Morgunblaðið - 22.09.2000, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
BÍÓBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 22. SEPTEMBER 2000 C 3
Dusan Makavejevvar einn frægasti leikstjóri gömlu Júgóslavíu en í mikilli óþökk þarlendra stjórnvalda.
Myndir hans voru ögrun viö ríkjandi viöhorf í stjórnmálum og kynferöismálum, tvö sviö sem leikstjórinn
tengdi gjarnan saman. Nú þegar hann veröur gestur Kvikmyndahátíðar í Reykjavík skoöar Árni Þórarinsson
feril tæplega sjötugs óþekktarorms.
Makal
Makavejev
ÞEIR sem urðu kvikmyndaáhuga-
menn á áttunda áratugnum urðu fyr-
ir léttum en eftirminnilegum áfollum
af ýmsum atriðum í afurðum Dusan
Makavejevs sem tíndust hingað til
lands fram hjá kvikmyndaeftirliti; af-
steypa tekin af reistum getnaðarlim í
WR: Leyndardómar mannslíkamans
í Fjalakettinum, leikkonan Carole
Laure kynferðislega niðurlægð í
Sweet Movie sem gerði allt vitlaust á
fyrstu Kvikmyndahátíðinni í Reykja-
vík árið 1978. Ekki er gott að segja
hvernig myndir Makavejevs stand-
ast efnislega tímans tönn þegar hann
sækir ísland heim áratugum síðar
aldraður maður en eftir stendur þó,
að umhverfis ögrandi kitl- og fitlsen-
ur og pólitískar ádeilur var frumleg
uppbygging frásagnar, klippiteng-
ingar að hætti „montage“-tækni
Sergeis Eisensteins sem m.a. bland-
aði saman myndefni heimildamynda
og skáldskapar. Og kolsvartur húm-
orinn er engu líkur í brotakenndum
sögum sem oft fjalla um konur í
greipum utanaðkomandi afla, póli-
tískra, kynferðislegra, félagslegra,
sáhænna.
Stjórnleysingi stigur fram
Makavejev er reyndar menntaður
í sálfræði frá háskólanum í Belgrad
þar sem hann fæddist árið 1932. Á
háskólaárunum fór hann að fást við
gerð stuttmynda og eftir að hann út-
skrifaðist hóf hann nám í kvik-
myndagerð. Heimildamyndagerð
var hans helsti starfsvettvangur í
byrjun og þegar hann gerði fyrstu
leiknu bíómyndina í fullri lengd árið
1966 byggði hann á þeim granni sem
heimildamyndin var. Maðurinn er
ekki fugl klippir saman fréttamyndir
og leikin atriði, hverfur fram og aftur
í tíma. Þarna strax steig fram á sjón-
arsviðið afar persónulegur, ef ekki
sérviskulegur, leikstjóri með undir-
furðulega kímnigáfu jafnt sem
skarpa pólitíska sýn á hlutskipti al-
þýðumanna og samskipti kynjanna.
í næstu mynd, Ástarævintýri eða
Mál símastúlkunnar sem hvarf
(1967), staðfesti Makavejev að hann
var kominn í framvarðarsveit aust-
ur-evrópskra leikstjóra og þótt víðar
væri leitað, manna sem reyndu nýjar
og óhefðbundnar leiðh til að reyna á
þanþol myndmálsins og djarfmann-
lega túlkun á kynferðismálum í
bældu kommúnísku þjóðfélagi.
Satt og logið
Hér fór að skýrast sú tenging sem
Makavejev hefur í flestum mynda
sinna stillt upp milli þjóðfélagslegs
frelsis og kynferðislegs. Myndin seg-
h frá ástum símastúlku af ungversk-
um uppruna og arabísks heilbrigðis-
fulltrúa, sambandsslitum þeirra og
dauða hennar sem hann er grunaður
um að vera valdur að. Undir áhrifum
frá Eisenstein, Godard og Brecht
setur Makavejev myndina saman úr
heimildalegum köflum um rottueyð-
ingu, viðtölum við kynlífsfræðing og
glæpafræðing, fréttamyndum af
eyðileggingu ldrkjuturna á dögum
októberbyltingarinnar, svo eitthvað
sé nefnt af hráefnunum. Sem dæmi
um „montage“-aðferðina má taka
hvernig hann klipph saman fall
khkjuturnanna og fall kynferðis-
legra varna mannsins þegar konan
tælir hann.
