Heimskringla - 16.01.1929, Síða 2

2. BLAÐSÍÐA
HEIMSKRINCLA
WINNIPEG, 16. JAN., 1929
PROFESSOR
WHITEHEAD
um vísindi og trú
Prófessor Alfred North White-
head, sem nú er kennari viÍS Harvard
háskólann, en var áöur í Englandi,
er einn af kunnustu fræðimönnum
Breia, er stæröfræöingur og Heim-
spekingur. Hann hefir skrifaö ýms
eftirtektarverö rit, m.a. allstóra bók
um ‘ v:sindin og r.útímann,” (Science
and the modern world). I bók
þessari vill hann gera grein fyrir
ýmsum einkennum vestrænnar menn
ingar á þremur síöustu öldum, aö
því leyti sérstaklega, sem hún hefir
orÖið fyrir áhrifum vísindanna. En
hann segir aÖ þaö sé sannfæring sín,
að hugsunarháttur hvers tímabils
spretti af þeirri heimsskoöun, sem
efst sé á baugi hjá mentuöu 'fólki
þess þjóöfélags, sem um er aö ræöa.
Er uppistaöan í þessum hugsunar-
hætti, eöa þær hneigöir mannsins.
sem til greina koma í heimsskoöun
hans, eru fólgnar í afstööu hans til
siðgæðis og fegurðar, visindanna og
trúarinnar. Stundum ræður eitt af
þessum atriðum mestu. stundum renna
þau saman o. s. frv. Prófessor
Whitehead gerir svo grein fyrir þessu
öllu í ýmsum köflum og í einum
þeirra ræöir hann m. a. um trú og
vísindi, en á þeim efnum hafa margir
áhuga nú á tímum.
Erfiöleikarnir á því, aö gera sér
ljóst samband eða afstöðu trúar og
vísinda eru ekki síst í því fólgnir,
segir hann, að menn gera sér það
ekki ljóst hvað átt er viö með orð-
unum “trú” og “vísindi.” Þess
vegna hafa deilurnar einnig oft orö-
ið óþarfar, lopalangar og hvassar.
Því er haldið fram, að á síðustu hálfri
öld eða svo, hafi niðurstöður vís-
indanna og kenningar trúarinnar
komist í ákveöna andstöðu, sem engin
leið sé út úr, nema meö því eina
móti, að hafna annaðhvort skýrri
kenningu vísindanna eða skýrri kenn
ingu trúarinnar. Þótt ýmislegt í
deilunum um þetta sé ekki sérlega
uppbyggilegt, verður að hafa fulla
samúö með rannsókn málsins og
viröingu fyrir mikilvægi þess. Þegar
þess er gætt, hvað trúin er mannkyn-
inu og hvað vísindin eru því, þá eru
það engar öfgar að segja, að rás
sögunnar í framtíðinni velti á því,
hvernig núlifandi kynslóö snýst við
sambandi trúar og vísinda., Þarna
erd tvö meginöflin, sem mest áhrif
hafa á menn, (auk hversdagslegra
áhrifa skynjananna) — og þau eru
sögð rísa hvort gegn öðru.
En menn mega ekki venja sig á
það, að horfa of smámunalega á
málin, menn þurfa að ala sig upp við
hin stóru sjónarmiðin — líta langt
yfir söguna og langt yfir löndin.
Þegar þetta er gert sést tvennt merki-
legt. I fyrsta lagi það, að einlægt
hafa verið árekstrar milli trúar og
vísinda og í öðru lagi, að bæði trú
og vísindi hafa tekið sífelldum breyt-
ingum. I frumkristninni var það
almenn trú, að heimsendir myndi
verða á dögum þálifandi manna.
Þessi trú reyndist röng og kristnar
kenningar samþýddust þeim brejting
um, sem það hafði í för með sér.
