Morgunblaðið - 09.09.2000, Blaðsíða 8

MORGUNBLAÐIÐ
8 C LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 2000
BÓKMENNTAHÁTÍÐ 2000
André Brink er bæöi pólitískur og siðferðislega þenkjandi rithöfundur sem óttast hnignun sammann-
legra gilda. Hann semur bækur sínar á afríkönsku og þýðir þærjafnóðum yfir á ensku, skrifar
Þorvarður Hjálmarsson um André Brink.
Horft á myrkrið
AUK ritstarfa er André Brink
prófessor í bókmenntum,
fæddur áriö 1935 í Vrede í
Suöur-Afriku. Hann hefur
kennt ensku og bókmenn-
tir í háskólanum í Höfóaborg og viö
Rhodesháskóla I Grahamstown. And-
ré Brink er af þeirri kynslóð höfunda í
Suóur-Afríku sem kallaðir eru á afrík-
önsku Sestigers, en þaö eru höfund-
ar sem kvöddu sér hljóös á sjöunda
áratugnum og umbyltu hinum þjóö-
hollu og íhaldssömu bókmenntum
Búanna, hinnar drottnandi kynkvíslar
landsins. Dæmigeröar bókmenntir
Búa voru rómantískar hetjufrásagnir
af svaðilförum í myrkviöum frum-
skóganna og ættarsögur af land-
námi, veöurfari og nýjum búskapar-
háttum í framandi landi. Þá undu þeir
sér dável við lestur á evrópskum af-
þreyingarbókmenntum. Sestigers
breyttu þessu öllu og beindu sjónum
sínum aö kynferöislegum og siöferöi-
legum spurningum aö hætti vest-
rænna samtímahöfunda sinna og
skrifuöu sögur um lífsreynslu sína
sem í þokkabót og eftilvill óhjá-
kvæmilega, uröu stórpólitískar fyrir
vikiö og ógnuöu í raun stjórn hvíta
minnihlutans. Fyrstu sögur André
Brinks fjalla þó um manninn og lífs-
baráttu hans frá víöu heimspekilegu
sjónarhorni og það er ekki fyrr en áriö
1975 sem hann tekur eindregna af-
stööu gegn (apartheid) aðskilnaðar-
stefnunni. Um nær tveggja áratuga
skeiö er efnivióur bóka hans ofinn úr
baráttu gegn því óréttlæti sem svartir
íbúar landsins urðu fyrir af völdum
hvíta minnihlutans og þá fjallar hann
ekki síöur um hnignun siöferðilegra
gilda undir aöskilnaöarstefnunni.
Hann er því bæöi pólitískur og siö-
ferðilega þenkjandi rithöfundur.
Andartak í vindinum
André Philippus Brink fæddist inn í
íhaldssama Búafjölskyldu, faöir
hans gegndi friöardómaraembætti á
vegum stjórnvalda og fékkst einkum
viö ýmiss konar lögreglumál. André
hlaut menntun sína f háskólanum í
Potchefstroom, ströngum kristileg-
um skóla sem áöur haföi veriö kalv-
ínskt klaustur. Síðar venti hann
kvæöi sínu í kross og nam viö Svarta-
skóla í París á árunum 1959 til
1961, og aftur frá 1967 til 1968.
