Heimskringla - 05.10.1938, Blaðsíða 4

4. SÍÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 5. OKTÓBER 1938
'ffieimsktringla
(StofnuO 1SS6)
Kemur út A hverjum miOvikudegi.
Eigendur:
THE VIKING PRESS LTD.
(53 og (55 Sargent Avenue, Winnipeg
Talsimis S6 537
Ver5 blaðslns er $3.00 Argangurlnn borglst
tyriríram. Allar borganir sendist:
THE VIKING PRESS LTD.
1
tJU vlðskífta bréf blaðinu aðlútandl sendlst:
ÍCcnager THB VIKING PRESS LTD.
(53 Sargent Ave., Winnipeg
Ritstjóri STEFÁN EINARSSON
Utanáskrift til ritstjórans:
EDITOR HEIMSKRINGLA
(53 Sargent Ave., Winnipeg
“Helmskringla” is published
and printed by
THE VIKING PRESS LTD.
(53-355 Sargent Avenue, Winnipeg Man.
Telephone: 86 537
llillUUIIIIIIMK
WINNIPEG, 5. OKTÓBER 1938
HEIMSKRINGLA 52 ÁRA
Með þessu tölublaði hefst fimtugasti og
þriðji árgangur Heimskringlu. Á mæli-
kvarða íslenzkra fréttablaða, er það hár
aldur; reynslan hefir oftar orðið sú, að þau
hafa ekki séð margar nýárssólir. Hinn hái
aldur er því út af fyrir sig efni til að
vera stoltur af. En að baki honum er
eigi að síður merkileg saga fólgin um
þrautseigju og fórnfýsi í að halda uppi
starfi, sem fyrir fram var sjáanlegt, að
yrði útgefendum þungar búsifjar, en gert
var samt með þau einu laun í vonum að
'það yrði íslenzka þjóðarbrotinu til góðs.
Og hvað sem öðru líður, hefir sú von
ræzt. íslenzkt félagslíf hefði hér verið ó-
hugsanlegt án blaðanna Heimskringlu og
Lögbergs. Það er. blöðunum að þakka, að
náðst hefir til íslendinga þrátt fyrir það
þó dreifðir séu út um alla Norður-Ame-
ríku, og nokkrum íslenzkum félagssamtök-
um hefir verið hægt að halda hér uppi.
Og þau hafa ekki einungis verið frétta-
þráður milli íslendinga hér innbyrðis,
heldur einnig milli þeirra og íslendinga á
ættjörðinni.
Málefni þau sem Heimskringla hefir
veitt fylgi eru fyrst og fremst mál Þjóð-
ræknisfélagsins, síðan það var stofnað. í
raun og veru á Þjóðræknisfélagið og starf
þess Heimskringlu að þakka tilveru sína.
Það var ekki einungis að hún ynni að
stofnun félagsins, heldur hefir hún mátt
heita málgagn þess, sverð og skjöldur á-
valt síðan. Hún hefir verið þeirrar skoð-
unar, að því meira sem viðhorf íslendinga
vestra styddist við íslenzkan hugsunar-
hátt að fornu og nýju, í einu orði sagt
bókmentalegar erfðir, því betur nytu niðj-
ar vorir andlegra meðfæddra hæfileika
sinna. Að um þetta gæti verið skift skoð-
un hjá íslendingum hér, var ótrúlegt. Eigi
að síður hafa íslenzku þjóðernissamtökin
hér átt skipulagðri ofsókn að mæta af og
til, ef ekki sínkt og heilagt, sem eflaust
verður í framtíð talin einn hjáleitasti og
ótrúlegasti kafli sögu landa vorra í þessari
(álfu. Að ekki er nú eins augljóst unnið
og stundum hefir gert verið að leggja
steina í götuna, stafar ef til vill af
endurspeglun sögunnar eða ótta manna við
sinn eigin skugga. Eins lengi og þeir
íslendingar eru til vestra, sem þjóðerni
sitt láta sig skifta, hefir Hkr. verkefni
að vinna.
Frelsi í trúmálum er annað málið, sem
Heimskringla hefir ávalt veitt ótrautt
fylgi. Ekkert vald hefir leikið mannkynið
harðara og staðið í vegi fyrir heilbrigðum
andlegum þroska, en trúarbragða-hégiljur.
