Alþýðublaðið - 15.05.1959, Blaðsíða 5

Útvarpsrœða Friðjóns Skar phéðinssonar, dómsmálaráðherra:
KjördæmamáliS markar tímamót f stjórnmálasögunni
UNDIRSTAÐA lýðræðis-
skipulagsiras er réttur fólks-
ins í landinu til Þess að ráða
því, hvernig lögrgjafarsam-
komu þjóðarinnar er skipað.
Forsensia þess að svo geti orð-
ið er, að kosningarréttur sé
rúmur ag að kjósendur hafi
jafnan, eða sem jafnastan rétt
til að hafa áhrif á, hverjum
sé faiina sá trúnaður, að ráða
málum á löggjafterþingi, og
þá um leið, hverjir fari með
stjórn Iandsins.
Alþýðuflokkurinn hafði frá
upp'hafi á stefnuskrá sinni, að
kosninigarréttur skyldi miðast
við lágt aldursmark og hann
skyldi með engum hætti mið-
ast viðr efnahag „manna. Hann
átti á sínum tíma 'hlut að því,
að aldursmarkið var fært í
21 ár og einnig að því, að af-
miá þann blett með öllu, að
snaruðir menn og hjáílpariþurfi
af þeim sökum, hefðu ekki at-
fevæðisrétt.
Þetta var þó ekki nóg. Agn-
uarnir voru fleiri, sem af
þurfti að sníða, en þeir voru
fyrst og fremst fólgnir í rang-
látri kjördæmaskipun. Það
var 1934, sem sú mikla rétt-
arfaót var gerð í þessum efn-
um, að tekin voru upp 11
þingsæti til jöfnunar milli
flokka. Það var einnig þá,
sem kosningarrétturinn var
færður niður í 21 ár og þing-
mjönnum í Reykjavífc var fjölg
að úr 4 í 6 og Hafnarfjörður
gerður að sérstöku kjördæmi.
Enn var gerð nokkur bragar
bót í kjördæmiaskipaninni
1942. Þá var tekin upp hlut-
fallskosning í 6 tvímennings-
kjördæm-um', Siglufjörður
gerður að sérstöku kjördæmi
og’ fjölgað þingmönnum í
Reykjavík úr 6 í 8. Úrslitum
umi það mál réð samivinna Al-
þýðuílokksi ns og Sjálfstæðis-
flokksins eins og einnig nú
hefur átt sér stað, gegn heift-
arlegri andstöðu Framsóknar-
flokksins.
Landinu er nú skipt í 28
kjördæmi. Þa,r áf 21 einmenn-
ingskjördæmi, 6 tvímennings-
kjördœmi með hlutfallskosn-
ingum og 1 áttamanna-kjör-
dæmi (Rvk). Það fyrsta, sem
við blasir, er spurningin um .
það, hvaða rök séu fyrir því,
að kjördæmiakjörnir þing-
menn skuli kósnir með mis-
munandi hætti. Hvers vegna
eru þeir ekki allir kosnir
•mieiriihlutakosmngu: í einmenn
ingskj ördæmum, eða allir með
hlutfallskosninguim, annað-
hvort í einu lagi fyrir landið
allt eða, svo eða svo margir í
fáum stórumi kjördæmiuim? —•
Enginn rök eru til fyrir þess-
um mismunandi kosningaað-
ferðumi. í öðru lagi rekur mað
ur sig á það, að fólksfjöldi inn
an kjördæmianna er svo mis-
munandi,. að fáránlegt getur
kallazt. í fólksfæstu einmenn
ingskjördæmiinu nú eru 447
kjósendur, en í því fólksflesta
7961, hlutfallið er nálega 1
á móti 18. í fólksfæsta tví-
menningskjördæmiinu eru nú
1506 á kjörskrá en í fólks-
flesta tvímenningskjördæm-
inu 3861. í Reykjavík eru nú
um 42080 manns á kjörskrá
eða 5260 á bak við hvern hinna
átta þingmanna.
Eins og sjá má af þessum
samanburði er hér hinn ó-
trúlegasti munur á milli kjós
endanna í Iandinu. Þessi
munur hefur stöðugt færzt
í aukana undanfarin ár, -—
vegna fólksfjölgunar á sum-
um stöðumi í landinu og fólks
fækkunar á öðrum. Við Þetta
misrétti milli kjósendanna
bætist svo það, að af því leið
ir óhjákvsemilega inisrétti
milli stjórnmálaflokkanna.