Kirkjan gerði sér ákveðna mynd hins
sýnilega heims og um hana hefir orð-
ið ýmiskonar árekstur milli hennar
og vísindanna og hún breytzt. En
það gæfi samt ranga hugmynd um
málin, ef haldið væri að allir erfið-
leikarnir stöfuðu einungis af and-
stöðu trúar og vísinda, eða ef menn
halda, að í þessum deilum hafi trúin
ávallt rangt fyrir sér, en vísindin á-
vallt rétt. Sannleikurinn um sarri-
band þeirra er mun flóknari og verð-
ur ekki lýst í svona stuttu máli. Innan
guðfræðinnar sjálfrar koma fram
nákvæmlega sömu einkenni þróunar
stig af stigi, og orsakast af ýmsum
árekstrum milli hugmyndanna milli
hennar eigin hugsanaferils. A 17.
öld sýndi lærður Jesúíti, faðir Peta
víus, fram á það, a'ð á fyrstu þrem-
ur öldum kristninnar hefði hún not-
ast við ýms orðatiltæki og fullyrðing-
ar, sem voru álitnar villa síðan á 5.
öld.
En vísindin eru næstuni því enn-
þá breytilegri en guðfræðin. F.nginn
vísindamaður getur nú skrifað skil-
yrðislaust undir allar skoðanir Gali-
leo's eða Newton’s, og jafnvel ekki
undir sinar eigin vísindalegu kenn-
ingar fyrir tíu árum. Eitt dæmi
skýrir dálítið hvernig ástatt er. Gali-
leo sagði að jörðin snérist, en að
sólin stæði kyr. En rannsóknarrétt
urinn sagði að jörðin stæði kyr en
sólin snérist. Stjörnufræðingar á
Newton’s vísu sögðu að bæði jörðin
og sólin hreyfðust. En nú segja
vísindin, að allar þessar þrjár full-
yrðingar séu jafn sannar, samkvæmt
þeirra skoðunum á “kyrð” og "hreyf-
ingu.” En á dögum Galileos var
sönnunaraðferð Galileos tvimælalaust
frjósöm málfærsla fyrir rétti visinda-
legra rannsókna. En í sjálfu sér
var skoðun hans ekki sannari en
skoðun rannsóknarréttarins. En á
þeim tímum var nútímaskoðunin um
afstæðis hreyfingu ekki til í nokkurs
manns huga og fullyrðingarnar yoru
þvi framsettar í vanþekkingu þeirra
einkenna, sem nauðsynleg voru til
þess að koniast að fullkomnari sann
leika. Samt sem áður lýsir þessi
deila um hreyfingu jarðar og sólar
raunverulegri staðreynd í himingeinin-
um, og allir aðiljarnir höfðu mikils
verðan sannleika, sem snerti þessa
staðreynd.
Samkvæmt þessu ættum við ekki að
leggja trúnað á neitt, á hvorugu sviði
hugsunarinnar,sem okkur virðist ekki
staðfest af gildum sönnunum, annað-
hvort reistum á gagnrýni og rann-
sóknum sjálfra okkar eða annara
góðra fræðimanna. En þegar við
höfum heiðarlega farið eftir þessu
ætti árekstur milli einstakra atriða
ekki að leiða okkur til þess, aö hafna
því, sem við höfum skýrar sannanir
fyrir. Það getur verið, að við sé-
um hneigðari fyrir eina kenningu en
aðra, en við eigum ekki að hrapa að
neinu, heldur bíða átekta. Við eig
um að bíða, en samt ekki að bíða að-
gerðarlausir og í örvæntingu. A-
reksturinn eða andstæðan sýnir það
einmitt, að til er viðtækari sannleikur
og finni útsýn, 'þar sem finnast mun
samræmi dýpri trúar og skarpari
visinda.
