Morgunblaðið - 14.02.1998, Qupperneq 5

_______fttgy&MrcMafoÍft_____
HALLDÓR KELJAN LAXNESS
LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998 5
Ljósmynd/Gunnar Elísson
Atlantshafið ég einatt fór
Eftir Jóhann Hjálmarsson
ÁRID 1974 hlutu rithöfundamir Gunnar Gunnarsson og Halldór Kiljan
Laxness viðurkenningar úr Rithöfundasjóði. Myndin er tekin íráðherra-
bústaðnum ogmeð þeim Gunnari og Halldóri á myndinni eru Vilborg
Dagbjartsdóttir og Jóhann Hjálmarsson.
Snœfríður ein
stærsta stund
líjs míns
Þvílíkur viðburður í lífi okkar
leiklistarfólks og auðvitað allra
landsmanna. Borgin fékk á sig
nýjan menningarsvip. Nú þurfti
að vanda vel til fyrstu sýninganna.
Niðurstaðan varð sú að halda veg-
lega hátíð og bjóða upp á þrjár
sýningar við opnunina. Það sýndi
mikið áræði að ráðast í þvílíkt
stórvirki, sérstaklega þar sem
húsið var ekki fullfrágengið fyrr
en síðustu dagana íyrir 20. apríl,
sem var opnunardagur og bar upp
á sumardaginn fyrsta. Sjálfsagt
þótti að byrja á að sýna
Nýársnóttina eftir Indriða Ein-
arsson, sem hafði barist mikið fyr-
ir því að við eignuðumst Þjóðleik-
hús og oft verið nefndur „Faðir
Þjóðleikhússins". Næsta verkefni
var valið eftir þekktasta leikrita-
höfund okkar, Jóhann Sigurjóns-
son, Fjalla-Eyvindur, og síðan
þótti sjálfsagt að sýna nýtt ís-
lenskt verk en það fannst ekkert á
þessum tíma sem þótti frambæri-
legt. Og nú var úr vöndu að ráða.
Þá kviknaði sú hugmynd að fá
Halldór Laxness til að vinna leik-
gerð úr bókunum þrem íslands-
klukkunni, Hinu ljósa mani og
Eldur í Kaupinhafn. Hann féllst á
það og með aðstoð Lárusar Páls-
sonar leikstjóra varð til leikgerð
sem heppnaðist mjög vel eins og
allir vita. Ég hef ætíð verið aðdá-
andi skáldsins og lesið bækur
hans með mikilli ánægju. Þegar
Lárus Pálsson leikstjóri kom til
mín og bað mig að leika Snæfríði
íslandssól, þann stórbrotna per-
sónuleika, var það ein stærsta
stund lífs míns. Þetta var söguleg-
ur viðburður í lífi þjóðarinnar og
ég fann til mikillar tilhlökkunar að
fá að vinna með þeim stórleikur-
um sem völdust í sýninguna. Eftir
frumsýninguna var skáldið kallað
fram og honum fagnað innilega og
lengi. Eg held að þetta hafi verið
stór stund fyrir skáldið og ef til
vill verið honum hvatning til að
skrifa fleiri leikrit. Ég man ekki
eftir því að hann kæmi á æfingar
nema þá til að ræða hugmyndir
við leikstjórann Lárus Pálsson. Ef
til vill hefur hann ekki verið ör-
uggur um hvernig þetta mikla
bókmenntaverk kæmi út í leiksýn-
ingu. Nokkrum árum seinna setti
Þjóðleikhúsið upp leikritið Silfur-
túnglið og mér var falið að leika
aðalhlutverkið, Lóu. Þá kom
skáldið nokkrum sinnum á æfing-
ar og fylgdist með. Einhverju
sinni kom ég með einhverja
spurningu eða athugasemd við
hlutverkið og þá sagði skáldið á
sinn sérstaka hátt: „Jahá, það er
nú svona, höfundurinn hefur sínar
hugmyndir og leikstjórinn sínar
og jafnvel leikararnir sínar!“ Við
höfum oft skemmt okkur yfir
þessu svari. Þegar við vorum að
æfa Flekkaðar hendur eftir
Sartre sýndi Halldór Laxness því
mikinn áhuga og kom á eina af
síðustu æfingunum og var mjög
hrifinn. Ég rakst á hann á eftir
baksviðs og hann sagði við mig:
„Það er einstakt að vera gift kona
og hafa ennþá svona mikla spennu
í kroppnum." Mér fannst þetta
skemmtilegt hrós og ef til vill hef-
ur það orðið til þess að ég varð
meðvitaðri um þennan eiginleika.