Með stjómarskrárbreyting-
unni 1933, sem gebk í gildi
1934, var viðurkennd sú meg-
inreynsla, að þingflokkarnir
ættu að hafa þingsæti í sem
fyllstu samræmi við atkvæða
magn við kosningar og þessi
meginregla var enn staðfest
með stjórnarskrárbreyting-
unni 1942. Með núverandi
skipulagi fer því þó fjarri að
þessi eðlilegia og sjálfsagða
meginregila fái að njóta sín í
framfcvæmd, og við fólksfjölg
un á sumum' stöðum og fólks-
fækkun á öðrum raskast öll
hlutföll meir og meir.
Það gat því engum komið á
óvart að við þetta yrði ekki
unað lengur. Kjósendur sætta
sig ekki við það til lengdar,
að þeimi sé mismunað í at-
kvæðisrétti eins stórlega og
nú er raunin á og þeir flokkar,
sem afskiptir verða í þing-
mannatölu vegna hins úrelta
og rangláta skipulags, sætta..
sig heldur ekki við sinn skarða
hlut til lengdar.
^ ALÞÝÐTJFLOKKURINN
TÓK AF SKARIÐ.
Á flokksþingi Alþýðuflokks
ins um mánaðarmiótin nóv.-
dies. s .1. var mál þetta tekið
ti} ýtarlegrar meðferðar og
samþykkt ályktun u-mi það, að
kjördæmaskipun í fáum en
stórum kjördæmum með upp-
bótarþingsætum til jöfnunar
milli þingflokka, væri líkleg-
asta leiðin til Þess að tryggja
miest réttlæti í þessum málum.'
Flobkurinn lýsti sig reiðubú- .
inn til þess ^aka höndum
saman við aðra flokka um
lausn málsins á þessum grund-
velli. S j álfstæðisflokkurinn
lýsti því yfir um svipað .leyti,
að einnig hann aðhylltist
kjördœmaskipun mieð fáum
en stórum kjördæmumi með
Mutfallskosningium.
Þegar minniihlutastjórn Al-
þýðuflokksins var mynduð
fyrir næstliðnu jól, með stuðn
ingi Sj'álfstæðisflokksins, —-
sömidu þessir flokkar um það,
að beita sér fyrir því á yfir-
standandi Alþihgi, að kjör-
dæmiaskipuninni yxði breytt í
þetta horf. Málið var síðan
tekið upp á Alþingi svo sem
alþjóð er kunnugt, það hefur
verið rætt þar og í flokksblöð
umi meir en nokkurt annað
mál um þessar mundir og hef-
ur fyrir fáum dögiumr verið
samlþykkt á Alþingi m,eð stuðn
ingi þriggja flokka en í and-
stöðu við Framisóknarflokk-
inn.
Hið nýja skipulag gerir ráð
fyrir 5 — fimm manna kjör-
dæmum, 2—6-manna kjör-
dæmum og einnig 12-mianna
kjördæmi, (Rvík) auk 11 upp-
bótarsæta til jöfnunar, sam-
tals 60 þingmenn. Með þessu
skipulagi vinnst það að
mönnum er stórum minna
mismunað eftir því hvar
þeir búa á landinu. Nú
verður ekki lengur um það að
ræða að vissir kjósendur hafi
allt að 18 faldan rétt á við
aðra. í öðru lagi fæst með
þessu skipu-Iagi miklu meiri
jöfnuður milli flokka og í
þriðjia "lagi að eitt kosninga
kerfi gildir um allt land, hlut
fallskosningakerfi ð. Sj álfsagt
er að viðurkenna að fullkomið
réttlæti verðúr seint tryggt,
en með hinu nýja skipulagi
má telja öruggt, að komizt
verði miklu meir í námunda
við réttlætið, heldur en með
því stórgallaða kerfi, sem nú.
er.
Því er hins vegar ekki að
Ieyna, að við Alþýðuflokks-
menn teljum, að betur hefði
verið hægt að leysa þetta mál
Friðjón Skarphéðinsson
í sumum atriðum en gert var.
Við töldum að í Reykjavík
hefðu átt að vera 14 þingmemi
í stað 12, í Reykjaneskjör-
dæmi 6 þingmenn í stað 5.