Það hefir því stundum verið lögð
óþarflega hvöss áherzla á andstöð-
una milli trúar og visinda. Deilur á
grundvelli rökvísinnar einnar geta
aðeins bent á nauðsyn ýmsra endur-
bóta, sem ef til vill eru ekki mikils
virði. Menn Verða að minnast
þess, hversu viðhorfið er mismunandi
hjá trú og visindum. Visindin fást
við það almenna ástand eða þau skil-
yrði, sem athugunin segir að ráði
eðli tyrirbrigðanna. En trúin fæst
öll við fegurðar- og siðgæðisgildi.
Annarsvegar er þyngdarlögmálið,
hinsvegar íhugun fegurðar og heilag
leika. Önnur hliðin missir af því
sem hin sér. Athugum t. d. • líf
John Weslev eða Franz frá Assisi
Fyrir eðlisvisindunum er ekki annað
fólgið í æfi þeirra, en hversdagsleg
dæmi um líffræðilega og efnafræði
lega starfsemi og áhrif taugaorku;
(Frá tjrúarinnar sjónarmiði eru í
Hfi þeirra fólgin hin mestu verðmætt'
fyrir sögu mannkynsins. Það væri
kraítaverk ef sjónarmiðið væri ekk:
eitthvað ólíkt þessunt efnum.
Aftur væri það rangt að halda að
vjð ættum ekki að láta okkur neinu
skifta deilurnar milli trúar og vís-
inda. Það, sem á veltur er þetta,
í hvaða atida eigum við að snúast |
við viðfangsefninu.
Það er ekkert slys þótt kenning-
um slái sanian, það er tækifæri, til-
efni til annars meira. Whitehead
tekur dænti. Þyngd nitrogen atom’s
var vel þekkt. Það voru einnig
viðurkennd visindi, að eðlisþyngd
slíkra atoma væri ávalt söm og jöfn.
Tveir vísindamenn, Rayleigh lávarð-
ur og Sir William Ramsay tóku eft-
ir því, að þegar þeir fóru með nitro
genið á tvennan mismunandi hátt,
sem hvorutveggja var jafngóður, þá
kom ávalt fram ofurlítill mismunur
á þyngdinni á atomunum í hvoru til
fellinu. Hefði það nú verið rétt af
þessum mönnum að örvænta vegna
þessa áreksturs milli hinna visinda-
Iegu athugunar og kennisetningar
efnafræðinnar. Hefðu þeir átt að
fordæma allar kennisetningar efna-
fræðinnar. Það hefði verið rangt.
Þeir gerðu annað. Þeir gerðu ráð
fyrir því, að þeir væru þarna að kom-
ast á spor, sem leitt gæti til nýrra
og merkilegra kenninga í efnafræð-
inni — þeir höfðu tækifæri til að
öðlast nýja þekk'ngu. Og endirinn
er alkunnur — efnið argon var fund
ið og af þvi leiddi enn meiri upp-
götvanir annars visindamanns, As-
ton’s o. s. frv. Svona fara vísindin
að. Þegar Darwin eða Einstein
koma fram með nýjar kenningar,
sem breyta eitthvað hugmyndum okk
ar, þá er slíkt talin sigur visind-
anna. En það er ekki básúnað út,
að nú séu vísindin búin að vera, nú
hafi þau beðið einn ósigurinn enn,
því bent hafi verið á skekkju í
þeim. Við vitum að vísindin hafa
stigið nýtt spor áfram.
Þannig mun trúin heldur ekki
öðlast aftur sitt forna vald, fyr en
henni lærist að snúast við breyting-
unum í sama anda og vísindin. Grund
vallaratriði hennar geta verið eilíf,
en búningur þeirra þarf sífeldra bóta.
Venjulega munu framfarir vísind-
anna hafa það í för með sér að ein-
hverjar trúarsetningar þurfi að laga
í hendi sér. En ef trúin er heilbrigð
ímynd sannleikans, þá mun slík breyt-
ing aðeins sýna enn betur en áður„
það sem á veltur, að svo miklu leyti,
sem vísindin og trú koma saman.
