Heimskringla - 19.07.1939, Blaðsíða 2

2. SíÐA
HEIMSKRINGLA
WINNIPEG, 19. JÚLí 1939
TÁKNMÁL KIRKJUNNAR
Fyrirlestur eftir
Séra Jakob Jónsson
Framh.
III.
Eg hefi nú drepið á það, að
það, sem oftast er nefnt skraut
eða viðhöfn í kirkjum, hefir
tvenskonar tilgang. Annars
vegar er það til að auka fegurð,
hins vegar er það táknmál sem
túlkar á sína vísu ákveðnar
hugsanir. — En nú kynni ein-
hver að spyja, hvort slíkt tákn-
mál ætti nokkurn rétt á sér.
Til þess að komast að niður-
stöðu um það viðfangsefni, er
heppilegast að leita stuðnings
hjá sálarfræðinni.
Reynsla trúaðra manna á fyrri
öldum sýndi, að hið kirkjulega
táknmál hafði einhver áhrif á
sálarlíf manna, sem ómögulegt
var að skýra til fulls. Menn
töluðu um þær bæði sem náðar-
meðal, er færðu mönnum bless-
un guðs, og sem leyndardóm, er
væri hafinn yfir mannlegan
skilning. Þessar athafnir voru
urðu fyrir af táknmáli kirkjunn-
ar. Og það táknmál var notað
engu síður utan við kirkjuvegg-
ina en innan. f augum alþýð-
unnar urðu oblátur, krossar, o.
fl. helgir dómar að einskonar
töframeðölum, og heilög teikn
urðu sverð og skjöldur í barátt-
unni við dularmögn tilverunnar
úti og inni. Um það bera þjóð-
sögurnar bezt vitni.
Það er utan við mitt verkefni
í kvöld að ræða það, hvort
nokkuð muni vera hæft í hinni
skörungur. En fékk orð fyrir að
vera góður bóndi. Getur það
farið saman að vera prestur og
bóndi. Já, þá dettur þér í hug
hann séra Sveinn á Mýri. Mikill
óhemju orðhákur var hann
stundum í stólnum. Lítið betri en
Jón Vídalín. Einu sinni áttirðu
Vídalínspostillu. Hún var bund-
in í þykt leður og með látúns-
spenzlum. En hún glataðist hjá
einhverjum krakkanum þínum;
það er svona þetta unga fólk.
Hugsar of lítið um að varðveita
gömlu trú, að heilög tákn hafijgamla menjagripi. Því fer sem
áhrif á hið andlega og ósýnilega! fer. Smám saman týnir það nið-
umhverfi vort. Eg er að ræða ur tungumálinu. Hvað á að gera
um áhrif táknanna á mennina, við því? Fá það til að sækja
sem í kirkjunni eru, og þegar til skóla og messur. En hvernig á i jafnvel að fara úr nokkru af föt
þess kemur, er eg sannfærður | að laða fólkið að kirkjunni? Það unum, frammi fyrir þjóðhöfð-
ingjum, til að sýna þeim, að
hann höfðinu dálítið út á hliðina
og segir: “A—ó.”
Þetta er táknmál. “A—o" a
að þýða “halló”. í orðabók dr.
Annandale’s sé eg, að halló er
skylt frönsku orði, sem notað er
til að gæla við hunda. Það þýðir
með öðrum orðum vináttu og
gleði. Þegar ungi maðurinn
segir það á götunni, er það tákn
ákveðins hugarfars í minn garð,
sem líka mætti túlka með kveðj-
unni: “Komdu sæll” eða “Guð
blessi þig”. — Höfuðhnykkur
mannsins er upphaf að þeirri
athöfn að taka ofan hattinn. En
það var siður sumstaðar í forn-
öld að taka ofan höfuðfatið, og
um, að hinar gömlu skýringar j er kannske reynandi, ásamt
miðaldaguðfræðinganna eru ger- fleiru, að auka fegurðina í kirkj-
samlega ófullnægjandi. Og það unni. Já, hún var falleg kirkjan,
er ein af raunasögum kirkjunn- sem hann séra Páll var að messa
ar, að jafnvel enn í dag skuli
vera haldið í þær skýringar sem1
hér um árið.