Snortinn af þeirri gerjun sem þá átti
sér stað í evrópskum menntaheimi,
fór André Brink aö helga æ stærri
hluta af verkum sínum baráttu gegn
aóskilnaðarstefnunni og gagnrýni á
hió hugmyndalega einangraða suður-
afriska samfélag. Hann skrifaði
fyrstu bækur sínar á afríkönsku,
tungumáli Búanna, sem á ætt sína
aó rekja til hollensku og er ásamt
ensku opinbert mál hvíta kynstofns-
ins í Suöur-Afríku. Sjálfur segir hann
frá því aö afríkanska hafi verið töluö
á bernskuheimili hans sex daga í
viku hverri en móðir hans hafl tekiö
upp þann sió að ræöa
viö börnin á ensku einn
dag í viku og þannig hafi
enskan orðið hans ann-
aö tungumál. Það var
einmitt skáldsagan
Kennis van die Aand, frá
árinu 1973, sem hlaut
þau örlög að vera fyrsta
skáldsagan skrifuð á af-
ríkönsku sem bönnuó
var af stjómvöldum,
fyrsta skáldsagan í
langri röð sagna sem
hlut sömu örlög. Kennis
van die Aand, hlautnafn-
iö Looking on Darkness
þegar André þýddi hana
sjálfur yfir á ensku og hún kom út á
Vesturlöndum áriö eftir. Síöan þá hef-
ur hann skrifað allar sínar bækur á
afríkönsku og þýtt þær sjálfur yfir á
ensku jafnóðum. Bækur Andrés
Brink þykja rannsaka samskipti og
átök milli kynþáttanna í Suöur-Afríku
á afar djúphyglan hátt og þá ekki síö-
ur hlutverk Búanna í þeim samskipt-
um öllum. Hann notar oft og iöulega
kynferóisleg sambönd fólks af ólík-
um kynþáttum til aö varpa Ijósi á
togstreituna sem ríkir á milli stríö-
andi aflaílandinu, nýtir sér kynferöis-
legt táknsæi sem einhverskonar
tákngervingu fyrir frelsisþrá gagnvart
stöönuöu og afturhaldssömu póli-
tísku og félagslegu stjórnkerfi sem
allt ætlar aö kæfa og þráir helst af
öllu aö ná böndum ut-
an um alla mannlega
viöleitni. Skáldsagan
A Dry White Season,
frá árinu 1979, er
sennilega þekktasta
verk Andrés á Vestur-
löndum, en hún var
kvikmynduö áriö
1989. Aörar helstu
bækur hans eru An
Instant in the Wind, frá
árinu 1976, Rumours
of Rain, sem út kom
árið 1978, A Chain of
Voices sem leit dags-
ins ijós áriö 1982, The
Wall of the Plague sem
kom út áriö 1984, States of Emerg-
ency áriö 1988, An Act of Terror áriö
1991, The First Life of Adamastor og
On the Contrary voru báöar gefnar út
áriö 1993. Síöan þá hefur margt
breyst í Suöur-Afríku, ný stjórn hefur
tekiö við völdum og sú þróun fólki
kunnari en frá þurfi að segja.
Bara rithöfundur
André Brink hefur, þrátt fyrir hin
miklu umskipti sem orðiö hafa í
heimalandi hans, ekki látiö deigan
síga. Áriö 1996 sendi hann frá sér
bókina In Imaginings of Sand, þar
sem hann skoðar framtíð Suöur-Afr-
íku meö augum ungrar Búastúlku
sem snýr heim aftur eftir aö hafa
dvaliö mestan hluta ævi sinnar í sjálf-
skipaöri útlegö á erlendri grundu í
vinnu fyrir Afríska þjóöarráðið. í Dev-
il’s Valley frá því í fyrra fjallar hann
enn og aftur um Búa og ákveðnar
hliöarsamfélags þeirra.
Auk skáldsagnanna hefur André
Brink skrifað ritgerðir af ýmsum toga,
um samfélagsmál, bókmenntir og
hvaöeina sem leitaö hefur á hug
hans. Kunnasta ritgeröasafn hans er
Mapmakers: Writing in a State of
Siege frá árinu 1983. Þá hefur hann
skrifaö smásögur, leikrit, bækur fýrir
börn, ferðasögur, fræöilegar athug-
anir og dagbækur, auk þess aö vera
mikilvirkur þýðandi á evrópskum fag-
urbókmenntum yfir á afríkönsku. ,,Ég
hef haft tækifæri til þess á undan-
förnum árum að ræöa við höfunda
frá fyrrum alræöisríkjum Austur-
Evrópu, og margir þeirra hafa hætt
að skrifa eftir hrun kommúnismans,”
segir hann í nýlegu viötali. „Þeir segj-
ast ekkert hafa aö skrifa um lengur,
en sjónarmiö mín eru önnur. Mér
finnst eins og nú hafi loksins komið
aö því aö verk mín hljóti dóma byggöa
á þeirra eigin forsendum, en ekki eft-
ir þeim málefnum sem þau fjalla um.
Nú, aö aðskilnaðarstefnunni liðinni
og á tímum snjallra stjórnmála-
manna sem fá næg tækifæri til aö
tala máli sínu, finnst mér þaö gleði-
legt að vera bara rithöfundur. Trúiö
mér og treystiö; aö vera bara rithöf-
undur er meira en hægt er aö höndla
meögóöu móti.“
André Brink
Tahar Ben Jelloun er fæddur og uppalinn í Marokkó, en hann hefur búiö í Frakklandi undanfarin
þrjátíu ár og skrifar á frönsku þótt móöurmál hans sé arabíska. Sagnaheimur hans þykir afar heill-
andi enda er hann nú einn vinsælasti rithöfundur hins frönskumælandi heims, segir Friðrik Rafns-
son bókmenntafræðingur.