í Óvarið sakleysi (1968) heldur til-
raunastarfsemin áfram. Þar notar
leikstjórinn myndefni úr gamalli
svart-hvítri bíómynd, fyrstu serb-
nesku talmyndinni frá fimmta ára-
tugnum sem einnig heith Óvarið
Montenegro: Húsmóðir flýr úr fangelsi heimilisins.
Dusan Makavejev: Stjórnleysingi
með súrreaiísku ívafi.
heldur það áfram að tala. Kvikmynd-
in WR (Wilhelm Reich): Leyndar-
dómar mannslíkamans er táknræn
boðun frelsis og jákvæðra breytinga
til handa mannfólki, hvort sem það
er í viðjum kommúnisma eða kapítal-
isma.
Útlaglnn
Margh telja WR höfuðverk (og má
þá nota það orð í tvenns konar, ef
ekki þrenns konar, skilningi) Dusans
Makavejev. Svo mikið er víst að hann
hefur ekki síðan náð sér á viðlíka
skrið þótt þær fáu myndir sem hann
hefur gert séu allar athyglinnai-
virði. WR fékkst ekki sýnd í Júgó-
slavíu, að sögn vegna þrýstings frá
Moskvuvaldinu, og leikstjórinn
komst að því að í heimalandinu virt-
ust honum öll sund lokuð varðandi
fjármagn og verkefni. Makavejev
gerðist því útlagi og hefur unnið með
framleiðendum bæði vestanhafs og í
Evrópu. Engu að síður fann hann
ekki það frelsi sem stjómvöld í Júgó;
slavíu höfðu meinað honum um. I
stað pólitískra fjötra komu fjötrar
fjármagnsins, endalausra afskipta
framleiðenda og krafna markaðar-
ins. Myndh hans einkenndust ekki af
sama krafti og frumleika, ádeilan
augljósari, djarfur húmorinn þving-
aðri.
Sweet Movie (1974) er alls ekki
sæt mynd. Þessi fransk-kanadísk-
þýska samframleiðsla segh frá Ung-
frú heimi sem giftist Hema Kapítal,
er nauðgað af honum og gengur í
gegnum röð niðurlæginga sem vora
svo bókstaflegar að leikkonan Carole
Laure greip til lögsóknar til að
stöðva sýningu sumra atriðanna.
Þessi öfgafulla og heldur kjánalega
saga er tengd siglingu skipsins SS
Survival (!) niður Signu, sem að sjálf-
sögðu er voðalega táknræn og póli-
tísk, en allt strandar þetta á skeri til-
gerðar.
Montenegro (1981) var mun betri
mynd, frekar hefðbundin miðað við
þær fyrri, gerð í Svíþjóð í samvinnu
við Bo Jonsson, framleiðanda Hrafns
Gunnlaugssonar. Amerísk húsmóðh
í Svíþjóð, vel leikin af Susan
Anspach, yfirgefur hlutverk sitt þeg-
ar hún kynnist náttúrubörnum úr
hópi júgóslavneskra innflytjenda.
En líkt og flestar söguhetjur Maka-
vejevs getur hún ekki höndlað ný-
fengið kynferðislegt frelsi sitt og
drepur elskhuga sína.
Niður og norður
The Coca Cola Kid (1985) var gerð
í Ástralíu með Eric Roberts og Greta
Scacchi í aðalhlutverkum. Roberts
leikur útsendara gosdrykkjaveldis-
ins sem hyggst nema land þar um
slóðh og steypa innfæddum gos-
drykkjaframleiðendum af stalli. Það
vantar að mestu gos í þessa mynd;
hún er flöt og ráðvillt og Scacchi
bættist í hóp þeirra leikkvenna sem
telur Makavejev hafa niðuriægt sig
og misnotað.