Trúin lýsir einnig tegund af mik-
ilsverðri reynslu mannkynsins, trú-
arleg hugsun verður æ nákvæmari
í setningum sínum og samstarfið
milli trúar og vísinda er mikilsVert
atriði í þá átt. En trú og leit manns
andans að guði. Trú er sýn ein-
hvers þess, sem stendur að baki, eða
býr í straumi atburðanna, einhvers.
sem er raunverulegt, en á samt eftir
að verða að veruleika, einhvers, sem
OH
I
c
Stofnað 1882.
Löggilt 1914.
D.D. Wood& Sons, Ltd.
KOLA KAUPMENN
Vér þorum að hætta mannorði voru og velgengni
á viðskiftin
SOURIS—DRUMHELLER
FOOTHILLS, SAUNDERS CREEK
POCAHONTAS, STEINKOL,
KOPPERS, SOLWAY EÐA FORD KÓK
ALLAR TEGUNDIR ELDIVIÐAR.
Not - Gæði - Sparnaður
Þetta þrent hafið þér upp úr því að skifta við oss
SÍMI: 87 308 Ross Ave. and Arlington Str.
Vér færum yðuir kolin hvenær sem þér viljið
er fjarlægur möguleiki, en.samt hin
mesta staðreynd nútímans, einhvers
sem setur skynsamlegan tilgang í
allt, sem gerist, en verður samt ekki
skilið, eitthvað sem er fjarlæg hug-
sjón og vonlaust keppikefli. Máttur
guðs er sú tilbeiðsla, sem hann knýr
til. Tilbeiðsla guðs er æfintýri and
ans, vængjatak í áttina til þess, sem
ekki verður náð. Dauði trúarinnar
kemur þegar heft er hin glæsilega
von um æfintýrið.
—Lögrétta
Frá Islandi
Þvcrá og Markarfljót
I haust hefir sú breyting orðiö á,
að Þverá hefir hlaupið úr sínum
fyrra farvegi og rennur nú engin
kvísl norðanvert við Öldustein,
allt vatnsmagn Markarfljóts rennur
nú syðst á eyrunum meðfram láglefid
inu norðanvert við Eyjafjallajökul
meðfram Jökultungu og Langanesi alt
út undir Nónhnúka. Smákvísl renn
ur í Affalls farvegi og önnur smá-
kvísl í Ala, en mest' allt vatnið er
Markarfljóti. í Þverá er mjög lít
ið vatn, svo menn hafa farið yfir
h^na í bil, og eins yfir Affall og nið-
ur Austur-Landeyjar.
LENIN
Æjisaga cftir Valcriu Marcu
I í
i
►lO
Lenin er einhver aðsópsmesti mað-
ur í Evrópusögu síðustu áratuga. j
Líklega hefir enginn stjórnmálamað- !
ur síðari tíma verið eins hataður og
hann og fáir jafn tignaðir af fylgis
mönnum sínuni. Bókmentirnar um
hann og kenningar hans eru orðnar
að heilli og allflókinni fræðigrein.
SÍcoðanir hans eru orðnar að einum
helzta “isma” nútímans (Leninismi
heitir ein helzta bók ^talins) og fylg-
ið við hann er orðið að átrúnaði.
Allt uni þeta veit allur almenningur
fremur lítið með rökum um hann
og kenningar hans, en af framkvæmd
þeirra í Rússlandi fer tvennum sög-
um, sögum um grimd og blóðsúthell-
ingar eða sögum uni allskonar inenn-
ingar- og mannlifsbætur. I hvor
'igum sögunum er sannleikurinn all-
ur.
Á íslenzkp eru helzt frásagnir um
Lenin og rússneskú málin um og eft-
ir ófriðarárin í Heimsstyrjöld Þor-
steins Gíslasonar (bls. 331, 380, 396,
74 og víðar.J. En úti um lönd-
in vaxa sífellt bókmenntirnar um
hann, ekki sízt eftir að hann féll frá
1924. En mjög margt af þessum
ritsmíðum er litað af flokksfylgi
með eða móti sovjetstjórninni.