Sagnaseiöurfrá Marokkó
ALLT frá upphafi rithöfundarferils
síns hefur Tahar Ben Jelloun veriö
aö byggja brýr skilnings milli fólks
og menningarheima, en jafnframt
veriö ötull vió að rífa niður múra
misskilnings og haturs. Þetta hefur hann gert
í skáldverkum sínum, skáldsögum, smásög-
um og Ijóöum, en einnig í fjölda ritgeröa og
greina sem hafa birst á bókum og í blööum
eins og franska dagblaöinu Le Monde en í
þaö hefur hann skrifaö um árabil. Nú er hann
sennilega þekktasti höfundurinn af noróur-
afrískum uppruna í Frakklandi, samnefnari
fyrir þá seiöandi arabfsku rödd og þaö suð-
ræna sjónarhorn sem eru farin aö skipta æ
meira máli f frönskum bókmenntum og
menningu.
Fræðimaður og rithöfundur
Tahar Ben Jelloun fæddist áriö 1944 í
bænum Fes í Marokkó, en fluttist ellefu ára
aö aldri til annars bæjar, Tanger. Þar gekk
hann í menntaskóla, en hélt aö loknu stúd-
entsprófi til borgarinnar Rabat þar sem hann
hóf nám í heimspeki, en varö að gera hlé á
því námi vegna þess að hann þurfti aó gegna
átján mánaöa herskyldu þvert gegn vilja sín-
um. Þaö ku hafa verið á þessum tíma sem
hann byrjaöi að fást vió aö skrifa, einkum
yrkja. Áriö 1968 lauk hann prófi í heimspeki
og kenndi hana í þrjú ár í menntaskóla, en
hélt síöan til Parísar áriö 1971 í doktorsnám
í félagssálfræöi. Viöfangsefni hans í lokarit-
geröinni var „Kynlífsvandamál norður-afrískra
verkamanna í Frakklandi“. En ritstörfin áttu
nú hug hans allan og fljótlega fékk hann
fýrstu bók sína útgefna hjá virtum útgefanda
í París, Maspero. Tahar Ben Jelloun hefur nú
sent frá sér níu skáldsögur, nokkrar Ijóöa-
bækur, bækur af sjálfsævisögulegum toga,
ritgeröir, viötalsbækur og greinasöfn.
Verðlaun og vinsældir
Tvær bóka hans hafa öörum fremur náö al-
menningshylli. Þær eru skáldsagan Heilög
nótt (La nuit sacrée, 1987), sem færöi hon-
um hin virtu Goncourt-verólaun,
fyrstum arabískra höfunda, og
samtalsbókin Kynþáttahatur út-
skýrt fyrir dóttur minni (Le racis-
me expliqué a ma fille, 1998),
en báðar þessar bækur hafa
orðiö metsölubækur í hinum
frönskumælandi heimi.
Heilög nótt er í rauninni sjálf-
stætt framhald skáldsögunnar
Sandbarnið (L’enfant de sable,
1985). Sögumennirnir í báðum
skáldsögunum eru alþýðlegir
sagnamenn sem sem sitja á
þorpstorgum í Noróur-Afríku og
segja sögur. Sögumaóurinn í
Sandbarninu segir sögu af
stúlku sem var dulbúin sem
drengur vegna þess aö það var hefö í Marok-
kó að ef menn eiguðust ekki son yröu þeir
geröir arflausir. Og öllu meiri niöurlægingu
var ekki hægt aö hugsa sér í því samfélagi. í
skáldsögunni Heilög nótt er það hins vegar
viöfangsefni fyrri bókarinnar, stúlkan sem nú
er orðin gömul kona, sem segir sína útgáfu
af þessari sömu sögu. í þessum tveimur
skáldsögum er höfundurinn þannig annars
vegar að lýsa lífi þessarar ungu stúlku sem
er aö vakna til vitundar um það að hún er
kynvera og hins vegar gagnrýna þaö stífa og
nánast miöaldalega karlaveldi sem hún er al-
in upp t.