Hvernig með þeim hefir verið barist gegn
allri frjálsri hugsun og raunvísindum síð-
ari tíma, já, en þann dag í dag, má með
því gerræði kalla, sem mest og verst
hefir verið unnið í andlegri þroskasögu
mannkynsins. Til þessa hafa frjálslynd-
ustu og víðsýnustu íslendingar fundið
bæði fyr og síðar og hafa flett ofan af
hégiljunum miskunarlaust. En drottin-
vald prestanna, með helvítisrefsingu og
öðrum slíkum ógnum, hafði knýtt svo að
hugsanafrelsi almennings, að hann þorði
ekki að hreyfa hönd eða fót til mótmæla,
eða fylgis við djörfustu og frjálslyndustu
mennina, eða breyta í nokkru 1 bág við
viðteknar þröngsýnis-reglur. Venjan hafði
helgað þær svo, að jafnvel eftir að alt
traust á þeim og áhugi var horfinn á ís-
landi, var ekki hafist handa samt til
neinna skipulagðra andmæla gegn þeim.
Það hlutverk beið þeirra íslendinga vest-
an hafs, er undir merki frjálslyndrar
kirkju og óháðrar öllum játningum hóf-
ust handa með að leysa fslendinga af trú-
'arklafanum. Það er Unitara-hreyfingin
hér vestra, sem þetta spor hefir stigið og
sem með því hefir beint hugum íslendinga
fyrst inn á brautir frelsis og víðsýnis í
trúmálum . Heimskringla hefir frá önd-
verðu, alt frá ritstjóratíð Jóns Ólafssonar
á fyrstu árum hennar, fyrir það mál barist.
Og hún hefir eins síðan áminst skipulögð
starfsemi hófst hér í þessa átt, barist
undir merki hennar, í fullri von og vissu
um að sannleikurinn einn í trúmálum,
sem í öðrum efnum, geri menn frjálsa.
í stjórnmálum hefir Heimskringla haft
óbundnar hendur síðan hún varð eign
Viking Press félagsins. Hún hefir birt
skoðanir íslendinga hvaða flokki sem þeir
hafa tilheyrt sem henni hafa borist. Rit-
stjórarnir hafa í seinni tíð rætt pólitísk
mál fi^. óháðri hlið og lýst skoðunum sín-
um á þeim, án þess að vera flokkspólitík
bundnir. Á ritstjórnartíð B. L. Baldvins-
sonar mun hún hafa verið ákveðnast
flokksblað í stjórnmálum. Um kosti þess
og ókosti að fylgja blint einum stjórn-
málaflokki, má lengi deila. Núverandi
ritstjóri hefir eins og frinn, mjög mikla
tilhneigingu til að vera á móti öllum
stjórnum og gagnrýna verk þeirra. Að
'þeirri stefnu má auðvitað einnig margt
finna. En að líta iá stjórnmál, sem óháð-
ast flokksmálum getur þó verið eins heil-
brigt. Það má nú svo með fylsta rétti að
orði kveða, að stjórnir flestra þjóða séu
ámælisverðar fyrir frammistöðu sína. Að
klappa þeim lof í lófa, meðan svo mikill
fjöldi manna í þjóðfélaginu á við annað
eins böl að búa og nú er raun á, er ekki
með ósvæfðri samvizku vel hægt að gera.
Meðan ráðgátan 'er ekki leyst um það,
hvernig hægt er að koma í veg fyrir, að
heilir hópar þegnanna svelti sakir alls-
nægta, má skrattinn hæla ráðsmenskunni.
Ýmsar stefnur eru nú í loftinu, sem úr
þraut þessari lofa að leysa.’ En ekki er
þar heldur hægt að fylgja öllu í blindni og
allra sízt því, sem hjá stórþjóðum gerist.
Smærri þjóðir virðast oft betur verða við
kröfum allra þegna sinna en þær stærri.