Þannig mætti halda áfram í
hinar einu réttu, jafnvel hinar ajja nðft — Þessi hugsun getur
I verið unglingsleg, en hún er þér
einu sáluhjálplegu.
Þannig standa þá sakir, að j sjálfráð, og þú býrð hana í orð.
bæði guðsfræðingar miðaldanna Ef þú beinir henni að ákveðnu
og sálfræðingar vorrar aldar j viðfangsefni, veldur hún þreytu.
nefndar sakramenti, og taldi halda því fram> að táknmálið, Og þó að þér finnist það tilvilj-
kaþólskan þau vera sjö, en mót- hafi með einhverjum hætti á-; Un, hvað þér dettur í hug, er það
mælendur vildu ekki viðurkenna
nema tvö, af því að hin fimm . ,
hefðu ekki verið innrætt afitilraunir td að skyra þau ahnf. eru “lögin um hugmýndatengd.”
Kristi sjálfum. En mannsand-jSkal nd dalitið að ^eim sk^ring‘j En svo er til önnur tegund
inn þráir altaf að leita skýringar um vikið’ 1 hugsunar. Hún er þér ósjálf-
Sá sálfræðiskóli, sem aðallega ráð> en þá verður var við hana í
hefir látið þessi mál til sín taka, dagdraumum þínum og draum
hrif á sálarlíf manna, en sál- alls ekki svo. Það fer eftir á-
fræðingarnir hafa gert alt aðrar kveðnum lögmalum, sem nefnd
og skilnings. Þess vegna reyndu
guðfræðingar miðaldanna að út-
skýra áhrif hinna táknrænu at-
hafna með því, að þær hefðu í
sér fólginn dulrænan, guðdóm-
legan kraft. Má í því sam-
bandi minna á þau orð Klaven-
ess-kversins, að vatnið við skírn-
ina sá ekki venjulegt vatn, held-
ur vatn, guðsorði ívafið og guðs- aðallega haft til hliðsjónar bók bana betur en orð. í þessum
orði samtengt. Um altarissakra-1 Dr- Jungs:, Psychology of the drauma- eða hugmyndaheimi
mentið urðu miklar deilur. Ka-1 Unconscious”. lifir maðurinn oftast nær því
sú, að Hið fyrsta, sem veita þarf at- lífi, sem óskir hans standa til.
er nefndur hin nýja sálar-(Um_ f stað þegg gem hin sjálf.
fræði”, og standa þar franskir| ráða hugsun fjallar um veru.
menn eins og Jreud, Jung og leikann og er túlkuð með orðum,
Adler. Vil eg nú í sem fæstum koma fram j hinni ósjálfráðu
orðum gera grein fyrir aðal- hugsun allskonar órar og fjar-
atriðum í kenningum þessa skóla stæðu-hugmyndir eða ímyndan-
um táknmál yfirleitt. Hefi eg irj 0g táknmál (symbol) túlka
þólska skoðunin varð
eðli brauðsins og vínsins j hygli, er það,
breyttist við vígsluna. Meðaþmeð tvennu móti
mótmælenda töldu sumir þessa
sýnilegu hluti vera tákn til á-
minningar.
Aðrir, og þar á meðal lúterska
kirkjan reyndu að fara til
beggja. í Helgakveri er kent,
að engin eðlisbreyting eigi sér
stað, en samt sé sakramentið
meira en tákn, sem minni á lík-
ama Krists og blóð. Líkami
Krists og blóð er sannarlega ná-
lægt ásamt brauði og víni.