Norðurlandskjörtlæmi eystra,
7 þingmenn í stað 6. Þegar
miðað er við kjósendafjölda
í kjördæmunum eru Þessi
kjördæmi, sem ég nefndi af-
skipt í þingmannatölu og kjós--
endur þar hafa því rýrari at-
kvæðisrétt en í öðrum kjör-
dæmum,
Því má að vísu halda fram,
að þet-ta sé réttlætanlegt með
höfuðborgina Reykjavík, sem
nýtur þeirra forréttinda að lög
gjafarþingið situr þar og æðsta
stjórn landsins auk flestra op-
inberra stofnana. Því mé e. t.
v. einnig halda fram um
Réykjaneskjördæmin, að það
njóti þeirra hlunninda að vera
í næsta umhverfi við höfuð-
borgina. En þar ór á það að
líta, að þó að 14 þingmenn
væru í. Reykjavík og 6 í
Reykjaneskjördæmi, vaeri það
samit lægri þingmiannatala en
fólksfjöldi gæfi tilefni til. En
hvað sem þessum höfuðborg-
arsjónarmiðum ldður, geta Þau
engan veginn átt við Norður-
landskjÖrdæmi eystra. Öll rök
brestur fyi'ir því, að þeir sem
þar búa eigi að sitja við skarð
ari hlut en aðrir, en það munu
þeir óneitanlega vera.Nú skipt
ir engu máli þó að þar sé stór
kaupstaður, Akureyri. í öllum
hinum kjördæmunum eru líka
kaupstaðir, og kaupstaðarfólk
á vitanlega jafnan rétt og ann
að fólk. Einhverjum kynni að
vaxa í augum, að fjölga þing-
mönnum upp í 62—65 í stað
60, en ég held að það sé alveg
ástæðulaust. Ef svo heldur á-
fram sem nú horfir, verða ís-
lendingar orðnir 200 þúsund
eftir 10 áir og 300 Þúsund eftir
40 ár og kosRÍngakerfið mundi
haldast því Iengur óbreytt, —
sem það væri nær því, sem
rétílátt væri og skynsamlegt.
ÓFÉLEGUR
KAPITULI.
Ég ætla að meginþorri þing-
manna Sjálfstæðisflokksins
hafi einnig haft þessa skoðun,
um kjördæmd þau, seffli ég áð-
an nefndi. Þeir vildu einnig
hafa 7 þingmienn í stað 6 í
Suðurlandskjördæmi og á það
gátum við AlÞýðuflokksmienn
fallizt. Um þessa hluti gat því
orðið samkomul. við Sjálfstæð
flokkinn. En þar komum við
að Ieiðinlegum og ófélegum
kapitula þar sem voru samn-
ingarnir við Alþýðubandalag-
ið um málið.
Það kom sem sé í ljós, þeg
ar til þeirra kasta kom, að
þeir höfðu ekki meiri áhuga
á réttlætismálinu en svo, að
þeir kváðust mundu snúast
gégn því með Framsóknar-
flokknum ef þingmannatala
færi fram úr 60 og ekki að-
eins það, heldur heimtuðu
þeir einnig, að þeim væri
borgað fyrir að fylgja mál-
inu. Og þar sem svo illa vildi
til, að Alþýðuflokkur og
Sjálfstæðisflokkur höfðu
ekki nægilegt þingfylgi til
að koma málinu fram, varð
ekki hjá því kamizt að hlusta
á þá Alþýðúbandalagsmenn
o-g jiYÚtta við þá um verðið.
í fyrsta lagi vildu þeir að
stjórnin segði af sér þegar f jár
lög hefðu verið samibykkt og
mynduð yrði ný stjórn, sem
þeir ættu aðild að ásamt Al-
þýðuflokknum og Sjálfstæðis-
flokknunij, Hnginn álhugi var
á þessu, hvorki hjá Alþýðu-
flokknum né Sjálfstæðis-
flokfcnijmi. Þegar þeir fengu
þessu ekki ráðið, settu þeir
fram nokkur atriði, er þeir
vildu setja sem skilyrði fyrir
stuðningi við kjördiæmiamálið.
Þessi atriði skiptu sára litlu
máli og var umi flest Þeirra
enginn. ágreiningur, enda
féllu þeir Alþýðubandalags-
menn frá þeim skilyrðum,
sem verulega þýðingu höfðu.