Og því er þá ekki að leyna, að þar virðist
oss girnilegast til Norður-landaþjóðanna
að líta. í Danmörku er t. d. samvinnu-
stefnan kominn svo vel á veg í mörgum
skilningi, að prófessor Watson Kirkcon-
nell, sem þar hefir nú nýlega verið á
ferðalagi, segist ekki betur sjá, en að fyrir
einstaklings stórgróða sé þar með öllu tek-
ið með henni, og arður þjóðfélagsins sé
þegnunum beinlínis meira í hag, en í
öðrum löndum, sem hann þekki til. Er
það ekki þetta sem almenningur þráir?
Samvinnustefnan þræðir meðalveginn
milli algerðs einræðis og hóflauss ein-
staklings frelsis. Hún takmarkar einstakl-
ings-frelsið, er um fyrirtæki er að ræða,
sem svo víðtæk og þjóðleg eru, að einokun
getur leitt af og óheill, að séu 1 höndum
einstakra manna. En hún útilokar það
ekki, að einstaklingurinn ráði að öðru
leyti sjálfum sér, eins og hann nú gerir
og hefir vanist við í lýðfrjálsu þjóðfélagi.
Samvinnustefnan hvílir því á framtaki
einstaklinganna í þjóðfélaginu, og er
grundvöllur athfananna eftir sem áður.
Hvötin til samvinnu síðar, sprettur af því,
að verkið vinst sjáanlega auðveldara á
þann hátt og verður fyrir það þjóðlegra.
Þjóðarbúskapurinn er með því reistur á
öruggum grundvelli athafnafrelsisins. f
einræðislöndunum kemur skipunin um at-
hafnirnar frá einum manni og þær eru
keyrðar áfram, án þess að alþýðan hafi
nokkra hvöt hjá sér til framkvæmda, af
því að hún er svift öllum ráðum um það.
Húsið verður oft reist með því án nokk-
urrar þjóðlegrar undirstöðu, af því að
ákvörðunarfrels? þegnanna kemur 'þar
ekki til greina. Á þjóðeignarstefnu með
því einræði sannast ef til vill það sem
Steingrímur sagði:
Sæla jafnvel sæl er ekki
sé oss þröngvað hennar til.
En það sem íslendingum hér þykir ef
til vill eftirtektaverðast við þetta mál,
sem hér hefir verið minst á, er að á fs-
landi stefnir í þessa sömu átt og á Norð-
urlöndum. Og stendur nú ennfremur svo
á, að hvatamaður þeirrar stefnu heima og
öruggasti fylgismaður hennar og foringi,
er hér vestra staddur, Jónas alþm. Jóns-
son. Má oss íslendingum vestra vera það
gleðiefni, að heima stefnir í þessa átt
sem á hefir verið drepið með tilraununum
í að bæta hag alþjóðar og að þar rofar
fyrir degi, meðan myrkur grúfir annar
staðar yfir. Er þetta stjórnmálaviðhorf
á Norðurlöndum ekki eina atriðið, sem
hugi manna hefir dregið að því, hve fram-
arlega í menningu flestri þær þjóðir
standa og hversu heilbrigður hugsunar-
háttur þar er yfirleitt ríkjandi.
Heimskringla á mörgum á sínum 52
liðnu árum mikið að þakka. Þeir eru
nokkrir, og eigi svo fáir, sem verið hafa
áskrifendur hennar síðan hún hóf göngu
sína og hafa ávalt staðið í skilum við
hana, auk þess að greiða fyrir henni á
annan hátt. — Við þessa menn og
iriarga aðra, þó ekki hafi svo lengi verið
kaupendur hennar, er Heimskringla í
þakklætisskuld. En þeir eru aftur
nokkrir, sem ekki eiga hjá Heímskringlu,
heldur skulda henni. Væri nú vel valinn
tími til þess, um þessi árgangamót, að
þeir sendu blaðinu andvirði þess án frek-
ari eftirgangssemi og sýndu með því, að
starf þess og útgefendanna í að halda við
sambandi meðal íslendinga hér og heima
sé einhvers metið af þeim.
Starf íslenzku vikublaðanna er þess
eðlis, að íslendingar mega ekki án þeirra
vera. Með falli þeirra, er veigamesti sam-
bandsþráðurinn slitinn í þjóðlegri starf-
semi þeirra hér. Félagslíf þeirra hrynur
til grunna hætti blöðin að koma út. í
þeirri von að löndum skiljist þetta og
að þeir í orði og verki stuðli að velgengni
blaðanna, hefur Heimskringla gönguna
fram á fimtugasta og þriðja árið.