Nútímamaðurinn lítur á allar
þessar skýringar sem tilraun til
að skilja þau áhrif, sem menn
að vér hugsum Það er ekki köld rökvísi, eða til-
lit til ytri ástæðna, sem ræður
Stundum er hugsun þín rök- þessum hugsanaferli, heldur
föst og ákveðin, og stefnir að á-; miklu fremur óskir og innri þrá.
kveðnu marki. Þú brýtur heil- f dagdraumum sínum er maður-
an um reikningádæmi, reynir að. inn hafinn yfir alla örðugleika
ráða fram úr fræðilegu viðfangs- hins raunverulega ytra um-
efni eða persónulegu vandamáli. j hverfis. Stúlkan, sem þú ert
Eða þú lætur hugann leiðast
vísvitandi frá einu til annars.
Þú ert til dæmis að hlusta á fyr-
irlestur um táknmál kirkjunnar.
Það minnir þig á einhverja sér-
staka kirkju, sem þú héfir komið
skotinn í kemur með opinn faðm-
inn á móti þér. Málefnið; sem
þú ert að berjast fyrir, hlýtur
hylli fjöldans, og þú verður
glæsilegur sigurvegari. — Þú
átt nóga peninga, og getur ferð-

Are you shut in
by poor road con- Wi
ditions caused by TcjfgTBÍ !
storm and rain? ^ð^ÉffailSÉ
When the roads are v '
bad and you are unable
to make that social visit
or trip to town you had
planned, the TELEPHONE
provides a quick means oí
communication with the out- '
side world. Its small cost will
pay you rich dividends in time,
money, friendship and secur-
ity. You can shop—visit—plan
—BY TELEPHONE!
Order Your Own Home
Telephone Today
MANITDBA TELEPHDNE SYSTEM
í. Þá var einhver séra Páll að; ast Um allan heim. Þú bætir úr
messa þar. Hann var prúðurjöllum þjóðfélagsmeinum, og
maður fyrir altari, en lítill ræðu- j verður settur í æðstu stöður
....................... - | landsins, t. d. gerður að ráðherra
j eða ríkisstjóra.
Ef þú nemur staðar alt í einu,
og spyrð sjálfan þig, um hvað
þú sért að hugsa, getur skeð, að
þér blöskri, hve ljót, eigingjörn
og ósiðferðileg hugsun gat leynst
í sál þinni. Og þú mundir
sverja og sárt við leggja, að þér
hefði aldrei dottið neitt slíkt í
hug. Stundum eru dagdraumar
þínir og ímyndanir líka svo hé-
gómlegir og barnalegir, að þú
hlærð að sjálfum þér. En svo á
það sér líka stað, að þú finnir í
hugskoti þínu 'drauma, sem séu
svo fagrir og háleitir, svo
þrungnir af löngun til þess, sem
göfugt er og gott, að þú óskar
þess með sjálfum þér, að hinn
ytri veruleiki væri í samræmi
við þá.
Eitt er eftirtektavert við hina
ósjálfráðu hugsun. Það er notk-
un táknmálsins. Að vissu leyti
er alt mál táknmál, en hér er
fyrst og fremst átt við það, að
eitthvert merki, sem sézt, reyn-
ist eða finst, túlki eða gefi til
kynna eitthvað annað, óáþreif-
anlegra og víðtækara. Eg hefi
nú þegar nefnt dæmi um tákn
og meiningu þeirra. En nú
langar mig að reyna að gera
yður ljóst, hverskonar samband
er milli táknsins, og þess sem á
bak við er.
Hugsum oss, að eg
hérna út á götuna og mæti ung-
um manni. Um Ieið og hann
gengur fram hjá mér, hnykkir
maður gæfi sig gersamlega
vopnlausan og allslausan á þeirra
vald. Það var lotningar- og
virðingar-merki. Höfuðhnykkur
unga mannsins er þess vegna
tákn þess, að hann sé fús að
heilsa mér með virðingu, rétt
eins og eg væri einhver þjóð-
höfðingi.
En setjum nú sem svo, að eg
stöðvaði unga manninn og segði
við hann: “Heyrðu, lagsi! Hvað
þýðir þessi hnykkur á höfðingu
á þér, og þetta a—ó, sem þú
missir út úr munninum á þér
þegar þú mætir mér?”