Persónulega kynntist ég skáldinu
lítið, jafnvel þótt við værum boðin
í veislu á Gljúfrasteini með skáld-
um og listamönnum. Þeir voru svo
stórir og gáfaðir að lítil leikkona
notaði bara tækifærið til þess að
hlusta á snillingana. En það má
segja að Halldór Laxness hafi
óbeint verið töluverður örlaga-
valdur í mínu lífi. Mér er minnis-
stæðast við persónu hans hvað
hann var alltaf kurteis og elsku-
legur í viðmóti.
Herdís Þorvaldsdóttir.
/
MAI 1927 tók Halldór Laxness
sér far með skipinu S.S.
Montclare frá Glasgow til
Montreal. Um borð orti hann
Ijóð samnefnt skipinu. Annað ljóð,
Atlantshafið, er úr sama ferðalagi
og Ontaríó er ort í sömu ferð,
reyndar ekki á skipsfjöl heldur í
jámbrautarvagni C.P.R.-félagsins.
Þetta hefur verið góð ferð fýrir
íslenskar bókmenntir því að í fyrr-
nefndum ljóðum er verið að leggja
áfram drög að ljóðagerð sem var
nýstárleg og er það jafnvel enn að
nokkru leyti. Áður hafði Halldór
ort tímamótaljóðið Únglínginn í
skóginum ölvaður af súrrealisma,
einnig hið einkennilega og um leið
skemmtilega bull Rhodymenia
palmata og tilraunaljóðin Nótt á
tjarnarbrúnni, Apríllinn, Borodin
og Snjógimi.
Ég ætla ekki að halda því fram
að þetta séu „betri“ ljóð en hin
dæmigerðu kvæði Halldórs, oft
lögð persónum í skáldsögunum í
munn, eins og til dæmis Frændi,
þegar fiðlan þegir, Stríðið og Þótt
form þín hjúpi graflín. I áfánga og
Bautastein Púsjkíns (þýðing)
mætti líka nefna þótt þau séu ekki
úr sögum. En „nýmóðins" ljóð
Halldórs höfðu meira gildi og
skiptu meira máli fyrir þróun ljóð-
listar en hefðbundnu kvæðin (sem
þó vel að merkja eru ekki að öllu
leyti hefðbundin).
Tómas Guðmundsson, Steinn
Steinarr og Jón Helgason voru al-
veg nógu góðir til að halda uppi
merki gamla stílsins með nútíma-
legum viðbótum hvað varðaði form
ogyrkisefni.
I S.S. Montclare er órói nútím-
ans lifandi kominn, óþol lífsins, ein-
semd manns sem þó er dálítið ham-
ingjusamur þegar hann heyrir fóta-
tak mannabama:
Atlantshafíð ég einatt fór
einsog að drekka vatn.
Einn ég sat bakvið aðra menn
in the smoking room.
Og einginn tók eftir mér.
Það tala allir um eitthvað stórt,
- allir nema ég.
Hér reykir í hljóði saklaus sál
sígarettuna smáu.
í ljóðinu beitir Halldór sérkenni-
legri aðferð í ljóðagerð sem hann
hafði tileinkað sér áður. Raulkennd
kveðandi er rofin af lausu máli afar
prósaísku og erlend sletta sem
mátti kalla höfuðsynd á þessum
tíma verður í skyndi eins konar
lykill að ljóðinu og hugarástandi
skáldsins:
I’m the happiest Charleston man
on board.