HA UKA R
“Sérhverja hreyfing og hugargrip
Þú handleikur varkárt með spekingssvip,
Uns vankvæði finnur þú öllu á—
í orðabók þinni er ei nei eða já,
Þú lærdómur bókfræðslu-bleikur,
Þú blóðlausi heiðarlegleikur.”
Stephan G. Stephansson
Mig langar til að votta Lögbergi þakk-
Iæti mitt fyrir grein sem það flutti ný-
lega, sem nefnist “Þankar um St. G.
Stephansson og ljóðmæli hans.”
Eg tel víst að fleiri en eg taki í sama
streng, þó þeir kanske finni ekki tíma til
að fara í blöðin með opinber þakkarávörp,
og er mér ljúft að hafa orð fyrifr þeim
ekki síður en sjálfum mér.
Það er margt í þanka-greininni, sem lýs-
ir nýju viðhorfi gagnvart ljóðum Steph-
ans; því, “sjá! spámaður mikill er upp-
risinn meðal vor.” Einn meðal þeirra sem
“vaxa nú upp og hafa kynst ljóðmælum
hans. Þeir sjá hann og skáldskap hans
eins og komandi aldir munu sjá hann,
geta séð það sem er varanlegt og það sem
er tímabundið.”
Þetta er mikill gleðiboðskapur sem opn-
að hefir augu mín eins og væri hann eitt
heljar-stórt epli af skilningstrénu. Og er
þó satt bezt að segja að eg fæ ekki áttað
mig á allri þessari þanka-speki, til dæmis
finst mér þetta sundurleitt: “Það er sú
skoðun sem auðsæ er í þeim flestum
(kvæðum Stephans) að tilfinningin eigi
e(i)ngan rétt á sér, en aðeins skynsemin
og vitið.” Og: “Stephan var svo mikill
tilfinningamaður eins og auðséð er af
öllum þessum kvæðaflokki (Vígslóða) að
hann getur ekki litið með ró og spekt. . .”
etc. Og: “. . . en að halda því fram að
vitið hafi haft taumhald á tilfinningunni
í þessu kvæði er ómögulegt.” Á þessu
get eg ekki áttað mig í svipinn. Auðvitað
er það tíu ára tímabilið sem hér skilur
mig og þanka-manninn. Og er vert að
minnast þess framvegis, að lítið ber að
marka hvað menn lesa út úr verkum
þeirra skálda sem ekki hafi hvílst í gröf
sinni í tíu ár. Akkúrat tíu ár — munið
það! Má geta nærri um hvort þeim sem
buðu Guttormi til íslands finnist ekki
þeir hafa heldur en ekki hlaupið á sig —
eftir að lesa þankana. Eins víst að
Guttormur sé “sinnar tíðar barn” eins og
Stephan, kunni ekki klassík og yrki ekki
eins og Chaucer. Og sé svo — ja, mikið
þó . . . !
En tíu ára þankinn veldur meir en skýr-
ingum á skáldskap Stephans; því óbeinlín-
is rotar hann (þankinn) og knúsar og
mylur Halldór Kiljan Laxness, sem í
mestu fljótfærni ritaði m. a. um Stephan:
“Eg sé að í ljóðum sínum vitnar hann
jöfnum höndum í ritninguna, gríska goða-
fræði, Rómverja sögu, fomgermanskar
hetjusagnir, Eddu, fslendingasögur . . .”
etc. En nú ritar þankamaður: “. . .en það
er aldrei hægt að finna að hann (St. G.
St.) hafi t. d. pekt klassiskar bókmentir,
hvað þá heldur skrif miðaldanna.”
Þarna fékk Laxness á baukinn og var
mál til þess komið að einhver tæki í lurg-
inn á honum. Vitaskuld gæti hann varið
sig með því að hann hefði ekki haft tíu
ára aðstöðu, sem ku vera fyrsta
skilyrði fyrir réttmætum dómum
um skáldskap.