Hitt skipti miklu máli, að
þeir voru ekki til viðtals um
málið, nema á því yrðu gerðar
þær skemmdir, sem ég hefi
áður lýst og me'ðal annars
fólu í sér, að á bak við hvern
þingmana í Norðurlandskjör-
dæmi eystra væri 1881 kjós-
andi, þar sem á hak við
hvern þingmann í öðrum kjör
dæmiUm utan Reykjavíkur og
Reykjaness eru frá 1182 til
1520 kjósendur. Ef þingmenn
hefðu verið 7 í Norðurlands-
kjördæmii eystra hefðu samt
verið 1612 kjósendur Þak við
hvern þingmann eða talsvert
fleiri en í öðrum dreifbýlis-
kjördæmum. í þessu er sipað$>
sögu að segja urn Reykjavífe
og Reykjaneskjördæmin. En.
þeir komimúnistar eða Alþýða
bandalagsmenn, sem þeir mi
vilja kaOla sig höfðu þá að-
stöðu að geta sfcammtað naUir.t
úr hnefa, réttinn til handa því
fólki, sem hér á Mut að máli,
með þeirri yfirskinsástæðu sM
þingmanniafjöldi mætti mefí
engú móti vera mieiri en 60}
en heimtuðu1 þó jafmframt eM
ölium 11 uppbótarþingsætum
yrði útihlutað, enda þótt ekki
væri þörf fyrir þau öll til jöfn
unar.
Ástæðan til þess að gengi3:
var að þessum kostum var einr
faldlega sú, að þrátt fyrir þa^
misrétti, sem Alþýðúbanda-
lagsmenn heimtuðu að yröi
við haldið, þótti sú réttarbót
sem með breytingunni fæstT
svo mikilsverð, að ekki var á-
horfsmál að sætta sig vif>
þetta, — heldur en þeir Al-
þýðubandalagsmenn tækju
höndum saman við Framsókn-
armerni og felldu frumvarpið’.
Þeir Framsóknarmenn ha%
sem kunnugt er haldið uppi
hatrammiri andstöðu gegn
kjördæmamálinu. Þeir hafa
þó viðurkennt, að umbóta sé
þörf á kjördæmiaskipuninni. A
flokksþingi sínu í vetur kváða
þeir uppúr með það, að skipta
bæri landinu í einmennings-
kjördæmi nema Reykjavík. —•
Þar skyldi vera hlutfallskci.n
ing. — Uppbótarþingsætini
skyldu afnumin. Drepið var ái
það, að til mála kæmi aðfjölga
þingmiönnum í einhverjvan
kaupstöðumi og skyldi þaar
vera híutf all s kos n i ng. Ein-
menningskjördæmaskipan
skuli vera aðalregla. FraBV
sóknarmenn segja, að ekki
eigi að taka tillit til flokks-
sjónarmið'a er kjördæmaskip.
un sé ákveðin. En nú er méí
spurn: Ef þeir telja einmeE®**
ingskjördesm'askipuilag 'sky.nv
samlegast og réttlátast, hveirs
vegna vilja Þeir þá ekki hafa
einmenningskjördæmi um áUt
land? Hversvegna vilja þeir
ekki skipít’a Reykjavík í ein-
menningskjördæmi. — Það
skyldi þó ekki vera að þnð
vseru flokkssjónarmið, sem
því réðu? Þá vilja þeir leggja
niður uppbótarþingsætin, en
í því felst það nánast að Frava
sóknarfilokkurinn og SjálfstæjS
isflokkurinn fái 2 af hverjum
3 þingmiönnum: Alþýðuflokks-
ins og AIÞýðubanda 1 ags af þtði
að 2/3 hingmanna þessaua
flokka eruúppbótarþingmenn.
Þannig viar það í sniðum réii-
íætið þeirra FramsókiT>j'-
niantta og lýðræðisást á flokks
þingi þeirra í vetur.
^ FRAMSÖKN VILDI
FJÓRAR KOSNINGAR.
Á Altþingi höfðú framsók.n-
armenn uppi tillögur urn p,ð>
festa aÆgreiðslu kjördæma-
málsins og látai helzt endjnr-
skoðun þess og síjórnarskráv-
innar í-heild fara fram, á sér-
stökui stjórnlagaÞingi. Til þeiis
að slák st,j órnarskrárbreyting
geti átt sér stað, þarf a. m. k.
þrermar kosningar og eina
þjóðaratkv.greiðslu. Tvennar
alþingiskosningar til < þess
breyta stjórnarskránni í þáSÍ
Frswnhald á 9. síðu.
Alþýðuhlaðið
15. maí 1959