Líka aðferð má finna í Únglíng-
inum í skóginum til dæmis. I byrj-
un er vikið að draumi, en mestallt
Ijóðið er myndríkt og hljómmikið,
upphafið og tilkomumikið uns það
endar hversdagslega, eiginlega fá-
ránlega, eins og viðvaningur en
ekki stórskáld hafi ort það:
Þá þótti mér ég fara að gráta og
þá vaknaði ég.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja að Halldór var ekki hrifinn af
öllum skáldskap og skorti líklega
nauðsynlegt umburðarlyndi í þeim
efnum. Hann kimni til dæmis lítt að
meta þá Matthías Jochumsson og
Einar Benediktsson og orðaði það
svo að „hvorugur þessara skálda
virðist hafa borið skynbragð á dýr-
líng okkar allra, Heine". Eitt mesta
kvæði Einars Benediktssonar, Út-
sær, verkaði á hann eins og viðhafn-
armikið bull: „Hið þrúngna málfæri
Einars Benediktssonar, einhvers-
konar öfgakend útvíkkun þeirrar
nýklassísku íslensku sem fjölnis-
menn skópu, hittir ekki í mark hjá
mér, því miður; skáldið er mér næst
þá sjaldan það nær í skánka á ein-
hverjum algeingum hlut og gæðir
hann lífi án þess að blása hann uppí
kosmíska ófreskju."
Halldór kom með hversdagsleik-
ann, hraða samtímans og ýmiss
konar duttlunga inn í Ijóðlistina.
Hann gerði það „Ijóðrænt" sem áð-
ur var ekki talið eiga heima í ljóði.
Eða eins og segir í Ontaríó:
Eimlestin fíytur einatt þreyttan
mann
með átta tennur gulls og mjóa
fíngur;
Abdúlla reykir, ice-cream étur
hann.
Er ekld sál hans skrýtinn víta-
hringur?
„Hina Ijóðrænu skynjun rúm-
helginnar“ sem Halldór Laxness
fann hjá Tómasi Guðmundssyni átti
hann ekki til nema í takmörkuðum
mæli vegna þess að skynjun hans
er einkar prósaísk og við finnum að
það er fyrst og fremst uppreisnar-
gjam endurskoðunarmaður sem
talar í forvitnilegustu Ijóðunum.
Ljóðrænir kaflar eða innskot í
skáldsögum Halldórs sem margir
hrífast af (samanber upphaf Vefar-
ans mikla frá Kasmír og Fegurðar
himinsins) geta ekki staðið einir
sér sem ljóð, ekki einu sinni prósa-
ljóð, aðeins brot vegna þess að
byggingarlistina sem gerir ljóð að
ljóði, vantar. Þetta gerir Halldór
sér vitanlega Ijóst sjálfur, enda
forðast hann yfirlýstan ljóðrænan
prósa í seinni verkum sínum án
þess þó að gera ljóðskáldið í sjálf-
um sér útlægt.
Halldór benti eitt sinn á vegna
ágengra fyrirspyrjenda í dagblöð-
um (sjá Úpphaf mannúðarstefnu)
að æðsta skylda rithöfundar væri
að skrifa það sem honum líst og sjá
aðra rithöfunda í friði.
Þessu var hann að mestu trúr, en
meðal fróðlegra undantekninga
hvað snýr að síðari hluta stefnu-
skrárinnar er jafn sjálfsögð áminn-
ing og sú sem hafnaði í kvæði í til-
efni Alþingishátíðarinnar 1930:
„Þér semjið leirhnoð, góðskáld
sögu og siðar.“ Ljóðum góðskáld-
anna líkir hann við „hávært garg í
hænum“.
Jafn afdráttarlausir hlutir um
ljóðagerð komu naumast frá Hall-
dóri eftir þetta.