Hann mundi líklega verða
steinhissa , ekki á sjálfum sér,
heldur á mér, að spyrja svona
kjánalega. Og hann mundi
kanske segja mér, að þetta væri
bara venjuleg kveðja, og hanri
gerði það, eins og aðrir. Eg
færi kanske að álasa honum fyr
ir fáfræðina, og færi svo illa að
honum, að hann reiddist og segði
mér, að hann vildi ekki sjá mig
framar.
Næsta skifti, þegar við mæt
umst, hnykkir hann ekki til
höfðinu, og segir ekki “a—ó
Með öðrum orðum: Hann hefir
enga löngun til að sýna mér
virðingu eða velvild. — Hann
vissi ekki hvað kveðjan þýddi,
en hann fann það, ósjálfrátt og
óafvitandi. Hin ytri tákn voru
í tengslum við eitthvað í undir-
vitund hans, sem dagvitundin
vissi ekki um.
Þannig eru táknin. Hreyfing,
hlutur, mynd, merki, hljóð eða
eithvað slíkt, sem á langa þró-
unarsögu að baki, en túlkar al
veg ósjálfrátt einhverjar hneigð-
ir eða hvatir, sem búa í undirvit-
und mannsins.
Nú sný eg aftur að því, sem
eg sagði áðan, að hin ósjálfráða
hugsun notaði mikið táknmál
Það hefir verið bent á, að sú til-
hneiging kæmi mikið fram !
draumum manna, [ hugmyndum
barna og frumstæðra þjóða, í
þjóðsögum og goðafræði, í skáld
skap og listum yfirleitt. Og
loks, eins og í dæminu, sem eg
tók, í venjum manna og ytri
háttum, bæði í daglegu lífi og
við sérstök tækifæri. f öllu
þessu væri meira og minna tákn-
mál, sem túlkaði hinar instu
og dýpstu hvatir mannsins, bæði
góðar og illar.
Táknmál kirkjunnar er ekkert
annars eðlis en annað táknmál.
í því speglast hinar innfi þrár,
vonir og hugsjónir kristinna
manna og mannkynsins yfir-
leitt. Og þó ólíku sé saman að
jafna, höfuðhnykk unga manns-
ins og því fegursta í helgiat-
höfnum kirkjunnar, þá á það
sammerkt í því, að þó að menn
ekki geti ávalt útskýrt þýðingu
táknsins, þá heldur það á undir-
vitund mannsins, ýtir þar eins
og ósjálfrátt undir sérstakar
hvatir, svo að menn finna áhrif-
in, eins og dularfulla magnan.
Unitariski prófessorinn, sem
eg vitnaði í áðan, minnist í rit-
gerð sinni sérstaklega á þrent í
táknmáli kirkjunnar, sem hann
sýnist ekki vera í nokkrum vafa
gangi um, að hafi sitt gildi enn í dag
Það er krossmarkið, kvöldmál-
tíðin og skírnin. — Er greinar-
gerð hans mjög eftirtektaverð
en því miður er ekki hægt að
endurtaka hana hér. Eg hefi
hugsað mér að fara nokkrum
orðum um þessi atriði frá eigin
brjósti.
Krossinn er æfa-fornt tákn.
Hann hefir fundist hjá Egyptum
og fleiri fornþjóðum, beggja
megin Atlantshafsins. Hann
var tákn lífsins, ertdurfæðingar
og ódauðleika. Á Norðurlönd-
um finnum vér krossmarkið í
merki Þörshamarsins, sem líka
er gamalt tákn meðal Indíána,
svo sem kunnugt er. Nú á tím-
um sýnist almenningur líta svo
á, að Þórshamarinn sé fyrst og
fremst merki ofbeldis og hins
blinda máttar. Sprettur það af
tvennu. í fyrsta lagi af því að
svæsin ofbeldisstefna hefir helg-
að sér þetta seiður, og í öðru
lagi af því, að þó að undarlegt
megi virðast af gamalli Eddu-
þjóð, hafa menn al-rangar skoð-
anir á þeirri guðshugmynd, sem
formenn tengdu við nafn Þórs.