Síðasta mynd Makavejevs sem
sýnd hefur verið hérlendis er Mani-
festo (1988), gerð fyrir bandarískt
fjármagn en byggð á smásögu efth
Emile Zola. Hún gerist einhvers
staðar í Mið-Evrópu snemma á öld-
inni og segir frá ungri konu sem
kemur til þorpsins Waldheim til að
myrða konung sem þangað er
væntanlegur. Bylting liggur í loftinu
en vegna íhlutunar lögreglustjóra
staðarins, bréfbera og skólastýru,
nær hún ekki mikið lengra en á rúm-
stokkinn. Myndin er fagurlega tekin
og á stöku stað bregður fyrir fyrri
kostum og gáska leikstjórans en yfir
og allt um kring hvílir ský óljósra
markmiða og málamiðlana.
Fyrir þýskt fjármagn gerði Maka-
vejev svoGórillan baðar sig á hádegi
(1993) en hún er sögð pólitísk ádeila
um rússneskan hermann sem verður
eftir í Berlín þegar herdeild hans
snýr heim að lokinni styijöld.
Dusan Makavejev, sem nú er bú-
settur í París, er hvað sem öðra líður
skemmtilegur aufúsugestur á Kvik-
myndahátíð og hefur unnið sér sinn
sess í kvikmyndasögunni.
Sweet Movie: Vakti miklar deilur
á fyrstu Kvikmyndahátíðinni
íReykjavík.
Górillan baðar sig á hádegi: Pólitísk
ádeila.
sakleysi og skipar því í nýtt filmískt
samhengi. Gamla myndin var róman-
tísk ævintýramynd sem var ritskoð-
uð af hernámsstjórn nasista en síðar
fordæmd íyrir að vera hliðholl nas-
istum. Atriði úr þessari mynd, sum
handmáluð af Makavejev, klipph
hann saman við viðtöl sín við fólk
sem vann að gerð hennar og frétta-
myndh frá hernámsáranum.
Leitin að hinu sanna frelsi
Eftir framsýningu Óvarins sak-
leysis fór Makavejev til Bandaríkj-
anna, styrktur af Fordstofnuninni,
til að rannsaka ævi og verk Wilhelms
Reich. Reich var marxískur sálkönn-
uður sem hélt því fram að kynferðis-
leg upplýsing og frelsun leiddi til
betra samfélags, komst upp á kant
við starfsbræður sína og var að lok-
um fangelsaður í Bandaríkjunum
fyrh kenningar sínar og lækningaað-
ferðir. Makavejev hafði fengið fjár-
magn frá þýskri sjónvarpsstöð til að
gera heimildamynd um Reich en eft-
ir tökur í Bandaríkjunum og frekari
rannsóknh í Evrópu ákvað hann að
gera allt öðruvísi mynd. Að venju
klippir hann fram og aftur um mynd-
efnið en í grófum dráttum er fyrri
hlutinn helgaður heimildakönnun á
lífi Reichs í Bandaríkjunum, viðtöl-
um við lækna hans, ættingja og aðra
sem þekktu hann, þ.á m. rakarann
hans sem klippt eru saman við
heimildakönnun á viðhorfum Banda-
ríkjamanna til kynferðismála á árun-
um kringum 1970 með ýmsum viðtöl-
um, þ.á m. við ritstjóra tímaritsins
Screw. Seinni hluti myndarinnar
samanstendur mestmegnis af leik-
inni frásögn af ástum ungrar konu í
Belgrad, sem er áhangandi Reichs,
og forpokaðs og bælds sovésks
skautahlaupara. Efth að konan hef-
ur „forfært" karlmanninn er honum
um megn að höndla kynferðislega
(les: pólitíska) frelsun sína og afhaus-
ar konuna með skautanum sínum.
En þótt höfuðið sé skilið frá búknum
BODYSLIMMERS
NANCY GANZ
LÍNURNAR í LAG
SENDUM I
PÓSTKRÖFU
undirfataverslun
Kringlunni — 1. hæð, sími 553 7355