Þá var gott að fá allar þessar
upplýsingar þankamannsins um
skorðurnar, sem studdu Stephan
á allar hliðar, og sem löðrið frá
tíu ára grænum sjó hefir nú
skolað upp að fótum þanka-
mannsins. Þessi skorðuvísdóm-
ur rauk svoleiðis í hausinn á
mér, að þegar eg las þessi gull-
vægu orð: “Stephan naut sín
innan þessara skorða,” gerðist
sagnorðið naut að nafnorði, og
sá eg í hugarheimi mínum tarf
einn mikinn og mannýgan djöfl-
FRIÐARMÁL
Ræða flutt í Sambandskirkjunni
í Winnipeg 2. október af
séra Philip M. Pétursson
'Ef mögulegt er, að því er til
yðar kemur þá hafið frið við
alla menn. . . . Lát ekki hið
vonda yfirbuga þig, heldur sigra
þú ílt með góðu.
(Róm. 12:18; 21)
%
Síðastliðinn sunnudag voru
slæmar horfur í heiminum. Þá
sýndist ófriður vera yfirvofandi
og voru margir hræddir um að
ast í heimsins fegursta blómreit. búið yrði að steypa heiminum í
Þá brá þankamaðurinn heldur ' ófriðarbál fyrir næstu vikulok,
en ekki hnykk á hugsun mína, °£ saga síðustu heimsstyrj-
þegar hann segir: “og hann aldarinnar endurtæki sig, en á
komst /aldrei fram úr honum.” margfaldlega hræðilegri hátt.
(Fyrra fornafnið á við Stephan;) En í stað þess, hafa þeir at-
hið síðara á við tíðarandann.) ,burðir átt sér stað, sem þó að
Þetta er svo fallega framsett,' margt annað gleymist, munu
að það hlýtur að vera speki, þó standa sem einir af merkilegustu
sumum okkar finnist að “Víg- köflum í sögu heimsins. Þeir
slóði,” “Bolsheviki”, “Trans- ] verða eins og bjartur ljósgeisli
vaal” m. fl. bendi til þess að'sem skín inn í myrkur þessa
skáldið hafi séð út úr “tíðarand- | tíma. Þeir verða eins og bjartur
anum”, og það talsvert langt. morgunroði eftir dimma nótt,
En svo mælum við ekki á klass- | sem vekur aftur von og gleði og
iska vísu. Við bara flygjumst fögnuð' í hjörtum manna, sem
með tímanum, rétt eins og börn voru því nær búnir að gefa upp
í skóla, og stingur slíkt í stúf
við mið og met þankamannsins,
alla von um að birti aftur af
degi, því í stað styrjaldar hafa
sem ritar: “Stríðið var að mestu stórþjóðirnar samið um frið.
háð um það hvort Englendingar
og Frakkar skyldu ráða í heim-
inum eða hvort Prússar ættu að
hafa yfirhöndina, hvort ensk og
frönsk hugsun (sic!) eða þýzk
ætti að ríkja”. Þannig talar
klassíkin; en ekkert tólf ára
barn kæmist af með þessa úr-
lausn við sögupróf út úr barna-
skólanum á þessu drottins ári.
Þá má mér ekki gleymast að
þakka þankamanninum fyrir að
lýsa yfir að: “hann (St. G. St.)
á allan rétt að láta skoðanir sín-
ar í ljósi.” Og er þetta því meiri
höfðingsskapur sem fáfræði og
þröngsýni skáldsins voru átak-
anlegri! i
Það var heldur ekki vanþörf
á að benda okkur mörgum hverj-
um á þröngsýni Stephans; því
okkur hafði fundist víðsýni
koma fram í kvæðum hans. T.
d. kemur þröngsýni, ef til vill,
hvergi betur í ljós en þar sem
ættjarðarástin á hlut að máli,
og er ósjaldan talin dygð fremur
en löstur. En í kvæði Stephans
“Undir íslenzkum fána”, virtist1
okkur skáldið hafa séð langt,
langt út úr öllu því sem íslenzkt
er. Svo er það með “Díkonissa”,
“Vígslóði” og fleiri kvæði, að þó
ádeilan sé áberandi, þóttumst
við finna bæði sókn og vörn í
því máli sem skáldið flutti. En
því miður orti Stephan ekki eins
og Chaucer, og því er nú sem
er. Við fórum villur vegar þar
til þankamaðurinn kom fyrir
okkur vitinu, 1. s. g.
