ráðstefnum og því um líku. „Þetta er
því tvíþætt, annarsvegar tækni til að
afla sér skilnings og hins vegar vilji
til að læra nýja hluti. Það er margt í
Rússlandi sem bendir til þróunar, en
þótt einstaklingar geti tekið stórstíg-
um framföram er erfiðara að hreyfa
heildina með sama hætti.“
„Rússneskur vinur minn sagði eitt
sinn: Það er margt sem mun taka
þijár kynslóðir að breyta, sumt tvær,
en það sorglega er að við höfum ekki
svo langan tíma. Spumingin er því sú,
ætlum við að fara McDonald’s og
Coca Coia-leiðina, eða ætlum við aft
fínna rússneska leið. í sögu Rússlands
hefur ætíð ríkt togstreita milli þeirra
sem vilja finna „okkar eigin leið“ og
hinna sem vilja læra af Vesturlöndum.
Nú skýtur þetta upp kollinum: Emm
við að samþykkja nýjungar einungis
af því að þær koma frá Vesturlöndum,
eða af sannfæringu um að þær séu
okkur til góðs?“
Þetta á sér rætur í grun fólks um
að verið sé að selja Vestrinu sál Rúss-
lands, segir Hellberg. „Fólk hefur
virkilega áhyggjur af rússnesku þjóð-
erni. Samræður í Rússlandi fara oft
að snúast um sjálfsvitund, tungumál
og orð, og spumingin er þá þessi:
Hvað er það í vitund manns um sjálf-
an sig sem maður má aldrei gefa fpá
sér, og hveiju getur maður skipt út
fyrir annað? Ef gmndvallarþættir
--------- sjálfsvitundar manns em
traustir er hægt að bæta
við nýjungum án þess að
hætta stafí af. Það sem
margir Rússar eru að velta
" fyrir sér núna, er hvort
þjóðin hafí nægilega trausta gmndvall-
arvitund eftir allt það sem gengið hef-
ur á, og hveijir séu þættir þeirra vit-
undar."
Rauði krossinn reynir að koma for-
varnarstarfi á legg á þeim forsendum
sem vemleikinn í Rússlandi krefst hu!
„En stundum þarf að hraða þjóðfélags-
breytingum ef það verður til þess að
koma í veg fyrir að tvö þúsund börn
smitist af HIV,“ segir Hellberg. „Ég
hef sagt að þjóðfélagslegar breytingar
séu að sumu leyti eins og skurðað-
gerð. í henni er fólgin áhætta, hún
veldur sársauka, og skilur eftir sig ör^'
Berklatilfelli
ailt að
sjöfaldast