Einhver bezta bókin um Lenin er
talin æfisaga hans, sem komin er út
fyrir nokkru á þýzku, eftir Valeriu
Marcu og heitir Lenin, þrjátíu ára
Rússlandssaga og hefir verið ge’ið
stuttlega í Lögréttu áður. Hún er
skrifuð af samúð með Lenin, en á-
kafa- og öfgalaust að fróðra manna
dómi.
\
Lenin komst snemma í kynni viö
það rússneska eymdarástand og þá
óstjórn eða harðstjórn, sem varð til
þess að eggja svo marga af hinum
beztu yngri kynslóðar mönnum, fyr-
ir og um aldamótin síðustu, til and-
s'*|öðu og uppreisnar gegn keisara-
stjórninni. Þegar hann var 17 ára
gamall stúdent var bróðir hans hengd-
ur fyrir stjórnm.afskifti'’sín og sjálf-
ur var hann rekinn frá háskólanum
i Kasan af sömu ástæðum. Hann
lagði stund á þjóðfélagsfræði og
hreifst snemma af kenningum Marx.
Annars lifði hann mikið með bænd-
unum og kyntist lífi þeirra og hög-
um og ofbauð hvorutveggja. Iðn-
aðurinn óx en landbúnaðinum hrak-
aði. Lenin fór að halda fyrirlestra
í Pétursborg þegar hann var 24
ára, fór sama ár til Sviss, en þar var
þá Pileikhanof, h-elzti forVígismaður
Marxkenninganna í Rússlandi, en
varð litið ágengt. Það var Lenin
sem fyrstur kom verulegum krafti
og fjöri í hreyfinguna og varð fyrsti
leiðtogi hennar upp frá því. En starf
hans heima í Rússlandi misheppnaðist
lengi vel, svo að segja algerlega, og
dvaldi hann oftast erlendis og gaf út
blað t. d. í Munchen blaðið Iskra
(GneistannL En samvinnan um
þessa blaðaútgáfu tókst illa, þar var
sífeld togstreita milli hægfara og
hraðfara jafnaðarmanna, eins og
þeir eru stundum kallaðir. A árun-
um 1903.—5 urðu ýmsar byltingar í
Rússlandi og svo kom ófriðurinn við
Japana og hinn mikli ósigur og und-
r oki hans erfiðaði þjóðin næsta
áratuginn og enn voru sífeldar ó-
eirðir,, einkum bændaóeirðin á stjórn-
artímum Stolypins. A þessum árum
1908, fór Lenin í útlegð og næstu
fjögur árin voru erfiðustu ár æfi
hans. Hann gat þá ekkert gefið út
af ritum sínum. Eg var eins og :
FORD COKE
—All Sizes—
Western Gem Coal
Lump, Stove and Nut Pea
THE
. WINNIPEG SUPPLY
& FUEL CO. LTD.
Tel. 876 15 — 214 Ave.Bldg.
ÞJER SEM NOTIÐ
TIMBUR
K A U P I Ð A F
The Empire Sash and Door
COMPANY LIMITED
Btrgðir: Henry Ave. East Phone: 26 356
Skrífstofa: 5. Gólfi, Bank of Hamilton
VERÐ GÆÐI ÁNÆGJA.
■o
401
SÍMI 57 348 SÍMI 57 348
DOMINION LUMBER AND FUEL CO. LTD.
Verzlar með allskonar tegundir af Timbri og Efnivið
fyrir byggingar, jafnt smáar sem stórar. Hefir jafnan
á rciðum höndum allskonar eik, furu, gluggakarma o.
s. frv.
Allur trjáviður þur og vel vandaður.
667 Redwood Avenue
WINNIPEG —MANITOBA.
MO