Já, margs er að minnast og
margt að þakka, ekki sízt tillögu
þankamannsins: “Það þarf að
gera honum (St. G. St.) góð
skil. Skrifa æfisögu hans. —
Rannsaka. til hlítar trúar- og
Og nú eru líkur til þess að
friður verði stofnaður á örugg-
um grundvelli, eða að minsta
kosti erum vér látnir skilja það
svo . Búið er að samþykkja
samninga um vandamálið sem
var aðal orsök í því, að heim-
urinn var í svo mikilli hættu
fyrir örfáum dögum. Og nú eru
líkur til þess, að leyst verði frið-
samlega úr öllum öðrum vanda-
málum Evrópuþjóðanna í fram-
tíðinni. Að minsta kosti hefir
fyrsta sporið í þá átt verið stigið
og tíminn einn sýnir oss hvort
að vonir mannanna í þá átt
rætast.
En hvað sem því líður, og
hvað sem þessum síðustu samn-
ingum líður, hefir heimurinn
sannað eitt á þessari síðastliðnu
viku, ef að nokkrum hefir fund-
ist að sönnunar vera nauðsynleg,
en það er að yfirgænfandi meiri-
hluti allra þjóða vill frið. Og
aldrei hafa þær verið eins ein-
róma um það eins og nú. Aldrei
að mínum dómi, hefir fólkið lát-
ið eins skýrt í ljós og nú, van-
traust sitt og vanþóknun á hern-
aði, vígbúnaði og öllu því sem
hernaði og ófriðarhugmyndinni
tilheyrir. Þessvegna hefi eg
meðal annars valið mér sem um-
ræðuefni í kvöld, nokkrar hugs-
anir um friðartilraunirnar, sem
gerðar hafa verið, og valið mér
sem texta orð Páls postula til
Rómverja: “Keppum eftir því,
sem til friðarins heyrir.” “Hafið
frið við alla menn.” “Lát ekki
hið vonda yfirbuga þig, — held-
ur sigra þú ilt með góðu.”
Eins og gefur að skilja, eru
margar og mjög mismunandi
skoðanir um þessa atburði sem
hafa átt sér stað í Evrópu á
undanförnum dögum; menn eru
lífsskoðun hans, áhrif hennar á heldur ekki sammála um þýð-
skáldskap hans,” etc. Einhver ingu eða gildi þeirra. Hver
verður líklega til að gera auka-. maður hefir sínar skoðanir, og
tillögu: að þankamaðurinn sjálf- |eg ætla ekki að eg gæti túlkað
ur takist verkið á hendur. Vildi
eg þá allra auðmjúklegast leggja
til að hann fengi sér til aðstoð-
ar vin minn Sigurð Vilhjálms-
þær fyrir söfnuðinum eða nokkr-
um öðrum, þar sem þær eru svo
margvíslegar, og oft blandaðar
ýmsum öðrum skoðunum, sem
son, og er eg þó ekki viss um að | koma aðal-málinu, ef til vill,
með ekki beinlínis við. Alt sem eg
reyni að gera er að láta mína
eigin sannfæringu í ljósi, og
seinna, ef að eg sannfærist um
að einhverjar staðhæfingar mín-
ar séu ekki réttar, breyti eg
þeim eins og allir menn, sem
rieyna að vera sanngjarnir í
hverju máli, gera, án ofsa og án
æsings, því enginn maður er ó-
skeikull og eg reyni ætíð að hafa
það í huga, að þó að einhver hafi
aðrar skoðanir en eg á einhverju
máli og láti skoðanir sínar í
ljósi við mig, þá er hann ekki að
ráðast á mig persónulega, og
Sigurður tæki samvmnu
þankamanninum.
Oft verður það uppi að Lög-
berg og Heimskringla séu mátt-
arstólpar íslenzkrar tungu í
Ameríku; og er ólíklegt að hof
þjóðrækninnar hrynji meðan
ritstjórnarnir eru á perluveiðum
í hinum alþekta íslenzka gáfna-
sjó hér vestra, veiðist þeim oft
eins vil og raun ber vitni í 38.
tölublaði Lögbergs þessa árs.
—Borden, Sask.,
29. sept. 1938.
J. P. Pálsson