Máli mínu til sönnunar vil eg
benda á það, að í Gylfaginningu
notar Þór hamar sinn í tvennum
tilgangi, til að berja á bergris-
um og hrímþursum, og til að
vígja með honum.
En hvaða rúm skipa bergrisar
og hrímþursar í forn-norrænum
átrúnaði?
Sköpuninni er þannig lýst, að
í upphafi var til aðeins hið auða
og tóma ginnungagap. En þá
myndast hinn heiti Múspells-
heimur, og síðan Niflheimur, sem
var kaldur, og úr straumi Eli-
voga verður til ís. En þar sem
hitinn og kuldinn mætast stöð-
uglega verður hrímið til, sem
smám saman fyllir alt Ginnunga-
?ap. Hrímið er með öðrum orðum
ímynd hins fyrsta, frumstæða,
fasta efnis. — Af því efni fæðist
fyrir áhrif hitans hin fyrsta líf-
ræna vera, þursinn Ýmir. út af
honum koma hrímþursar og jötn
ar. — Þá skapast einnig af
hríminu kýrin Auðumla og
nærist Ýmir af mjólk hennar.
Þar kemur dýralífið til sögunnar.
En þegar kýrin sleikir salta
hrímsteinana, kviknar þar maður
sem Búri heitir, sonur hans er
Borr, og hann á með dóttur eins
jötunsins þrjá syni, óðin, Vili
Vé, hinar fyrstu goðverur. Þeir
bræður hafa þá orðið til fyrir
einskonar þróun, og eril sjálfir
öðrum þræði komnir bæði af
hinu blinda efni og þeim lágu
lífsverum, sem næst því standa.
Og þeir bræður ganga af Ými
dauðum og skapa úr líkama hans
jörðina. En síðan heldur stríð-
ið áfram milli goða og jötna,
milli hins æðra og lægra eðlis,
og í því stríði dugir enginn bet-
ur en Þórr. Þór er því ekki
aðeins ímynd máttarins, heldur
þess máttar, sem er beitt gegn
hinu lægra og óæðra lífi. Hann
er í fleiru vörðuriífsins. Adam
af Brimum segir: “Þór ríkir í
loftinu. Hann ræður þrumum
og eldingum, vindi og regni, góð-
viðri og uppskeru.” Þórshamar-
inn, eða hinn norræni kross,
verður því líka á sinn hátt ímynd
baráttunnar fyrir æðra og göf-
ugra lífi.
í annan stað notar Þór ham-
arinn til vígslu. Hann vígir
hafurstökurnar, og lífgar með
því hafurinn á ný. Hann vígir
bál Baldurs, og kveður hann
þannig við upphaf annars lífs.
Þannig ber enn að sama brunni.
Það er ekki hægt að rekja
sögu krosstáknsins í fáum orð-
um, en eg gat ekki stilt mig um
að skjóta þessum skýringum inn
í.
Það hefði verið freistandi að
minnast á samband krosstákns-
ins við sólarganginn. f sólar-
ganginum sáu menn, hvernig
dauði hins gamla var jafnan
undanfari nýrrar fæðingar. Og
yfirleitt urðu hugtökin dauði og
upprisa nátengd í trúarbrögðum
allra þjóða. Það minti hvað á
annað, sólin, árstíðirnar, manns-
æfin, og loks hin siðferðilega
barátta mannkynsins. Hinn
gamli Adam varð að drekkjast
og deyja, til þess að nýtt mann-
kyn gæti risið upp. Og jafnan
þurfti að fórna einhverju fyrir
hverja framför. Krossmerkið
varð því einnig tákn þeirrar
fórnarleiðar, er fara þurfti til að
lyfta sjálfum sér og mannkyn-
inu á hærra stig.