Bókin Kynþáttahatur útskýrt fyrir dóttur
minni kom út áriö 1998. f þeirri bók sest Ta-
har Ben Jelloun niður meö ttu ára dóttur
sinni og reynir aö svara áleitnum spurningum
barnsins varöandi þá umræóu og þau vanda-
mál sem fylgja sambúö fólks af ólíkum kyn-
þáttum í Frakklandi. Þetta litla kver var upp-
haflega hugsað sem tilraun til að svara
vangaveltum hennar og vinkvenna hennar
skipulega og skriflega, en hún vakti forvitni
útgefanda bóka Tahars Ben Jellouns, Seuil.
Þaó skipti svo engum togum, bókin varö und-
ireins metsölubók í Frakklandi þar sem inn-
flytjendur eru fjölmargir og umræöa um þau
mál ofarlega á baugi, en hún á
greinilega erindi við íbúa fleiri
landa því hún mun vera aö koma
eöa er komin út vtða um lönd.
Sterk réttlætiskennd
Tahar Ben Jelloun sagöi ný-
lega í viðtali viö franska
bókmenntatímaritiö Lire: „Ferill
minn er í senn hægur og sam-
kvæmur sjálfum sér. Ég hef alla
tíö skrifað um þaö sama, það er
aö segja um ofbeldiö f lífinu.”
Eitt af því sem einkennir allar
bækur Tahars Ben Jellouns er
sterk réttlætiskennd. Hann hikar
ekki viö að taka á viðkvæmum
málum eins og kynjamisrétti og
trúarofstæki t heimalandi stnu, en hann er
heldur ekkert að hlífa Frökkum í bókum sín-
um og greinum og gagnrýnir þá oft fyrir hroka
og yfirdrepsskap, t.d. í bókinni Frönsk gest-
risni (L’hospitalité frangaise) þar sem hann
gagnrýnir innflytjendapólitík franskra stjórn-
valda harölega. Aö þessu leyti segist hann
kinnroöalaust vera þaö sem kallað hefur ver-
ið afstööuhöfundur. Hann lítur svo á að rit-
höfundurinn gegni ákveönu þjóöfélagslegu
hlutverki og eigi ekki aö loka sig inni í fagur-
fræöilegum fílabeinsturni. Eöa eins og hann
sagöi nýveriö í viötali: „Ég er þeirrar skoöun-
ar aö bókmenntirnar eigi aö brjóta niöur
hindranir og leysa upp landamæri, annars
verða þær bara eins og hver annar malandi
sem minnir á tannkrem sem á aö gera
morknar tennurnar í okkur skjannahvítar..."
Tahar Ben Jelloun er því einn þeirra höfunda
sem hugsa á tveimur tungumálum, hafa
tveggja heima sýn. Hann er með annan fót-
inn í vestrænum nútíma, en hinn í rótgrónum
sagnaheimi arabískrar menningar. En um-
fram allt er hann frábær rithöfundur sem hef-
ur tekist aö skapa sinn eigin seiöandi sagna-
heim, heim sem er fullur af ilmandi kryddi,
hlýjum sandi, sterku sólskini, líkamlegum un-
aöi og skrautlegum persónum.
Sand-
barnið
Og upp rann dagurinn mikli, fæöing-
ardagurinn. Konan hélt enn í vonina:
kannski myndu örlögin færa henni
sanna gleði, gera allt ráðabrugg
óþarft! En því miöur! Örlögin voru
sjálfum sér samkvæm og þrjósk. Hún
undirbjó fæöinguna afar sam-
viskusamlega. Hún vissi aö þetta var
alveg sérstök fæöing og sennilega
sú síöasta á löngum ferli hennar.
Stúlkurnar skildu ekki hvers vegna
allir voru í svona miklu uppnámi.
Ljósmóöirin, Lalla Radhia, hvíslaöi
aö þeim að drengur væri á leiöinni í
heiminn. Hún sagöist alltaf hafa
fundiö slíkt á sér, þaö væri nokkuð
sem skynsemin réöi ekki yfir, Hún
sagöist sjá á hreyfingum barnsins í
maga móðurinnar að þetta gæti ekki
verið annaö en strákur. Hann spark-
aöi fast, svona eins og karlmenn ein-
ir geta gert! Stelpurnar voru hálf ráö-
villtar. Slíkur barnsburður myndi setja
allt á annan endann í fjölskyldunni.
Raunar liföu þær heldur óspennandi
Iffi. Kannski myndi væntanlegum
bróöur þeirra þykja vænt um þær!
Fiskisagan flaug um hverfiö og milli
fjölskyldumeölima: Hadj Ahmed á von
á syni ...
Sandbarniö eftir Tahar Ben Jelloun
í þýöingu Friðriks Rafnssonar.
Tahar Ben Jelloun