Meðal kristinna manna var
krosstáknið fremur lítið notað
framan af öldum. Það er tæp-
lega fyr en það er orðið sigur-
tákn á dögum Konstantínusar,
að kristnir menn gera það eitt
af sínum veglegustu merkjum.
En krossfesting Krists, sjálfs-
fórn hans, þjónusta hans við líf-
ið, upprisa hans — alt þetta
kom heim og saman við þær
hugsanir og tilfinningar, sem
menn höfðu tengt við krossinn.
Hvað krossinn upphaflega
hefir verið, skal eg láta
ósagt. Sumir álíta, að það séu
fjórar álmur úr hjóli sólarinn-
ar, aðrir krosslagðar spýtur eld-
kveikjumannsins, og því upp-
haflega tengdar hugmyndinni
um eldguðinn.
En hvað kemur þetta við notk-
un krossmarksins í kristinni
kirkju?
Einu sinni sá eg kvikmynd,
sem fjallaði um ástalíf unglinga,
sem voru að fika sig áfram í
heimi fullorðinna manna. Unga.
stúlkan, sem er önnur aðal-per-
sóna myndarinnar, misstígur
sig, lendir í efasemdum og ó-
göngum. Hún reynir að leita
athvarfs hjá móður sinni, en
hvorki hjá henni né fullorðna
fólkinu yfirleitt mætir hún þeim
skilningi, sem hún þráir. Loks
endar myndin á því, að hún hníg-
ur niður innan við dyrnar á
heimili sínu, yfirbuguð á sál og
líkama.. En inn um dyrnar kem-
ur ljósbjarmi, sem fellur inn á
gólfið, og skugginn af rimlunum
í hurðinni mynda dökkan kross.
—• Krossteiknið segir þarna
meira en nokkur orð fá skýrt.
Það verður að himinhrópandi
kalli, sem kveikir í huga leikhús-
gestsins: Er sakleysið svívirt og
deytt á þennan hátt í þínu eigin
umhverfi? Er barátta mann-
kynsins yfirleitt fyrir lífinu
svona sár og þung? Og hvar
stendur þú í þeirri baráttu?
Setjum nú svo, að þú sért
staddur í kirkju, þar sem kross-
inn blasir við þér. Þú verður ef
til vill ekkert snortinn af að sjá
hann. En hann talar til undir-
vitnundar þinnar, eins og kveðj-
an á götunni, og verður þar eins-
konar ímynd þinna eigin drauma
og vona um það, að mannkyninu
takist smám saman, að fika sig
áfram á braut sjálfsfórnar og
kærleika til lífsins í sinni æðstu
mynd.
Ljósin, sem loga á altari
kirkjunnar eða annars staðar í
henni eru tákn. Sem ytri sið-
venja, eru þau leifar frá kyndl-
unum og kertunum í hofum
Vestu og annarra fornra guða;
og frá annari notkun elds við
ölturu heiðninnar, svo sem fórn-
irnar. f forneskju var trúað á
eldinn bæði sem ráð til að laða
fram og styrkja sólskinið, sem
jörðinni var nauðsynlegt, og
einnig sem varnarmeðal, hreins-
un af því, sem er jörðinni ó-
giftusamlegt. Því var það, að
fornmenn fóru eldi um landnám
sitt. Ekkert af þessum hug-
myndum tengjum vér lengur við
eldinn, en þá þrá, sem skapaði
tákn eldsins í upphafi, eigum
vér enn hið innra með oss, og
þess vegna tala ljósin til undir-
vitundar vorrar um leitina eftir
guðs, sem um náð hans og blíðu,
hreinleika og sannleika.
í kvöldmáltíðinni eimir eftir
af siðvenjum, sem eru mörgum
öldum eldri en kristindómurinn.
Vér sjáum í anda frumstæða for-
feður vora, vilta og trylta í hátt-
um, sameinast um það að éta
hold og drekka blóð einhverrar
hugprúðrar hetju. Þeir trúðu
því bókstaflega, að með því hlytu
þeir sjálfir að eignast mann-